Лета заканчвацца: прыйшоў Пятрок — апаў лісток

12 ліпеня праваслаўныя адсвяткавалі Дзень Пятра і Паўла. Якія ўрачыстасці прымяркоўваліся да гэтага свята ў традыцыйнай вёсцы? Што з іх захоўваецца ў жывой традыцыі? Што за вобразы стаяць за гэтымі святымі?



Пятро ды Ілля

Шырока вядомая ў Беларусі прыказка «Прыйшоў Пятрок — апаў лісток, прыйшоў Ілля — апала два» апавядае пра змены ў прыродзе. Падавалася б, на Пятра (12 ліпеня ў праваслаўных) па сучасным календары яшчэ няма нават паловы лета, а ў традыцыйных уяўленнях ужо пачынала наступаць восень.

Нічога дзіўнага, калі ўважліва паглядзець на будову традыцыйнага календара. Кропкі сонцаваротаў пазначалі сярэдзіну лета (каля 20 чэрвеня) і сярэдзіну зімы (прыкладна 20 снежня), а раўнадзенствы — сярэдзіну вясны (каля 20 сакавіка) і восені (прыкладна 20 верасня).

Дні сонцаваротаў і раўнадзенстваў не былі фіксаванымі, змяшчаліся ў розныя гістарычныя перыяды праз асаблівасці руху нябесных цел. У «этнаграфічны» час, калі рабілася пераважная колькасць апісанняў традыцыйных беларускіх абрадаў, гэтыя кропкі ўжо не супадалі са святамі, што прымяркоўваліся да іх і замацаваліся ў хрысціянскім календары (па старым стылі, Каляды — 25 снежня, Звеставанне — 25 сакавіка, Купалле — 23 чэрвеня, шэраг восеньскіх святаў). Мяжа між летам і восенню ў такіх разліках прыпадае прыкладна на Іллю (па старым стылі — 20 ліпеня, па новым — 2 жніўня), а Пятрок выступае мяжой, пасля якой лета ідзе на спад.

Пятро фігуруе разам з Іллём і ў іншых прыказках:

«Святы Пятро ўкаласіўся, а святая Ілля жыта жала».

«Пётр з каласком, Ілля з калабком».

«На Пятра — крышку хлеба напякла, на Іллю — поўну печ хлеба наллю».

«Пётр-Павел час убавіў, Ілля-прарок — два ўвалок».

Працяг вядомай прыказкі пра надыход восені можа быць і іншым:

«Прыйшоў Пятрок — апаў лісток, прыйшоў Барыс — асыпаўся ўвесь ліст».

«Прыйшоў Спас — скіне ўсіх нас!».

Дзень святых Барыса і Глеба праваслаўныя адзначаюць 6 жніўня, а Спас — 14, 19 і 29 жніўня (мядовы, яблычны і хлебны). Такім чынам, межы сезонаў у традыцыйных уяўленнях маглі вар’явацца ў розных мясцовасцях і быць расцягнутымі ў часе.

Пятро: свята і святы

Што яшчэ казалі пра свята Пятра і Паўла ў беларускіх вёсках?

«Пятрок — восеньскі святок, аткуся лісток».

«Святы Пятро — у жыце ядро».

«З святога Пятра ў жыце пажня».

«Святы Пётра ў косы звоніць, святы Паўла граблі робіць».

 «Святы Пятрок папары барануець, поле раўнуець, грунт гатуець».

Свята Пятрок прыпадала на час актыўнай касьбы, пачыналася жніво. У беларускіх прыказках, прымаўках і валачобных песнях Пётр выступае як апякун хлеба і хлебаробаў, аднак, хутчэй за ўсё, маецца на ўвазе не біблійны святы, а ўвасабленне свята (дня ў календары), пары палявых работ. У валачобных песнях з пералікам святаў гадавога кола, якія спявалі гаспадару, сустракаюцца радкі:

«Святы Пётра жыта родзіць».

«Святы Пётра сярпы востра».

«Святы Пётра жыта спеліць».

«Святы Пётра жыта наліваіць».

«Святы Пятро талаку збіраў копы сена вазіць, стагі мятаць».

«— Дзе ж ты бываў, святы Пётра?

— Я дома не быў, па полі хадзіў,

Па полі хадзіў, жытка зажаў,

Жытка зажаў, снапок звязаў,

Снапок звязаў, у копку злажыў!»

Свята Пятра згадваецца ў большасці валачобных песень з пералікам святаў. Па частотнасці згадак Пётра саступае толькі Юр’ю з Міколам.

У жанры народнай прозы сустракаюцца аповеды пра святога Пятра як падарожнага, што вандруе з Хрыстом па зямлі. Гэты вобраз бліжэйшы да біблійнага святога апостала, які спачатку быў рыбаком, а потым стаў місіянерам і вандроўнікам. Біяграфія апостала Пятра праяўляецца ў элементах святкаванняў дня Пятра і Паўла ў беларускіх вёсках. Напрыклад, у Шыпілавічах Любанскага раёна на Петрака частуюцца рыбнай юшкай, бо апостал Пётр быў рыбаком.

