Як знішчаецца беларуская адвакатура

Чаму новы закон «Аб адвакатуры» ў Беларусі можна смела назваць рэквіемам па незалежнай адвакатуры? Пра гэта на dw.com разважае Сяргей Зікрацкі.

На мінулым тыдні адбыўся інцыдэнт, які шмат каму можа падасца абсурдным. Падчас разгляду крымінальнай справы суддзя адхіліў адваката Андрэя Мачалава ад абароны абвінавачанай у судзе. Аказалася, што падчас абедзеннага перапынку прадстаўнікі калегіі адвакатаў адправілі ў суд факс, у якім паведамілі, што адвакат быў выключаны з калегіі і не можа больш ажыццяўляць абарону. Пікантнасці гэтай сітуацыі дадае тое, што такія санкцыі былі прынятыя ў дачыненні да адваката амаль тры тыдні таму, але калегія адвакатаў не знайшла час паведаміць пра гэта адвакату раней.
Найбольш абуральным у гэтай сітуацыі з'яўляецца падстава для санкцый у дачыненні да адваката. Падставай для распачынання дысцыплінарнай вытворчасці паслужылі выказванні адваката аб тым, што ў дачыненні да яго кліента супрацоўнікамі праваахоўных органаў ужываўся гвалт. Гэтыя звесткі адвакат атрымаў ад самога кліента падчас сустрэчы ў следчым ізалятары. Кліент паказаў адвакату сінякі і іншыя калецтвы і прасіў адваката падрыхтаваць скаргу па гэтым факце. Пасля абвяшчэння гэтых звестак у СМІ калегія адвакатаў распачала супраць адваката дысцыплінарную вытворчасць — нібыта адвакат не меў права выказваць такое меркаванне да заканчэння праверкі, якая праводзіцца праваахоўнымі органамі.
Органы адвакацкага самакіравання (рады калегіі адвакатаў) даўно перасталі адлюстроўваць інтарэсы саміх адвакатаў. У апошні час яны ўсё больш актыўна пачынаюць дзейнічаць супраць іх. У адвакацкім асяроддзі рады калегій адвакатаў ужо даўно называюць філіялам Міністэрства юстыцыі. Фактычна яны цяпер займаюцца не абаронай, а планамерным знішчэннем актыўных адвакатаў, якія яшчэ спрабуюць абараняць актывістаў пратэсных рухаў. Асноўная прычына гэтаму — апошнія змены ў закон «Аб адвакатуры». Адпаведны закон ужо быў апублікаваны ў траўні і ўступіць у сілу ў лістападзе 2021 года. Гэтыя змены можна смела назваць рэквіемам па незалежнай беларускай адвакатуры.
Вось топ-5 змен, якія цалкам знішчаюць незалежную адвакатуру ў Беларусі.

1. Міністэрства юстыцыі будзе ўзгадняць кіраўніцтва калегій адвакатаў

Раней адвакаты самастойна вызначалі, каго яны будуць выбіраць у свае кіруючыя органы — рады. У новым законе прапісана, што ўсе кандыдатуры ў рады павінны ўзгадняцца з Міністэрствам юстыцыі. Калі іх не ўзгадніў Мінюст, трэба прадаставіць іншыя кандыдатуры. Калі і яны не падыдуць, Мінюст сам прапануе сваіх кандыдатаў. Прычым нават калі адвакаты прагаласуюць супраць такіх кандыдатур, гэта, па сутнасці, нічога не азначае — па новым законе кандыдатура Мінюста ў раду лічыцца абранай, нават калі яна двойчы была адхіленая адвакатамі.

2. Усе паўнамоцтвы па разглядзе дысцыплінарных вытворчасцей пераходзяць да рад калегій адвакатаў

Раней дысцыплінарныя вытворчасці ў дачыненні да адвакатаў разглядалі спецыяльныя дысцыплінарныя камісіі, якія выбіралі самі адвакаты — у большасці сваёй туды ўваходзілі самыя дасведчаныя і аўтарытэтныя адвакаты. Аднак часцяком дысцыплінарныя камісіі не знаходзілі ў дзеяннях адвакатаў парушэнняў альбо прымалі не тыя санкцыі, якіх чакалі ад іх у Міністэрстве юстыцыі (для ўсіх было відавочна, што адзіная санкцыя, якая задавальняла б Мінюст, была выключэнне адваката з Калегіі). Таму цалкам лагічным было прадугледзець у новым законе спыненне працы незалежных дысцыплінарных калегій і перадачу ўсіх правоў па разглядзе дысцыплінарных вытворчасцей радам калегій (якія, як мы цяпер ведаем, будуць цалкам залежныя ад Міністэрства юстыцыі).

