Ці могуць настаўнікі патрабаваць ад дзяцей што заўгодна?

У школах і гімназіях Беларусі дзейнічаюць Правілы ўнутранага распарадку, якія самастойна распрацоўваюцца ўстановай адукацыі і штогод прымаюцца звычайна ў пачатку верасня. Далёка не ўсе гэтыя правілы адпавядаюць беларускаму заканадаўству .

Да такіх высноў прыйшла доктар юрыдычных навук, прафесар БДУ, эксперт Навукова-кансультатыўнага савета пры Вярхоўным судзе і мама траіх дзяцей Юлія Гаўрыльчанка.
Пасля аналізу некалькіх такіх дакументаў эксперт звярнула ўвагу на тое, што створаны яны па шаблоне ад Міністэрства адукацыі. Ёсць нязначныя адрозненні, але ў цэлым нормы ўтрымліваюцца ідэнтычныя. І некаторыя правілы выклікаюць сур'ёзны неспакой як з пункту гледжання законнасці, так і ў кантэксце абароны правоў дзіцяці.

Юлія Гаўрыльчанка прапануе разгледзець сітуацыю на прыкладзе Тыпавых правілаў, якія апублікаваныя на сайтах некаторых беларускіх школ і гімназій.
— Не спыняючыся на супярэчлівасці шэрагу палажэнняў саміх правілаў, варта адразу сказаць, што гэтыя дакументы носяць карны характар. У іх прадугледжаны дадатковыя абавязкі і адказнасць для навучэнцаў — з аднаго боку; і дадатковыя правы для педагогаў і адміністрацыі — з другога. У адпаведнасці з гэтымі правіламі педагогі і адміністрацыя надзяляюцца вельмі шырокімі ўладнымі паўнамоцтвамі ў адносінах да навучэнцаў.

Настаўнікі могуць патрабаваць ад дзяцей што заўгодна?

 Калі верыць правілам, навучэнцам у гімназіі і на яе тэрыторыі "катэгарычна забараняецца не выконваць патрабаванні педагагічных работнікаў" (п. 5.4 правілаў).
У п. 21 паўтараецца: "выкананне патрабаванняў настаўніка на ўроку з'яўляецца для навучэнцаў абавязковым і безумоўным". У выпадку, калі патрабаванні настаўніка парушаюць правы навучэнца, "апошні можа праінфармаваць пра гэта дзяжурнага адміністратара" (п. 21).
Атрымліваецца, што нават парушэнне правоў дзіцяці або незаконнасць прад'яўлянага патрабавання не з'яўляюцца падставай для адмовы ад выканання.
Пры гэтым за неаднаразовае парушэнне правілаў усталёўваецца дысцыплінарная адказнасць навучэнца (п. 55).
Заканадаўства:
У Кодэксе аб адукацыі (у далейшым — кодэкс) выразна ўстаноўлена, што да дысцыплінарнай адказнасці навучэнец можа быць прыцягнуты толькі за невыкананне без паважных прычын законнага патрабавання педагагічнага работніка (пп.1.4 арт. 126). Таксама трэба мець на ўвазе, што дысцыплінарнай правінай можа быць прызнана толькі супрацьпраўнае, вінаватае (наўмыснае або па неасцярожнасці) невыкананне або неналежнае выкананне навучэнцам сваіх абавязкаў.
Выснова:
Кодэкс як акт больш высокай сілы ўсталёўвае дзве важныя ўмовы:
1. Патрабаванне педагога павінна быць законным, гэта значыць магчымасць яго прад'яўлення павінна быць прама прадугледжана ў законе (магчыма, у акце заканадаўства, але ніяк не ў Правілах або іншым акце школы або гімназіі);
2. Патрабаванне можа быць не выканана па ўважлівай прычыне. Уважлівымі могуць быць прызнаныя: адсутнасць фізічнай магчымасці; верагоднасць прычынення шкоды вучню або трэцім асобам у выніку выканання патрабавання; неадпаведнасць патрабавання маральным або рэлігійным перакананням навучэнца і інш.

Дзяцей палохаюць дысцыплінарнай адказнасцю, але ці законна гэта?

У правілах напісана, што "за здзяйсненне навучэнцам дысцыплінарнай правіны (у тым ліку неаднаразовае парушэнне Статута і Правілаў) устанаўліваецца дысцыплінарная адказнасць, якая выяўляецца ў прымяненні да яго наступных мер дысцыплінарнага спагнання: заўвага; вымова; адлічэнне» (п. 55).
Заканадаўства:

