Ігар Іваноў: Мы робім тое, што любім і ўва што верым, каб беларуская справа працягвала развівацца

Створанае год таму ў Лондане выдавецтва «Скарына Press» сёння адзначае свой першы Дзень народзінаў. Пра тое, што атрымалася зрабіць за гэты год і ў якім кірунку хочацца расці далей, мы спыталі ў заснавальніка выдавецтва і яго рэдактара Ігара Іванова.

— Выдавецкая справа ў беларускай прасторы — з’ява непрыбытковая, а ў многіх выпадках нават валанцёрская. Што натхніла вас стварыць выдавецтва?

— Думаю, большасць беларускіх выдавецкіх праектаў з’яўляецца таму, што ёсць людзі, якім моцна хочацца выдаваць кнігі. Яны любяць гэтым займацца і шукаюць магчымасці гэта рабіць. Яны могуць мець ідэі, перакананні і памкненні, якія хацелі б праз кнігі развіваць і памнажаць.

У гэтым сэнсе беларускае кнігавыдавецкая справа зусім не ўнікальная. Большасць выдавецтваў у свеце ствараліся не дзеля прыбытку, а дзеля нейкай ідэі. Безумоўна, любое выдавецтва шукае шляхі манетызацыі сваёй працы, ёсць розныя мадэлі, як гэта робіцца (напрыклад, з дапамогай урадавых і няўрадавых грантаў, краўдфандынгу і падобнае). 

Калі мы стваралі «Скарыну», я меў на мэце скарыстацца магчымасцямі, якія дае нам існаванне ў ліберальнай краіне на ўскрайку Еўропы — з мінімальным кантролем за выдавецтвамі і з прасунутымі тэхналагічнымі магчымасцямі. У мяне заўсёды было адчуванне, што ў Брытаніі мы зможам выдаць кнігі, для якіх не знойдзецца іншага беларускага выдаўца.

— Калі ў Беларусі ствараўся інтэрнет-часопіс сучаснай беларускай паэзіі «Таўбін», было шмат абурэння, што ў назве выкарыстана імя паэта. Ці была якая-небудзь рэакцыя на назву вашага выдавецтва?

— Я памятаю абурэнне, якое выклікала штомесячная газета, калі дазволіла сабе на пачатку 1990-х пераняць назву «першай беларускай газэты з рысункамі». Я і сам быў крыху ў шоку тады: у школе ў мяне выхавалі моцны піетэт на мяжы з комплексам да некаторых, скажам так, гістарычных іконаў. Памяць пра той адважны крок газеты, якую я ніколі не перастаў чытаць ва ўсіх яе інкарнацыях, быў адным з фактараў, калі шукалася назва для выдавецтва.

Я амаль назваў яго «Рыпінскі» — у гонар суродзіча, які ўпершыню ўжыў у беларускім тэксце літару «ў». Было гэта ў Лондане 170 гадоў таму. Але традыцыя ўжываць імя Скарыны для беларускіх ініцыятыў была і ў Заходняй Беларусі, і ў беларускай паваеннай эміграцыі. Так што мы не іканаборцы і не блюзнеры, а захавальнікі добрай практыкі. 

Для мяне асабіста важна і прыемна тое, што, калі я камунікую з заходнімі выдаўцамі, аўтарамі і іх агентамі, яны бачаць «Skaryna» і ў электронным адрасе, і на нашым сайце. Гэта мой унёсак у мяккую дыпламатыю новай Беларусі.

— Ці ёсць у «Скарына Press» нейкая канцэпцыя? Як вы пазіцыянуеце сябе на кніжным рынку?

— Мабыць, будзе справядліва сказаць, што мы намацваем канцэпцыю. Выдавецтва стваралася і збольшага існуе ў Лондане, дзе багатае беларускае жыццё існуе без перапынку ўжо амаль 80 гадоў. Увесь гэты час тут плённа працавалі нашы арганізацыі і ўстановы, яны перадаваліся ад аднаго пакалення да другога. Гэтая спадчына і цяперашняя праца прыцягваюць суродзічаў з усяго свету. У выніку ў мяне абвостранае адчуванне таго, што адна з роляў «Скарыны» — адлюстроўваць усё багацце беларускай дыяспары. Гэтае багацце — перадусім культурнае і інтэлектуальнае. Яно павінна вяртацца і рознымі шляхамі ўзаемадзейнічаць з суродзічамі на бацькаўшчыне.

«Скарына» — гэта ў нейкай ступені паказчык, наколькі вялікім стаў наш беларускі сусвет. Мы пачалі з невялікіх літаратурных форм: аповесцей, зборнікаў апавяданняў, паэтычных зборнікаў, — і паступова набываем досвед і ўпэўненасць, пачынаем лепш разумець беларускае жыццё ў Польшчы і Літве, дзе большасць нашай эміграцыі цяпер сканцэнтравана. 