3. Кандыдатаў на пазіцыю адвакатаў будуць узгадняць у Мінюсце

Зараз для таго, каб патрапіць у адвакатуру, неабходна мець вопыт юрыдычнай дзейнасці, прайсці стажыроўку ў адвакатуры і здаць экзамен. Пры гэтым паўнамоцтвы па наборы стажораў — гэта выключная кампетэнцыя рад калегій адвакатаў. Новым законам прадугледжана, што ў стажоры можна прыняць толькі тых кандыдатаў, якіх узгадняе Міністэрства юстыцыі. Ніякіх крытэраў для ўзгаднення або няўзгодненасці стажораў законам не прадугледжана. Відавочна, што ўжо на стадыі стажыроўкі Мінюст будзе адсяваць непажаданых кандыдатаў.
У сваю чаргу, для былых супрацоўнікаў пракуратуры, судоў, следчых і праваахоўных органаў прадугледжаны спрошчаны парадак. У выпадку хадайніцтва з боку профільнага ведамства (пракуратура, суд, Следчы камітэт і г. д.) такія людзі праходзяць стажыроўку ва ўсечаным фармаце і не здаюць экзамен — ім дастаткова прайсці толькі вуснае сумоўе.
Відавочна, што роляй новых адвакатаў, якія прыйдуць з сілавых структур, будзе «дапамога» следству. Памочнікамі следчых называюць у Беларусі адвакатаў, якія не займаюць актыўнай пазіцыі па абароне, а толькі фармальна прысутнічаюць на следчых дзеяннях і ставяць свае подпісы пад працэсуальнымі дакументамі. Такія адвакаты будуць хутчэй раіць кліенту пачаць супрацоўнічаць са следствам, чым спрабаваць абгаварыць пазіцыю абароны і паспрабаваць сабраць доказы невінаватасці. Цяпер такіх адвакатаў стане больш.

4. З'езды адвакатаў пазбаўленыя магчымасці вызначаць фінансавыя пытанні

У дзеючым законе прапісана, што з'езды адвакатаў вызначаюць ўсе фінансавыя пытанні адвакацкай дзейнасці — сцвярджаюць памер унёскаў на фінансаванне калегій, каштарысу і справаздачы аб выдаткаванні такіх сродкаў. У новым законе такія паўнамоцтвы перададзеныя радам калегій. Такім чынам, самі адвакаты праз свае з'езды пазбаўленыя двух асноўных інструментаў, якія гарантавалі іх незалежнасць, — яны пазбаўленыя магчымасці абіраць сваё кіраўніцтва (яно цяпер фактычна будзе вызначацца ў Мінюсце) і пазбаўленыя магчымасці вызначаць бюджэт органаў кіравання (ён цяпер будзе вызначацца самімі органамі кіравання, якія, у сваю чаргу, будуць вызначацца ў Мінюсце).

5. Скарачаецца спіс магчымых форм адвакацкай дзейнасці

У дзеючым законе прадугледжана, што адвакаты могуць працаваць у трох розных формах: юрыдычная кансультацыя, адвакацкае бюро і як адвакаты, якія ажыццяўляюць дзейнасць індывідуальна.
Пры гэтым дзве апошнія формы адвакацкай дзейнасці з'явіліся ў Беларусі адносна нядаўна — пасля рэформы 2012 года. Тады такое змяненне лічылася дастаткова прагрэсіўным, паколькі прадугледжвала адносную незалежнасць адвакатаў. Юрыдычныя кансультацыі ствараюцца радамі калегій адвакатаў, якія цалкам іх кантралююць (прызначаюць кіраўніка, вызначаюць колькасць, фінансуюць і г. д.). У той жа час, адвакацкія бюро ствараюцца канкрэтнымі адвакатамі, якія самі вызначаюць склад партнёраў і адвакатаў, самі прымаюць рашэнне аб фінансаванні, вызначаюць сабе кіраўніка і партнёра. У новым законе вырашана зноў вярнуцца да адной-адзінай формы працы — юрыдычных кансультацый. На практыцы гэта азначае, што цяпер не адвакаты, а рады будуць вызначаць, у якой канкрэтнай юрыдычнай кансультацыі ім працаваць, хто будзе кіраваць гэтай кансультацыяй і колькі адвакаты павінны пералічваць на фінансаванне такой кансультацыі.
«Вішанькай на торце» можна назваць пераходныя палажэнні новага закона — на працягу шасці месяцаў адвакатам трэба будзе пераабраць органы кіравання. Улічваючы, што новае кіраўніцтва павінна быць ўзгоднена з Мінюстам, бягучыя кіраўнікі будуць рабіць усё магчымае, каб гэтаму самаму Мінюсту спадабацца. Таму сітуацыі, аналагічныя выключэнню з калегіі адвакатаў Андрэя Мачалава, мы ў бліжэйшы час будзем назіраць з зайздроснай рэгулярнасцю.