Чаму словы Пратасевіча на «прэс-канферэнцыі» не шчырыя. Распавядаюць яго сябар, былы сілавік і палітолаг

Падчас арганізаванай МЗС Беларусі прэс-канферэнцыі з нагоды вымушанай пасадкі самалёта Ryanair сілавікі нечакана прывялі ў залу затрыманага журналіста Рамана Пратасевіча і папрасілі яго выступіць перад прысутнымі.

Многія журналісты заявілі, што не вераць таму, што Пратасевіч прамаўляе свае прамовы добраахвотна: журналіст BBC Джона Фішэр пакінуў залу прэс-канферэнцыі, напісаўшы, што затрыманы відавочна будзе казаць пад прымусам, а журналістка БелаПАН Таццяна Каравянкова заявіла, што не верыць нічому са сказанага, і выказала спачуванне зняволенаму. 

Таццяна Каравянкова на прэс-канферэнцыі ў МЗС: Раман, проста трымайцеся, проста перажывіце гэта

Пратасевіча раней ужо паказвалі ў эфіры дзяржаўнага беларускага тэлеканала, тады многія звярнулі ўвагу на сінякі на яго запясцях і выказалі здагадку, што ён меў зносіны з вядучым пад катаваннямі, распавядае «Настоящее время». Цяпер, выступаючы перад журналістамі, Пратасевіч заявіў, што з ім усё ў парадку, назваў сваіх бацькоў і сваю дзяўчыну Сафію Сапегу закладнікамі сітуацыі і распавёў пра расчараванне ў лідарах пратэсту. Сінякі на руках ён патлумачыў слядамі «сцяжак», якія выкарыстоўвалі сілавікі пры яго затрыманні, — нібыта гэта паказвае, што яго затрымлівалі звычайныя міліцыянты, якія выпадкова апынуліся побач.

Чаму выступ перад журналістамі чалавека, які фактычна знаходзіцца ў закладніках, нельга ўспрымаць сур'ёзна, і навошта ўладам Беларусі гэтая пастаноўка, распавялі сябар Пратасевіча, журналіст Аляксандр Атрошчанкаў, экс-начальнік аддзела ГУБАЗіК Аляксандр Азараў і палітолаг Павел Усаў.

Аляксандр Атрошчанкаў: «Ён выдатна разумее, што ён у палоне»

— Вядома, глядзець гэта было цяжка ў нейкім сэнсе, з другога боку, быў рады ўбачыць Рамана, што ён больш-менш у здароўі, што ён добра фізічна сябе адчувае, што ён жывы, у рэшце рэшт.

Трошкі глупа і наіўна цяпер казаць пра яго згоду нешта казаць. Вядома, яго воля цяпер падаўлена, ён не прымае гэтых рашэнняў. Само па сабе яго з'яўленне на гэтым брыфінгу кажа пра тое, што гэтая сітуацыя знаходзіцца па-за прававым полем, таму што ніякімі працэсуальнымі дзеяннямі нейкія брыфінгі, удзел у прэс-канферэнцыях фігурантаў крымінальнай справы не прадугледжаны.

Вядома, ён нервуецца, вядома, на яго аказваецца ціск, вядома, ён адчувае на сабе адказнасць за лёс сваёй сяброўкі Сафіі Сапегі. Так, гэта цалкам відавочна.

Вядома, ён імкнецца паводзіць сябе найбольш адэкватна ў сітуацыі, якая склалая, але стараецца не зладзіць нікому дадатковых непрыемнасцяў. І, вядома, ён імкнецца выкарыстаць сітуацыю [ў сваю карысць]. Ён выдатна разумее, з таго, што я бачу, у якой сітуацыі ён апынуўся, і імкнецца дзейнічаць адпаведна ёй.

Тое, што кажуць аб тым, што яго рэакцыя шмат у чым штучная, — гэта, вядома, праўда. Але, з іншага боку, я бачу, што ён выдатна разумее сваё цяперашняе становішча, што, па-першае, ён у палоне, па-другое, ён усё яшчэ можа выратаваць і сваё жыццё, і жыццё Сапегі, і нешта зрабіць для сваёй краіны. Мы ж не будзем зараз абмяркоўваць нейкія прапагандысцкія штампы.

Ёсць такое меркаванне, што сама гэтая канферэнцыя — гэта як катаванне. Я з ім шмат у чым згодны. Калі б Пратасевіч не быў маім сябрам, я б, напэўна, не глядзеў гэтую прэс-канферэнцыю, але мне было важна даведацца, што ён жывы, што больш-менш здаровы.