У наступным годзе, я спадзяюся, мы зможам прадставіць навуковыя і навукова-папулярныя кнігі таксама. Ну і мы — выдавецтва-актывіст. Нам асабліва цікава выдаваць кнігі, якія і блізка не змаглі б выйсці ў Беларусі, але ў выніку будуць узбагачаць  беларускую супольнасць на гады і дзясяцігоддзі наперад.

— 6 жніўня, у дзень, калі Францыск Скарына выдаў свой «Псалтыр», ваша выдавецтва адзначае Дзень народзінаў — і сёлета ён першы. Што атрымалася зрабіць за гэты год?

— У першы год свайго існавання мы выдавалі па кнізе штомесяц. Яны мне ўсе вельмі дарагія. З таго, што не забываецца — гэта калі аўтар кажа, што чакаў пяць гадоў на тое, каб выдаць свой дэбютны паэтычны зборнік, і шчаслівы, што гэта адбылося са «Скарынам» (гаворка пра «Выпадак» Дзмітрыя Рубіна). Або калі тыднямі прагаворваеш у галаве аргументы «за» і «супраць» таго, каб выдаць кнігу, якая абурыць вельмі многіх (Франк Варжак «Чысты баранок»).

Пакуль што мы збольшага здымалі з дрэва яблыкі, што нізка віселі — тыя кнігі, якія праляжалі ў шуфлядах многія гады. У наступныя пару месяцаў чытацтва пабачыць і тое, над чым мы працавалі ўвесь гэты час з нуля: кнігі Сяргея Жадана, Іллі Камінскага, Юлі Цімафеевай, анталогія беларускага гей-пісьменства.

— Вы робіце магчымым для беларускіх аўтараў выхад на еўрапейскі рынак. Ці ёсць у вашых планах заняцца перакладамі беларускіх кніг на іншыя мовы?

— Мы пакуль што засяродзіліся на беларускамоўнай літаратуры і перакладах на беларускую. Гэта тое, што мы самі лепш разумеем, як рабіць. Запыт на беларускую літаратуру на іншых мовах і кнігі пра Беларусь ёсць. Спробы, што дагэтуль рабіліся, часта не былі паспяховымі. Найчасцей таму, што гранты траплялі да абыякавых выдаўцоў.

Мне здаецца, што апошнім часам сітуацыя пачала мяняцца, з’явілася разуменне ў нашых колах, што роля выдавецтва не абмяжоўваеца рэдагаваннем і вёрсткай, што добрае і правільнае выдавецтва будзе суствараць поспех кнігі доўга пасля таго, як яна была надрукаваная.

— У беларускім літаратурным працэсе існуе істоты правал у ланцугу «аўтар — чытач», не ў апошнюю чаргу праз тое, што адсутнічае рэальная прамоцыя кніг: аўтары вымушаныя самі сябе прадаваць, а дзейнасць выдавецтва заканчваецца выданнем кнігі. Ці займаецеся вы распаўсюдам і прамоцыяй сваіх кніг? І наколькі гэта ўвогуле задача выдаўца?

— Вы правільна заўважылі: часцей, чым нам усім хацелася б, адказнасць за распаўсюд сваіх кніг кладзецца на саміх аўтараў. Гэта звычайная сітуацыя з кнігамі, якія выдаюцца малымі накладамі і там, дзе адсутнічае эфектыўная сістэма распаўсюду: аптовыя дыстрыбутары і сеткі кнігарняў, якія не кантралююцца, напрыклад, ідэалагізаваным урадам, а адкрытыя на розныя выдавецтвы, ідэі і г. д. Цяпер вельмі багата суродзічаў апынуліся ў беларускім замежжы, але мы даволі расцярушаныя па свеце, таму няма кнігарняў, няма дыстрыбутараў, з якімі выдавецтва, як наша, магло б працаваць.

У Беларусі ў свой час склалася параўнальна эфектыўная сістэма выдання кніг: аўтары прыносяць свое творы і грошы, выдавецтва рыхтуе кнігу да друку і працуе з друкарняй, адгружае наклад аўтарам — і да пабачэння. Бо ва ўмовах амаль поўнай манаполіі «Белкнігі» і параўнальна невялікага беларускамоўнага рынку рабіць інакш было немагчыма. Але ўжо к 2020 году недзяржаўныя выдавецтвы паспяхова прадавалі сотні, а часам і тысячы асобнікаў, у тым ліку праз «Белкнігу», так што ў новай Беларусі ўсё наладзіцца, я веру.