Згодна з Кодэксам да дысцыплінарнай адказнасці можа быць прыцягнуты толькі той навучэнец, якому да моманту здзяйснення правіны споўнілася 14 гадоў. А калі гаворка пра асобу з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця — з 17 гадоў (арт. 127). Унутраныя правілы не могуць прымяняцца, калі яны супярэчаць Кодэксу ці іншым чынам пагаршаюць прававое становішча вучня ў параўнанні з Канстытуцыяй, законамі, іншымі нарматыўнымі прававымі актамі большай сілы.
Выснова:
Ні пра якую дысцыплінарную адказнасць школьнікаў маладзейшымі 14 гадоў не можа быць і гаворкі. Да іх дапушчальна толькі прымяненне мер педагагічнага ўздзеяння і толькі тых, якія не супярэчаць заканадаўству, напрыклад, гутарка, абмеркаванне на педагагічным савеце. Пры гэтым Закон аб правах дзіцяці змяшчае катэгарычную забарону на фізічнае і (або) псіхічнае гвалт, жорсткае, грубае або абразлівае зварот, прыніжэнне (арт. 9).
Парадак прымянення мер дысцыплінарнай адказнасці да дзяцей, старэйшых за 14 гадоў строга рэгламентаваны ў Кодэксе і прадугледжвае, у прыватнасці, магчымасць удзелу ў працэсе бацькоў, меры абароны правоў дзіцяці, парадак абскарджання рашэнняў.

Ці можна карыстацца ў школе мабільнымі тэлефонамі?

Калі кіравацца Правіламі, абмежаванняў у дзяцей вельмі шмат. Напрыклад, навучэнцам ў гімназіі і на яе тэрыторыі катэгарычна забараняецца "праводзіць здымкі ў час правядзення вучэбных заняткаў, факультатыўных заняткаў, класных гадзін, пазакласных мерапрыемстваў без дазволу адміністрацыі, класнага кіраўніка, настаўніка-прадметніка" (п. 5.8); "карыстацца прыладамі мабільнай сувязі, інтэрнэт-сувязі, музычнымі калонкамі, гульнявымі прыладамі падчас адукацыйнага працэсу без дазволу педагогаў" (п. 5.6).
На перапынках тэлефанаваць і адпраўляць смс навучэнцам дазволена "выключна для аператыўнай сувязі з бацькамі (законнымі прадстаўнікамі), братамі (сёстрамі), іншымі блізкімі сваякамі толькі ў выпадках неадкладнай неабходнасці" (п.62). Такія строгія правілы дзейнічаюць у школе.
Заканадаўства:
Правы ў сферы інфармацыйна-камунікацыйных тэхналогій могуць быць прапісаны не зусім выразна, таму што заканадаўства не заўсёды паспявае за зменамі. Тым не менш, любая фізічная асоба мае права ажыццяўляць пошук, атрыманне, перадачу, збор, апрацоўку, назапашванне, захоўванне, распаўсюджванне і (або) прадастаўленне інфармацыі (арт. 6 Закона "Аб інфармацыі"...). У законе "Аб правах дзіцяці" таксама гаворыцца аб тым, што кожнае дзіця мае права на атрыманне, захоўванне і распаўсюд інфармацыі.
Карыстанне інфармацыяй можа быць абмежавана заканадаўствам у мэтах абароны гонару, годнасці, асабістага і сямейнага жыцця грамадзян і поўнага ажыццяўлення імі сваіх правоў (ч. 3 арт. 34 Канстытуцыі). У прыватнасці, Закон "Аб правах дзіцяці" прадугледжвае права дзяцей на абарону ад інфармацыі, якая прычыняе шкоду іх здароўю і развіццю (гэта, напрыклад, інфармацыя, якая станоўча ацэньвае злачынства, дыскрэдытуе інстытут сям'і і шлюбна-сямейныя адносіны або змяшчае нецэнзурныя словы і выразы).
Дадатковыя правы ўстановы адукацыі ў сферы інфарматызацыі могуць быць устаноўлены актамі заканадаўства, статутам установы адукацыі (не Правіламі) – п.3 арт. 20 Кодэкса. Увядзенне такіх нормаў можа тлумачыцца выкананнем патрабаванні Кодэкса аб забеспячэнні якасці адукацыі (арт. 91). Але падобныя дапаўненні не павінны пагаршаць прававое становішча навучэнцаў у параўнанні з тым, якое ўстаноўлена заканадаўствам.
Выснова:
У гэтым прыкладзе ёсць два аспекты:
1. Магчымасць карыстання смартфонам і іншымі сродкамі сувязі для зносін, атрымання інфармацыі, гульняў і інш.Тут дапушчальныя пэўныя абмежаванні, напрыклад, для павышэння эфектыўнасці адукацыйнага працэсу.
2. Магчымасць ажыццяўлення здымкі і запісу. Тут варта памятаць, што фота, відэаздымка, аўдыёзапіс ў грамадскіх месцах не могуць быць прызнаныя замахам на таямніцу асабістай і сямейнага жыцця.
Па абодвух пытаннях важна ведаць, што любое абмежаванне правоў і свабод навучэнца можа ажыццяўляцца толькі на падставе закона (або заканадаўства), гэтае правіла прама замацавана ў арт. 34 і 23 Канстытуцыі. Пры гэтым закон, як і іншыя акты заканадаўства, не ўтрымлівае канкрэтных нормаў аб магчымасці для адміністрацыі школы ўвядзення інфармацыйных абмежаванняў. Можна меркаваць, што некаторыя абмежавальныя нормы маглі б спрыяць павышэнню якасці адукацыі і служыць выхаваўчым мэтам.
У такім выпадку абмежаванні мэтазгодна ўводзіць на падставе агульнага рашэння бацькоў і педагогаў (адміністрацыі) як удзельнікаў выхаваўчага працэсу. Але пераважнае права і абавязак вызначаць формы, сродкі і метады выхавання дзяцей прызнаюцца за сям'ёй (ч.4 арт. 65).