У СІЗА, ведаеце, вельмі шмат забаўнікаў, вельмі шмат метадаў, якія адпрацоўваліся, можна сказаць, тысячагоддзямі, таму што там хлопцы добра ведаюць сваю справу, яны вывучалі вопыт папярэдніх падобных сістэм. Напрыклад, тое, што Раман кажа, што яго не чапаюць пальцам, — гэта абсалютна не значыць, што да яго не прымяняюцца катаванні, таму што ёсць вельмі шмат метадаў зламаць чалавеку цалкам псіхіку, не датыкаючыся да яго.

Аляксандр Азараў: «Сцяжкі прымяняе толькі спецназ, і ён іх стаў прымяняць толькі на выбарах»

— Вы паведамлялі, што нос Пратасевічу зламаў асабіста Лукашэнка. Сам Пратасевіч на брыфінгу адрэагаваў на гэтую інфармацыю смехам. Патлумачце, калі ласка, адкуль у вас такая ўпэўненасць у датычнасці Лукашэнкі да катаванняў Пратасевіча?

— Наогул смех Пратасевіча быў найграным — гэта было відаць адразу. Мы маем свае крыніцы ва ўсіх праваахоўных органах Беларусі. І таму літаральна пару дзён таму была атрыманая інфармацыя аб тым, што менавіта грамадзянін Лукашэнка зламаў яму нос.

Мы прааналізавалі інфармацыю і ўспомнілі, што пасля затрымання Пратасевіча картэж грамадзяніна Лукашэнкі быў заўважаны каля СІЗА. Мы тады не маглі зразумець, што ён там мог рабіць і з кім сустракацца. А цяпер была атрыманая інфармацыя як раз ад некалькіх крыніц, таму мы яе далі ў свой тэлеграм-канал, што менавіта Лукашэнка зламаў яму нос. Таксама выклікаўся яму лекар з Рэспубліканскага клінічнага цэнтра Кіраўніцтва справамі прэзідэнта, і ўсе ведаюць, што ў гэтым цэнтры не абслугоўваюцца простыя грамадзяне, а тым больш тыя, якія знаходзяцца пад вартай.

— Калі верыць гэтай інфармацыі, як вы лічыце, для чаго Лукашэнка спецыяльна самому асабіста прыязджаць да Пратасевіча і там збіваць яго?

— Інфармацыя, вядома, шакавальная, але чаму цяпер здзіўляцца, калі саджаюць самалёт з Пратасевічам. А калі ўспомніць, як грамадзянін Лукашэнка ўпершыню стаў дэпутатам — у дачыненні да яго, гэта вядомая інфармацыя, была ўзбуджаная крымінальная справа за прычыненне цялесных пашкоджанняў трактарысту калгасу, дзе ён быў дырэктарам. І ён стаў дэпутатам, каб атрымаць недатыкальнасць, і гэта крымінальная справа была спынена. Вы што думаеце, што людзі з часам змяняюцца або становяцца лепш? Я сумняваюся ў гэтым.

— Раней Рамана Пратасевіча паказвалі на допытах і ў запісе на Беларускім тэлебачанні. Цяпер яго вывелі літаральна ў прамы эфір. Якія ў вас былі адчуванні ад гэтага так званага брыфінгу?

— Наогул гэта беспрэцэдэнтна, каб чалавек, зняволены пад вартай, раз'язджаў па розных студыях і даваў інтэрв'ю. Такога раней не было. Цяпер, я думаю, што яго выкарыстоўвае КДБ для прапаганды. Я прагледзеў, вядома, не ўсё, таму што, калі шчыра, агідна глядзець, як ён адказвае на пытанні. Я разумею, як з ім працуюць.

— Як з ім працуюць?

— Мы выпусцілі відэа, як працуюць супрацоўнікі МУС у камерах з затрыманымі, можна праглядзець. Да яго прымяняецца разнастайны, калі не фізічны гвалт, то маральна-псіхалагічны. Гэта значыць чалавека могуць апускаць у камерах, яго могуць прымушаць спаць, прашу прабачэння за гэтае слова, у парашы, на падлозе, есці, як сабака, на падлозе, не саджаючы за стол з усімі. Гэта значыць чалавека зневажаюць, яму літаральна кажуць: «Калі хочаш, мы перавядзем цябе ў іншую камеру, і ў цябе ўмовы будуць нармальныя», — і ён будзе рабіць што хочаш. Я на тысячу працэнтаў упэўнены, што з Пратасевічам ідзе такая праца.