Сёння ж усе ці амаль усе беларускія выдавецтвы ў замежжы працуюць з аўтарамі разам — і на этапе продажаў таксама: арганізуюць прэзентацыі, развозяць наклад на кірмашы і фестывалі, падаюць заяўкі на конкурсы, ствараюць інфармацыйны кантэнт. У выпадку «Скарыны» мы стварылі інтэрнет-кнігарню і прадаем электронныя кнігі таксама. Вялікія надзея ў мяне на Інстытут беларускай кнігі ў Варшаве — ствараць механізмы, якія дапамогуць невялікім выдавецтвам, такім як наша, данесці кнігі чытацтву па ўсім свеце.

Што ж да аўтараў, то яны — ключавыя асобы ў стварэнні рэпутацыі і попыту на свае кнігі. Людзі нашмат ахвотней набываюць кнігі, калі чуюць пра іх з першых вуснаў.

Дзе ў нас сапраўды сур’ёзны прагал, дык гэта ў адсутнасці традыцыі кніжных аглядаў і рэцэнзій у масавых СМІ. Усе брытанскія газеты і часопісы маюць такія рубрыкі. «The Guardian», якую я звычайна чытаю, у суботу і нядзелю публікуе не менш за дзясятак доўгіх і кароткіх рэцэнзій, інтэрв’ю з аўтарамі, рэпартажы пра кніжныя фестывалі і іншыя падзеі. І гэта — не спецыялізаванае на культуры выданне!

— Вяртаючыся да Скарыны. Ён пачаў выдавецкую дзейнасць адразу з Бібліі, і ўвогуле гэта глыба, на якой стаіць айчынная культура.  Ці не было вам страшна не адпавядаць узроўню?

— Гісторыкі часта кажуць пра Скарыну як пра няўдачніка. Выглядае, што камерцыйнага поспеху ён не дасягнуў і славы ў суачыннікаў свайго часу не займеў. Але такая рэпутацыя першадрукара мяне не пужае. Калі нашы суродзічы ў Лондане выдавалі кнігі, хадзілі ў бібліятэкі і куплялі мікрафільны старадрукаў і рэдкіх выданняў па ўсім свеце дзеля сваіх даследаванняў, якія потым публікаваліся ў лонданскіх «Божым шляхам» і «Часопіс беларускіх даследаванняў», яны ведалі, што ўсё гэта ў БССР не патрапіць і што выдаткі свае яны не акупяць. Іх матывавала моцная вера і любоў, яны проста рабілі тое, што ўмацоўвала беларускую супольнасць таго часу і давала надзею на лепшае заўтра.

Угодкі выдавецтва «Скарына»: Што зроблена і што плануецца

Я падлеткам вырас у тым ліку на лонданскіх публікацыях, якія чытаў у Нацыяналцы і ў перадруках у часопісах пачатку 1990-х. У гэтым сэнсе выдавецтва, спадзяюся, годна працягне справу Скарынаўскай бібліятэкі (якая цяпер актыўная як ніколі), Англа-беларускага таварыства, айцоў Аляксандра Надсана і Язэпа Германовіча, Гая Пікарды і Веры Рыч. Мы проста робім тое, што любім і ўва што верым, каб беларуская справа, да якой з такім імпэтам спычыніўся Францішак Скарына стагоддзі таму, працягвала развівацца. 

Я бачу шмат падабенстваў у тым, што і як мы спрабуем рабіць, з тым, як рабіў гэта першадрукар. Ён скарыстаў сваю заходнюю адукацыю, досвед служэння пры каралеўскім палацы, усё, што пабачыў у Кракаве, Капенгагене, Падуі і Празе, дзеля дабра «народу рускага» — нашых папярэднікаў. Так склалася, што і я нечаму цікаваму навучыўся за свае паўжыцця ў замежжы, і мае калегі, рэдактары і рэдактаркі. Гэта варта скарыстаць для добрай справы.

— Адна з «ніш», якую вы закрываеце, — ЛГБТК-літаратура. Раскажыце, калі ласка, пра гэты кірунак. Ці ёсць у чытача на яго запыт?

— Мабыць тут варта працягнуць тэму Скарыны. Мне здаецца, ён быў крыху авантурыстам. Ён мог бы друкаваць кнігі на лаціне, як нехта Ян з Літвы рабіў гэта ў Лондане незадоўга да Скарыны. Ужо былі чэшская і нямецкая Бібліі надрукаваны — ён мог бы рэалізаваць свае прадпрымальніцкія здольнасці, адукацыю і досвед у іншамоўных кантэкстах нашмат лягчэй і з большым прыбыткам. Але Скарына звярнуўся да свайго народа, каб яго жыццё было больш поўным, разнастайным і шчаслівым.