Ці могуць дзеці "распісвацца" за тое, што азнаёмленыя з правіламі?

Правілы даводзяцца да ведама навучэнцаў гімназіі — на першай класнай гадзіне новага навучальнага года, а да іх законных прадстаўнікоў — на першым бацькоўскім сходзе новага навучальнага года (п. 1.6).
Як паведамляюць бацькі, часта гэтая норма парушаецца. Бацькам правілы не паказваюць, а з дзяцей (уключаючы малодшую школу) бяруць «распіску» аб азнаямленні (у графе насупраць прозвішча дзіця піша «з правіламі азнаёмлены»).
Заканадаўства:
Дзеці валодаюць абмежаванай правасуб'ектнасцю, гэта значыць яны не могуць набываць сваімі дзеяннямі правы і абавязкі (выключэнні з гэтага правіла рэдкія і досыць спецыфічныя). Таму ніхто не мае права патрабаваць ад дзіцяці пісьмовага пацверджання таго, што ён азнаёміўся з якім-небудзь дакументам.
 "Распіска" ў гэтым выпадку не мае ніякіх прававых наступстваў. Цалкам верагодна наступнае яе выкарыстанне педагогамі або адміністрацыяй для ціску на дзіця. Але гэта з'яўляецца прыватным выпадкам псіхалагічнага гвалту і не толькі не этычна, але прама забаронена законам Рэспублікі Беларусь "Аб правах дзіцяці" (арт. 9).

Ці можна казаць у школе пра палітыку?

Таксама ў правілах некаторых школ і гімназій з'явіліся нормы, звязаныя з абмежаваннем свабоды меркавання і самавыяўлення навучэнцаў. Напрыклад, не выказвацца на палітычныя тэмы, не прычыняць шкоды іміджу гімназіі (школы). У тыпавых правілах гэтых патрабаванняў няма.

Заканадаўства:

Кожнае дзіця, здольнае фармуляваць свае погляды, мае права свабодна іх выказваць па ўсіх пытаннях, якія яго закранаюць (арт. 11 Закона Рэспублікі Беларусь Аб правах дзіцяці). Пры гэтым яно абмежаваны агульнымі нормамі паводзін, павінна ўстрымлівацца ад абраз, паклёпу, падахвочванні да злачынства, здзяйснення іншых супрацьпраўных дзеянняў.

Выснова: 

Забароны, якія абмяжоўваюць свабоду думкі, супярэчаць заканадаўству Беларусі. Паводле арт. 23 Канстытуцыі абмежаванне правоў і свабод асобы дапускаецца толькі ў выпадках, прадугледжаных законам, у інтарэсах нацыянальнай бяспекі, грамадскага парадку, абароны маральнасці, здароўя насельніцтва, правоў і свабод іншых асоб. Якія б мэты ні пераследавалі правілы, яны не з'яўляюцца законам і не могуць абмяжоўваць правы і свабоды дзіцяці.

— Хачу нагадаць, што дзіця ў сілу свайго ўзросту мае патрэбу ў асаблівай абароне, але ніяк не ў асаблівых карных мерах ўздзеяння. Шматлікія даследаванні даказваюць неэфектыўнасць адукацыі, пабудаванай на жорсткіх абмежаваннях правоў вучняў і актыўным ужыванні санкцый, — кажа Юлія Гаўрыльчанка. — Доўгія гады паміж сям'ёй і школай існавала негалосная сацыяльная дамова. Настаўнікі прад'яўлялі бацькам чарговае рашэнне "зверху" са словамі: "Ну што ж мы можам зрабіць", а бацькі, трохі пашумеўшы, з усім згаджаліся. Але цяпер многае змянілася. Грамадству стала відавочна, што па сваіх сацыяльных дагаворах яно плаціць занадта шмат, таму ўводзіць дадатковыя абмежаванні і проста паставіць бацькоў перад фактам — гэта вельмі недальнабачнае рашэнне. Калі школа хоча захаваць свой аўтарытэт і наладзіць эфектыўную працу, ёй давядзецца весці дыялог з дзецьмі і бацькамі, якія цяпер уважліва вывучаюць свае правы.

Паводле rebenok.by