300-годзьдзе Імануіла Канта: ці актуальныя сёньня думкі інтэлектуальнага гіганта?

Кант нарадзіўся ў Кёнігсбергу, які тады ўваходзіў у склад Прусіі, 22 красавіка 1724 года. Паспрабуем разабраць, якія элементы яго дактрыны вытрымалі выпрабаваньне часам, а якія, калі вядома такія маюцца, пахіснуліся пад пільным сучасным позіркам.

Як велічны сьлед, пасьля вялікага філёзафа засталіся тры манумэнтальныя працы: «Крытыка чыстага розуму», «Крытыка практычнага розуму» і «Крытыка меркаваньня». Гэтыя тэксты ў сукупнасьці ўвасабляюць глыбокія пошукі Канта па вызначэньні межаў і магчымасьцей чалавечага разуменьня. У іх немец акрэсьліў структуру самога чалавечага розуму.

«Крытыка чыстага розуму»

Гэтая праца, бадай што, самая рэвалюцыйная ў творчасьці Канта, у якой ён імкнецца адказаць на фундамэнтальнае пытаньне: што мы можам ведаць? Тут Кант уводзіць канцэпцыю трансцэндэнтальнага ідэалізму, мяркуючы, што наш досьвед рэчаіснасьці фармуецца не толькі вонкавым сьветам, але тым, як наш розум структуруе наш досьвед.

Паводле Канта, у той час як мы можам пазнаваць фэномэны такімі, якімі яны ўяўляюцца нам, мы не можам пазнаваць ноўмэны або рэчы-ў-сабе, якія існуюць незалежна ад нашага ўспрыманьня. Напрыклад панятак Бога, Сусьвету, душы.

Гэтае крытычнае адрозьненьне перавызначыла аб'ём і межы чалавечага спазнаньня, сцьвярджаючы, што розум мае межы, якія трэба паважаць.

«Крытыка практычнага розуму»

У той час як першая праца займаецца здольнасьцямі чалавечага пазнаньня, «Крытыка практычнага розуму» зьвяртаецца да сферы маралі і этыкі. Тут Кант падрабязна распрацоўвае прынцыпы маральнай філязофіі, асабліва праз фармулёўку катэгарычнага імпэратыву.

Кантавая формула катэгарычнага імпэратыву — дзейнічаць толькі згодна з той максімай, з дапамогай якой вы адначасова можаце жадаць, каб яна стала ўсеагульным законам — застаецца адным з найбольш пераканаўчых прынцыпаў маральнай філязофіі.

Галоўнае месца ў гэтай крытыцы займае ідэя аўтаноміі волі, якую Кант вызначае як уласьцівасць волі, паводле якой яна зьяўляецца законам для сябе, незалежна ад уласьцівасьцей аб'ектаў волі.

Аўтаномія волі ляжыць у аснове Кантавай канцэпцыі свабоды і маральнага выбару, якая сцьвярджае, што сапраўды свабодная воля - гэта не проста тая, якая можа выбіраць паміж альтэрнатывамі, але тая, якая можа ўсталёўваць маральныя законы для сябе, і свабодная ад вонкавых уплываў.

«Крытыка меркаваньня»

Трэцяя крытыка Канта, «Крытыка меркаваньня», пераадольвае разрыў паміж сферамі разуменьня і прычыны, засяроджваючыся на эстэтыцы і тэлеалёгіі. Тут Кант дасьледуе прыроду прыгажосьці і ўзвышанасьці, мяркуючы, што эстэтычнае меркаваньне зьяўляецца ўнікальнай формай ацэнкі, якая адначасова зьяўляецца ўнівэрсальнай і свабоднай ад асабістых інтарэсаў. Ацэнка прыгажосьці, паводле Канта, уключае ў сябе гарманічнае ўзаемадзеяньне паміж здольнасьцямі ўяўленьня і разуменьня.

Акрамя таго, «Крытыка меркаваньня» зьвяртаецца да мэтаскіраванасьці ў прыродзе, мяркуючы, што наша ўспрыманьне нутранай канчатковасьці ў прыродным сьвеце (што і зьяўляецца тэлеалёгіяй) зьяўляецца неабходнай перадумовай для выкарыстаньня чалавечага разуменьня.