З ім працуюць псіхолагі КДБ. І я прама ўяўляю, што перада мной сядзіць супрацоўнік КДБ і адказвае на пытанні. Гэта адказы не Пратасевіча — гэта адказы супрацоўнікаў КДБ. Гэта значыць яму даюцца асноўныя напрамкі адказаў, ён іх вучыць. Я ведаю, што пішуцца нават тэксты, аддаюцца ў камеру, чалавек сядзіць чытае і запамінае. Любы няправільны адказ будзе пакараны, таму ён і смяецца так напружана, робіць выгляд, што яму смешна, але рэальна яму не смешна. І яму не пазайздросціш.

— Раман на брыфінгу паказваў свае рукі — можна было бачыць, што сапраўды раны на руках гояцца. Як вы лічыце, хоць бы некаторы час да гэтага брыфінгу Рамана маглі не збіваць?

— Калі ён у першы раз распавядаў аб сваім затрыманні, ён сказаў, што яго сустракаў спецназ. Цяпер ён распавядае, што яго сустракалі звычайныя міліцыянты, у якіх нават не было з сабой кайданкоў. Дык гэта абсурд. Усе міліцыянты, якія заступаюць на службу, у іх ёсць службовыя кайданкі, якія ў іх мацуюцца на рамяні. Такога быць не можа. А вось гэтыя так званыя сцяжкі прымяняе толькі спецназ, і ён іх стаў прымяняць толькі на выбарах. У нас ёсць нават дакументы, якія пацвярджаюць, што АМАП падчас выбараў закупляў сотнямі гэтыя сцяжкі ў будаўнічых крамах.

То бок, калі ў яго былі сцяжкі на руках, як ён кажа, то адназначна гэта быў САХР, «Алмаз» альбо іншыя спецслужбы, але ніякія не звычайныя міліцыянты. І гэтыя сцяжкі ўжываюцца не для таго, што не было наручнікаў ў іх раптам. Гэта як раз для прычынення нейкіх пакут фізічных. Гэта можна прыраўняць да катаванняў. Чалавеку гэтыя сцяжкі зацягваюцца так, што ён адчувае пастаянную боль.

— Пратасевіч выказаў надзею, што яшчэ будуць сустрэчы з журналістамі. Ці можна казаць, што чым больш пераканаўчы будзе Раман, тым больш шанцаў, што ён захавае жыццё і сабе, і Сафіі Сапезе?

— Вядома, але лепш, вядома, знаходзіцца на брыфінгу, чым сядзець у камеры пад прэсам. Разумееце, так? Яму кожны выезд адтуль — гэта як шчасце. Ён сядзіць у камеры і падвяргаецца штохвілінным пакутам, а тут яго вывозяць. Вы ж разумееце, каб яго вывезці — гэта працэс. Яго вязуць у студыю, грыміруюць, даюць заданні, размаўляюць некалькі гадзін, потым той жа самы брыфінг. Ён на цэлы дзень з'язджае з гэтай камеры і, можна сказаць, што ён нават шчаслівы ад таго, што пазбавіўся.

Павел Усаў: «Культывацыя змененай свядомасці важная для таталітарнай сістэмы»

— Сістэма, як правільна сказаў Аляксандр, мае досвед практычна стогадовы, калі ўзяць пад увагу тое, што рабілі службы Савецкага Саюза — ГПУ, НКВД. І асноўная задача такой сістэмы — гэта не проста зламаць чалавека, гэта вывярнуць яго навыварат, зрабіць з яго калі не прыхільніка ўласнай жа сістэмы, то, па меншай меры, чалавека, які будзе яе хваліць.

І гэта шмат у чым нагадвае раман Оруэла «1984», дзе паказаны тыя метады, яны ўзятыя менавіта з практыкі савецкіх службаў — НКВД, — калі настолькі жорстка пры ўжыванні абсалютна бесчалавечных механізмаў уздзеяння фізічнага, псіхалагічнага чалавека прымушаюць быць прыхільнікам сістэмы, якая яго ж прыніжала, яго ж ламала, яго ж знішчала.

Можна нават успомніць — гэта не тычыцца Рамана Пратасевіча — вобраз, які забіваўся савецкім людзям, савецкім дзецям, Паўліка Марозава, які для сістэмы здаў свайго бацькі, здаў сваіх сваякоў. І такіх Паўлікаў Марозавых, на жаль, у савецкай сістэме былі сотні, калі не тысячы. Вось гэтая вось культывацыя змененага свядомасці была важная для такой таталітарнай сістэмы.