Так сталася, што ў выдавецтва ёсць экспертыза ў галіне квір-пісьменства. Было б прыкра, калі б мы пакінулі яе пры сабе. Стаць першым выдавецтвам, якое мэтанакіравана шукае і друкуе ЛГБТ-літаратуру — рызыкоўная для рэпутацыі справа, безумоўна. Але гэта нашмат прасцей для выдавецтва ў Лондане, чым гэта было б для выдавецтва ў Беларусі. 

Я вельмі спадзяюся, што мы прыадкрыем нішу, якую будуць запаўняць іншыя таксама. Попыт пакуль што сціплы, але гэта пачатак. Я рэгулярна сутыкаюся з суродзічамі ў Лондане, якія ніколі не чулі пра наша выдавецтва, так што ўсё яшчэ наперадзе для «Скарыны» і квір-літаратуры. Анталогія гей-пісьменства, я спадзяюся, якая выйдзе ў кастрычніку, дасць імпульс для гэтага.

— Свет, які, прынамсі, пачаў уздымаць пытанні экалагічнага спажывання, спрабуе трансфармавацца ў лічбавую форму. Ці не баіцеся вы, што праз электронныя кнігі, якія рана ці позна таксама займеюць папулярнасць у беларусаў, знікне патрэба ў вашай справе?

— Нашы галоўныя канкурэнты, безумоўна — сацыяльныя сеткі.  Калі глядзець глабальна, продажы кніг у свеце працягваюць расці. Аўтары і кнігавыдавецкая індустрыя пастаянна адаптуюцца да ўсяго новага навокал. Нездарма «BookTok» — вельмі вялікая супольнасць на самай папулярнай сёння сетцы. Інтарэс да кніг сярод брытанскай моладзі таксама не спадае: з’яўляюцца новыя жанры, новыя трэнды ў тым, як кнігі павінны выглядаць.

«Скарына» задумана як эмігранцкае выдавецтва. Наўрад ці мы сур’ёзна выйдзем на рынак у Беларусі, нават калі дыктатура там скончыцца. Мы будзем нішавым выдавецтвам, якое ў сваёй сферы заангажоўвае беларускае замежжа ў агульнабеларускі кантэкст, вышуквае і агучвае непрамоўленае ці забытае.

Што да экалагічных аспектаў, то ёсць больш сур’ёзныя пагрозы нашаму свету, чым друкаваныя кнігі, якія вельмі эфектыўна працуюць для нас на самых розных інтэлектуальных, сэнсарных і эстэтычных узроўнях. Дарэчы, амаль усе кнігі «Скарыны» выходзяць у электронным фармаце таксама.

— У якую літаратуру вы як выдавец гатовы ўкладвацца?

— Мы намацваем і сваю ідэнтычнасць, і сваю аўдыторыю — нам усяго толькі год! Аўтары і аўтаркі, якія звязаны тым ці іншым чынам з беларускай супольнасцю ў Брытаніі — наша натуральнае кола інтарэсу. Суродзічы, якія апынуліся цяпер у замежжы — таксама. Як і кнігі, якія не могуць выйсці ў Беларусі праз цэнзуру ці нястачу сродкаў.

Мы паспрабавалі сябе ў кароткіх формах прозы і паэзіі — можам. Хутка чытацтва пабачыць і больш доўгія тэксты ад нас. Навуковыя і навукова-папулярныя выданні, што мы рыхтуем, будуць добра ілюстраваныя. Я з трымценнем чакаю на іх — ці адолеем паліграфічны бок. 

Мы адмовіліся ад ідэі выдаваць дзіцячую літаратуру: іншыя выдавецтвы зробяць гэта лепш. Нам пакуль што бракуе паліграфічнай экспертызы і магчымасцей прадаваць такія кнігі. 

— Што трэба зрабіць, каб стаць вашым аўтарам ці аўтаркай?

— Карысна будзе ведаць нас, нашы каштоўнасці і рэальныя магчымасці. Кнігі, наш сайт, рэдакцыйная калегія — добрыя крыніцы для гэтага.

Кнігі нараджаюцца па-рознаму. Часам нам дасылаюць гатовы тэкст, і аўтар ці аўтарка ўжо дакладна ведаюць, якімі кожны аспект кнігі павінны быць. Гэта самы складаны для мяне выпадак, бо пакідае мала прасторы для таго, каб суствараць кнігу. З іншага боку, бываюць таксама і цудоўныя праекты, якім патрэбна мінімальная дапамога. Часам мы можам яе аказаць. 

Мне нярэдка даводзіцца выбачацца і адмаўляць аўтарам і аўтаркам. Гэта нармальна — канцэнтравацца на тым, што ведаеш і разумеш лепш. Я вельмі рады, што ў нас цяпер больш за дзясятак выдавецтваў у беларускім замежжы — іх спіс можна знайсці на сайце фестываля «Прадмова». А для патэнцыйных аўтараў і аўтарак наш электронны адрас — найлепшы спосаб з намі скантактавацца.