Ад Прусіі да 2024

Аўтаномія маральных суб'ектаў, канцэпцыя, якую рашуча абараняе Кант, працягвае ўплываць на сучасныя дыскусіі аб волі і адказнасьці. Кант сцьвярджаў, што сапраўдныя маральныя дзеяньні вынікаюць з рацыянальнай здольнасьці індывіда ўсталёўваць маральныя законы незалежна ад вонкавых уплываў. Гэтая ідэя аўтаноміі зьяўляецца галоўнай у сучасных дыскусіях аб правах чалавека, дзе здольнасьць людзей прымаць свабодныя і абгрунтаваныя рашэньні зьяўляецца фундамэнтальнай праблемай.

У эсэ «Вечны мір: філязофскі нарыс» Кант выкладае дальнабачную аснову міжнародных адносінаў, якая прадбачыць ідэі і структуры сучаснай тэорыі дэмакратычнага суіснаваньня. Прапановы Канта аб федэрацыі вольных дзяржаваў, дзе кожная паважае суверэнітэт іншай, і аб вяршэнстве права над вайной, вельмі сугучныя з прынцыпамі, якія ляжаць у аснове Арганізацыі Аб'яднаных Нацый і іншых міжнародных органаў. У дужках пакінем іх рэалізацыю – галоўнае ж ідэя?

Разважаньні Канта аб рэспубліканскім кіраваньні, дзе пануюць падзел уладаў і вяршэнства закона, аказалі велізарны ўплыў на фармаваньне палітычнага малюнку сучасных дэмакратый.

Сутыкненьне з больш новым

Выжывае мацнейшы? Якія галоўныя памылкі робяць людзі адносна тэорыі Дарвіна

Крытычная філязофія Канта, асабліва яго адрозьненьне паміж фэноменамі (рэчамі, якімі яны зьяўляюцца) і ноўменамі (рэчамі ў сабе), была рэвалюцыйнай. Аднак гэтая аснова сутыкнулася са значнымі праблемамі праз наступныя навуковыя і філязофскія распрацоўкі. Разьвіцьцё квантавай мэханікі і тэорыі адноснасьці паставіў пад сумнеў сцьвярджэньні Канта аб статычнай прыродзе прасторы і часу як простых формаў чалавечай адчувальнасьці. Гэтыя навуковыя дасягненьні паказваюць на сусьвет, дзе назіральнікі зьвязаныя са зьявамі, якія яны назіраюць, насуперак строгаму падзелу суб'екта і аб'екта Канта.

Посткантыянскія філёзафы крытыкавалі жорсткую дыхатамію Канта паміж ноўмэнальным і фэнаменальным. Новая думка сцьвярджала, што гэты дуалізм абмяжоўвае нашае разуменьне рэчаіснасьці канструкцыяй чалавечага пазнаньня, грэбуючы магчымасьцю таго, што наш розум таксама можа быць сфармаваны той самай рэальнасьцю, якую яны імкнуцца спасьцігнуць.

Крытыкі сцьвярджаюць, што маральнай філязофіі Канта не хапае неабходнай гнуткасьці для вырашэньня складаных рэальных сітуацый, калі маральныя абавязкі могуць супярэчыць. Напрыклад, катэгарычны імпэратыў мяркуе, што хлусьня заўсёды маральна непрымальная, але такі абсалютызм можа прывесьці да праблемных вынікаў у сцэнарыях, калі праўда можа нанесьці шкоду.

Некаторыя крытычна ставяцца да поглядаў Канта на расу, пазначаных у яго менш вядомых творах, нібы яны зьяўляюцца адкрыта расісцкімі і адлюстроўваюць эўрацэнтрычныя і каляніялістычныя адносіны, распаўсюджаныя ў Эўропе XVIII стагодзьдзя, і непрымальныя ў сёньняшні час.

А фэміністкі крытыкуюць «Крытыку» Канта, бо яго праца дэманструе па іх словах, відавочны ўхіл да патрыярхальнай структуры, тыповай для яго часу. Філязофія Канта ў значнай ступені ігнаруе жаночую перспэктыву, што можна разглядаць як значны пропуск у яго маральных і палітычных тэорыях, - кажуць прадстаўніцы фэмрухаў.

Верагодна, Імануіл Кант знайшоў бы што адказаць крытыкам, але нарадзіўся ён не ўчора, а 300 гадоў таму.