І ў Беларусі адбываецца тое ж самае. Гэта не тычыцца толькі Рамана Пратасевіча, які знаходзіцца ў абсалютна жудасных, безумоўна, з пункту гледжання акружэння, псіхалагічнага стану, умовах. Гэта тычыцца тых людзей, якія свядома працуюць на сістэму. Паўлікі Марозавы ўжываюць метады гуманітарызацыі чалавечага знішчэння, дэгуманізацыі па адносінах да сваіх супернікам.

І мне здаецца, што гэта ўздзеянне на Рамана і ўсё, што мы бачым па беларускім тэлебачанні, гэта важна не для знешняга свету і нават не для праціўнікаў рэжыму — гэта важна перш за ўсё для тых, хто працягвае выкарыстоўваць злачынныя метады знішчэння праціўнікаў, гэта значыць для прыхільнікаў Лукашэнкі. Вось гэта разьвянчанне гераізму, прыніжэння, зламаны чалавек павінен натхніць усіх «ябацек» , для таго каб яны працягвалі дзейнічаць так, як яны дзейнічаюць. Таму што ў асноўным, як мы бачым, увесь прэсінг Рамана звязаны не з тым, каб ён прызнаў Лукашэнку нейкім героем, а выкарыстоўваецца для таго, каб паказаць, што яго зламалі.

У мяне склалася ўражанне, што Пратасевіч ужо, магчыма, сам верыць у свае словы. Магчыма, гэта звязана менавіта з тым пераўзбуджэнне або тым станам, у які ён быў уведзены, і я гэта хутчэй пісаў не толькі пра Пратасевіча — я як раз-такі пісаў пра тых практыках, якія даводзяць чалавека да стану, калі ён верыць у тое, што два плюс два не чатыры, а пяць. Гэта, зноў жа, змяненне і выварочванне свядомасці, калі пачынаюць спрацоўваць — гэта ўжо хутчэй пытанне да псіхолагаў, псіхіятраў — ахоўныя элементы ў свядомасці. Для таго каб захаваць сябе ў нейкай цэласнасці, людзі пачынаюць верыць у паралельную рэальнасць.

Гэта ўсё не накіравана на знешні свет, таму што там настолькі ўсё ўжо разбурана, можна ўспомніць нават папярэдняе выступленне Макея на той жа праграме «Контуры» на АНТ, калі ён проста назваў Літву дзяржавай-пігмеем, заходніх паслоў назваў людзьмі без мазгоў. Гэта значыць тут ужо ніякай дыпламатыі няма. Дыпламатыя ўжо даўно стала элементам прапаганды.

І тая ж гісторыя з вывазам беларускіх палякаў за мяжу, — гэта паказвае, што была нейкая дамоўленасць, дезавуююцца нейкія моманты, звязаныя з тым, як гэта дасягалася. Але гэта ўсё паказвае на тое, што ў прынцыпе метады нармальных узаемаадносін знішчаны.

Яшчэ да гэтага давайце даложым і мэтанакіраванае стварэнне міграцыйнага крызісу на межах з Літвой, калі проста — ёсць інфармацыя з Ірака і іншых краін — групамі дастаўляюць мэтанакіравана жыхароў гэтых краін і проста высылаюць у Еўрасаюз, каб стварыць гэтую напружанасць. Таму тут ужо мы маем справу з цалкам агрэсіўнай, дэструктыўнай палітыкай беларускіх уладаў, якая разлічаная толькі выключна на дэманстрацыю таго, што Лукашэнка няма чаго губляць і ён гатовы ўжываць самыя абсурдныя, самыя дэструктыўныя метады барацьбы або супрацьстаяння Захаду.

Я думаю, што да Пратасевіча, як і да ўсіх палітычным зняволеным, якія сёння знаходзяцца пад такім жорсткім прэсінгам, трэба ставіцца выключна са спагадай і выказваць падтрымку. Незалежна ад таго, ці ёсць шчырасць у словах Пратасевіча ці не, мы разумеем, што сітуацыя зусім нетрывіяльная. Гэта сітуацыя, якая паказвае, хутчэй за ўсё, які ёсць на самой справе рэжым Лукашэнкі, і гэта яшчэ раз паказвае і даказвае, што гэта злачынны рэжым.

І чалавечыя слабасці, чалавечыя душы гэтыя рэжымы будуць выкарыстоўваць выключна для апраўдання сваіх дзеянняў. І наша задача — і аналітыкаў, і журналістаў, і проста людзей — рэальна глядзець на тое, што ёсць гэты рэжым. Гэта антычалавечы рэжым, антыгуманны, злачынны рэжым, які павінен прайсці поўны працэс люстрацыі і асуджэння пасля пераменаў.