Ірына Халіп: Чалавек, які чытае, мацнейшы за чалавека, які дапытвае

Беларускія палітвязні чытаюць Салжаніцына і Шаламава. Сяргей Ціханоўскі яшчэ летам пісаў сябрам, што прачытаў увесь шматтомны збор твораў Салжаніцына. Лявон Халатран, які адседзеў сем месяцаў у СІЗА, расказваў, што чытаць «Архіпелаг ГУЛАГ» у турме было асабліва цікава: у працэсе чытання паралелі ўзнікалі самі сабой, а яшчэ прыходзіла разуменне таго, што многія асаблівасці ГУЛАГА ў Беларусі захаваліся з тых самых часоў.

Кнігі былых палітвязняў, вязняў сталінскіх лагераў, для цяперашніх палітвязняў асабліва каштоўныя тым, што, якімі б страшнымі ні былі іх сведчанні, чалавек, які сядзіць у сённяшняй "амерыканцы" ці "Валадарцы", цвёрда ведае: гэта напісана чалавекам, які прайшоў праз ГУЛАГ, выжыў, выйшаў на волю, ды яшчэ і кнігу напісаў спецыяльна для нас, каб нам лягчэй сядзелася. А сядзіцца ўсё роўна лягчэй, чым стагоддзе таму — хаця б таму, што ў Беларусі няма ні Магадана, ні Калымы, ні вечнай мерзлаты, ні ўранавых руднікоў. Вядома, чалавек-маламерка, які шчыра лічыць сябе спадкаемцам Сталіна, і рады б адправіць таго ж Ціханоўскага ці Севярынца куды-небудзь у Ванінскі порт, каб паўгода ў труме па Паўночным Ледавітым боўталіся, падыхаючы ад цынгі, — ды магчымасцяў няма. Так што Шаламаў нашым палітвязням не толькі ў дапамогу, але і на карысць. І тым, хто яшчэ ці ўжо не сядзіць, — таксама.
За апошні год я перачытала, здаецца, увесь літаратурны ГУЛАГ. А ў іх, у ахвяр сталінскіх рэпрэсій, такіх кніг яшчэ не было. І ў кожнай кнізе ўспамінаў я шукала згадку пра турэмныя бібліятэкі Лубянкі, Бутыркі, Крыжоў. Хацелася зразумець, што чыталі тыя, хто прайшоў гэты шлях, праз які сёння прадзіраюцца тысячы беларусаў, яшчэ стагоддзе таму. Не мог жа Варлам Шаламаў чытаць у турме «Калымскія апавяданні» — ён сам іх напіша, вярнуўшыся з Калымы ў пяцідзясятыя. А апублікаваныя яны будуць яшчэ праз трыццаць гадоў. Тым не менш дзякуючы мемуарам Уладзіміра Чарнавіна "Цыдулкі шкодніка" я ўсё пазнала.
Вядома, вязні сталінскіх турмаў чыталі Чэхава, Ляскова, Гогаля, Талстога. "Біблію" пасля рэвалюцыі выключылі з усіх бібліятэк, не толькі турэмных, а вось класіка дзевятнаццатага стагоддзя яшчэ вадзілася ў багацці. Але самай папулярнай, да дзірак зачытванай кнігай палітвязняў сталінскага часу быў "Сон Папова" Аляксея Канстанцінавіча Талстога (не блытаць з савецкім Талстым, які "Пятра Першага" напісаў і сцягнуў у італьянца Калодзі гісторыю пра Пінокіа). "Сон Папова" чыталі ўслых і завучвалі на памяць.
Гэтая незаслужана сёння забытая сатырычная паэма распавядае пра службоўца, які з устатку забыўся надзець штаны і ў такім выглядзе адправіўся віншаваць міністра з днём нараджэння. З-за адсутнасці штаноў ён быў прызнаны санкюлотам і дастаўлены ў Трэцяе аддзяленне. Там, у ахранцы, пасля допытаў і пагроз катаваннямі, ён прызнаецца ва ўдзеле ў змове, а ў страху перад шматгадовай катаргай нават піша спіс саўдзельнікаў, уключыўшы туды лепшых сяброў. І аднойчы аўтар "Запісак шкодніка" на допыце працытаваў страфу са "Сну Папова". Следчы з цікавасцю папрасіў прачытаць усю паэму. А потым збегаў за сваім сябрам, які тым часам дапытваў чарговага "шкодніка" ў суседнім кабінеце, і папрасіў паўтарыць "Сон Папова" яшчэ раз. Абодва гэпэушнікі ніяк не маглі паверыць, што паэма напісана ў 1873 годзе і што іх метады ўжываліся яшчэ ў мінулым стагоддзі. Яны казалі: "Ды не можа быць! Няўжо гэта ўсё прыдумалі да нас? Мы былі ўпэўненыя, што гэта дасягненне рэвалюцыі!"
Вось і нашы нашчадкі тых гэпэушнікаў свята вераць ва ўласны творчы падыход і небывалую вынаходлівасць. У сілу неадукаванасці і неразумнасці яны ніяк не ў стане зразумець, што ўсе іх куншцюкі, якімі яны ганарацца як выключным ноў-хаў, былі прыдуманы даўным-даўно. І кожны, хто чытаў кнігі, можа лёгка прадбачыць іх наступную фразу на допыце, у думках сфармуляваць пагрозу яшчэ да таго, як яна будзе вымаўлена, і ўвогуле працягнуць любую іх тыраду, нават калі яны самі яшчэ не ведаюць, як яе скончыць. Таму што ўсё гэта ўжо было прыдумана шмат гадоў таму, вымаўлялася мільёны разоў і было апісана ў сотнях кніг. Так што чалавек, які чытае, па азначэнні мацнейшы за чалавека, які дапытвае.
Дарэчы, кніга вучонага-іхтыёлага Уладзіміра Чарнавіна "Запіскі шкодніка" каштоўная не толькі як адно са сведчанняў тэрору ў СССР. Справа ў тым, што ў 1932 годзе Чарнавін уцёк — не толькі з Салавецкага лагера, але і з СССР, ды яшчэ і з жонкай і сынам, якія прыехалі на спатканне. 22 дні ў дарозе, невыносны голад і страх — і ўсё-такі яны перайшлі савецка-фінскую мяжу. Потым Чарнавін жыў і працаваў у Вялікабрытаніі, вывучаючы сваіх любімых ласасёвых. І кнігу напісаў яшчэ ў трыццатыя. Мабыць, гэта і быў першы том гіганцкай ГУЛАГаўскай эпапеі. І, самае галоўнае, — гэты жывы, яркі, пераканаўчы доказ таго, што сцены ўсё ж такі паваляцца.
Спадзяюся, будучым пакаленням беларусаў не давядзецца чытаць кнігі Статкевіча, Ціханоўскага ці Севярынца ў турме. Усе гэтыя кнігі будуць прадавацца ў магазінах і стаяць на паліцах бібліятэк. А чытаць іх беларусы будуць дома, у цяпле, за кубкам гарбаты. Будуць зачытвацца да глыбокай ночы, а потым затузаць перад сном шторы, узіраючыся ў начную цемру, і бачыць бела-чырвона-белы сцяг, які раздзімаецца за акном.
Charter97.org, пераклад НЧ