Няма нейкай агульнай мадэлі святкавання Петрака для ўсёй Беларусі. У некаторых лакальных традыцыях пачыналі вадзіць пятроўскія карагоды, і вадзілі да Спаса, дзесьці адорвалі пастухоў малочнымі прадуктамі, а тыя плялі каровам вянкі. Часта ладзіліся гулянні, гасцяванні, кірмашы і фэсты.

Папярэдні слайдНаступны слайд

Фота з Інвентара нематэрыяльнай культурнай спадчыны Беларусі, livingheritage.by

У некаторых вёсках на Пятра прыпадала святкаванне аброчнага дня, што быў усталяваны як падзяка або аброк Богу за дапамогу жыхарам у цяжкой сітуацыі.

У вёсцы Наркі Чэрыкаўскага раёна абраз святых Пятра і Паўла ў комплексе з самаробнай свячой штогод 13 ліпеня пераносяць у новую хату, папярэдне знасіўшы да святой крыніцы на малебен. 12 ліпеня да свячы нясуць аброкі-ахвяраванні, а пачынаецца святочнае дзеянне яшчэ 11 ліпеня насукваннем да старой свячы новага воску. Гэты комплекс абрадавых дзеянняў мае статус нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасці Беларусі. Пачытаць пра яго падрабязней можна тут і тут.

Святкаванне Петрака адноўлена ў Шыпілавічах Любанскага раёна па расповедах старэйшых жыхароў. Праходзіць малебен ля прыдарожнага крыжа, абраканне ля крыжа на гары, карагоды па вуліцах. Кульмінацыяй свята становіцца распальванне абрадавага вогнішча, скокі праз яго — кумленне хлопцаў і дзяўчат — а таксама спальванне папяровых шапак, якія дзяўчаты зрываюць у хлопцаў. Раней палілі сапраўдныя старыя шапкі, якіх ужо сёння не знайсці.

«Жджы Пятра — сыр з’ясі!»

Папярэдні слайдНаступны слайд

Святу Петрака ў Шыпілавічах ужо восьмы год папярэднічала школа традыцыйнай культуры «Пятровіца». Яе назва адпавядае мясцоваму найменню Пятроўскага поста, што ў праваслаўных пачынаецца са свята Троіцы і цягнецца да Пятра. Пра пост у народных прыказках з усёй Беларусі:

«Пятроўка — самая галадоўка».

«Хто ў Пятроку сена не косіць, той зімою ў сабак просіць».

«Жджы Пятра — сыр з’ясі!».

У песні з Любанскага раёна, што спявалі дзяўчаты, дражнячы хлапцоў:

«Цяжка да важка Пятра ждаць,

Ды на дзевак паглядаць,

Цягнецца хлопцам Пятровіца, гардовіца…»

Сёлета ўдзельнікі «Пятровіцы» вучыліся танчыць, спяваць, пячы хлеб, разбірацца ў зёлках, навіваць наміткі і завязваць хусткі, каштавалі мясцовыя прысмакі і любаваліся прадметамі традыцыйнага побыту. У апошнія гады на школу прыязджае ад 40 да 60 чалавек, якія жывуць на сядзібе сям’і Кухарэнкаў, якія і арганізуюць імпрэзу. Танцы выкладае этнахарэограф з Любані Сяргей Выскварка, а спевы — кіраўніца фальклорнага гурта «Варган» з Полацка Вольга Емельянчык.

Сёлета былі асобныя майстар-класы па спевах для хлопцаў, пад кіраўніцтвам спевака Уладзіміра Ціханоўскага, які нарадзіўся ў Мсціслаўскім раёне, а цяпер жыве ў вёсцы Рачэнь Любанскага.

Пра маляваныя дываны майстра наіўнага жывапісу Паўла Марціновіча, што жыў у вёсцы Засмужжа Любанскага раёна, распавяла мастацтвазнаўца з Мінска Ірына Смірнова. Аказваецца, сюжэты Марціновіч браў з паштовак і рэпрадукцый, прывезеных з сабой пасля ўдзелу ў Другой сусветнай вайне. Асабліва шмат ён перапрацоўваў работы аўстрыйскага мастака Ханса Зацка.

Танцы для ўдзельнікаў «Пятровіцы» гралі Васіль Васільевіч Семашкевіч (гармонік), Мікалай Міхайлавіч Юшкевіч (барабан), і гарманіст Ігар Вузлоў з Масквы.

Фота і відэа Алены Ляшкевіч і з Інвентара нематэрыяльнай культурнай спадчыны Беларусі