ААН — яскравы прыклад таго, што сусветны ўрад немагчымы

Аўтар ТГ-канала «Политонелогия» для праекта «Наше мнение» напісаў артыкул пра важнасць ролі ААН і Рады Бяспекі ў вырашэнні сусветных праблем.

Я не буду жартаваць у чарговы раз пра глыбокую заклапочанасць, якую выказвае ААН: гэты палітычны мем ужо добра надакучыў, і праблема нават не ў тым, што яго паўтараюць занадта часта. Проста ён не зусім справядлівы.

Безумоўна, калі зводзіць працу арганізацыі да адной толькі Рады Бяспекі, можа скласціся ўражанне — таксама ілжывае — што перад намі нешта дзіўнае, непаваротлівае, унутрана супярэчлівае і не вельмі жыццяздольнае. А можа быць, і шызафрэнічнае.

Сядзіць Нябензя (пастаянны прадстаўнік РФ) і на блакітным воку з высокай трыбуны расказвае пра баявых камароў. Кожны раз, калі Рада Бяспекі не ў стане прыняць кансалідаванае рашэнне, калі яна становіцца пляцоўкай не для дыскусіі, а для банальнай спрэчкі, узнікае міжвольнае пытанне: навошта вы там, таварышы, сабраліся? Аднак па-за межамі Рады ААН гэта складаная, шматузроўневая арганізацыя з мудрагелістай (і, можа, сапраўды занадта «цяжкай» структурай), дзейнасць якой з 1945 года мае сур'ёзнае значэнне для падтрымання і развіцця міру.

Не Рада Бяспекі, але Генеральная Асамблея — галоўны орган ААН. Не Рада Бяспекі прымала Усеагульную дэкларацыю правоў чалавека — асноватворны дакумент, рэалізацыя палажэнняў якога ператварыла б свет у ідэальнае грамадства. І тут, у няслушнай ацэнцы таго, што ёсць сістэма міжнародных адносін, крыецца галоўная памылка пры аналізе эфектыўнасці Арганізацыі Аб'яднаных Нацый.

Прывяду прыклад. У любой краіне існуе Крымінальны кодэкс, дзе прама і недвухсэнсоўна напісана, што забіваць — такі сабе занятак. Жорсткасць пакаранняў — яна ва ўсіх розная. У Беларусі радзіма можа забіць у адказ. Дзесьці ты атрымаеш жахлівы ці нават бясконцы тэрмін. І агульнае месца вось якое: ніякі самы суровы закон не здольны спыніць новыя і новыя забойствы.

Ці варта ў такім выпадку зрабіць выснову, што сістэма крымінальнага права не проста недасканалая, а бессэнсоўная? Безумоўна, не, ні ў якім разе. Усё трагічнае, што адбываецца ў свеце, на лакальным і на глабальным узроўні ўкладваецца ў лакуну паміж ідэальным (напісаным) і рэальным.

Такая ААН нам не трэба?

Калі мы гаворым «сістэма міжнародных адносін», мы маем на ўвазе некаторую інстытуцыялізацыю гэтых адносін, якія ў асноўным будуюцца па ўстаноўленых правілах, акрамя тых выпадкаў, калі хтосьці вырашае гэтыя правілы парушыць. Аднак па-за межамі гэтых механізмаў, калі мы іх адменім (або прызнаем у ААН не ўяўнага, а рэальнага паралітыка), застанецца анархія і вайна ўсіх з усімі.

У Радзе Бяспекі каменем спатыкнення па-ранейшаму застаецца права вета. З 1945 года гучаць розныя прапановы па рэфармаванні працэдуры, пераадоленні нязгоды «непажаданых». Характэрна, што ў гэтым пытанні абсалютна няважна, ці прытрымліваецеся вы поглядаў «калектыўнага Захаду», «антыімперыялістычнага поўдня» або «імперскіх Расіі/Кітая».

Складана не пагадзіцца з дакучлівым адчуваннем, што цяперашні пастаянны склад дзяржаў-пераможцаў «заседзеўся». Аднак працэдура прыняцця рашэнняў у ім аказалася ўсё ж больш эфектыўнай, чым у папярэдняй Лізе Нацый (на гэты раз свет адкараскаўся чарадой лакальных, а не сусветных войнаў), дзе дэманстратыўны выхад або выключэнне з сістэмы прыняцця рашэнняў Германіі, Японіі, Савецкага Саюза не забяспечылі ні аднадушнасці сярод пакінутых, ні вечнага міру з «аўтсайдарамі».

Рэйган, Буш і іншыя, хто іх цытуюць, у чымсьці мелі рацыю, заяўляючы, што больш не будзе ні Мюнхена, ні Ялты. Падзел свету на «зоны ўплыву», спробы намаляваць «чырвоныя лініі» чарговы раз жыва даказалі сучасніку, што ўяўляюць большую небяспеку, чым скандалы і інтрыгі ўнутры Рады Бяспекі.

Сёння ў Радзе Бяспекі нічога не могуць зрабіць з Расіяй, але правіла пяці пастаянных членаў, у якіх ёсць права вета і звычка пастаянна ім карыстацца, не вычэрпвае Раду як такую. Супярэчнасці паміж звышдзяржавамі (або былымі звышдзяржавамі) былі, ёсць і будуць — нікуды ад гэтага не падзецца. Пытанне ў тым, што без Рады Бяспекі не будзе наогул ніякай прасторы для дыялогу. Сёння Расія адназначна цемрашальская і людаедская краіна — цяжка і бессэнсоўна з гэтым спрачацца. Аднак — і не палічыце гэтае разважанне вотэбаўтызмам (практыка падмены сэнсаў: «What about... / Што наконт...». — Заўв. рэд.) — за ўсю гісторыю існавання ААН праблемы са слушнасцю і абгрунтаванасцю не былі выключнай прэрагатывай Масквы. Згадаць хоць бы Суэцкі крызіс 1956 года. Там самую драбніцу шалелі Англія з Францыяй.

Так, ад гэтай думкі лёгка перайсці да ідэі «сам дурань» — чым сёння штодня займаюцца і расійскія чыноўнікі, і расійская прапаганда. Гэтая логіка разбіваецца аб адзін просты аргумент: тое, што Гітлер — гэта Гітлер, не дае нікому права забіваць.

Шэрыя кардыналы сусветнай палітыкі

Асноўная праблема ў ацэнцы эфектыўнасці ААН бачыцца ў спрашчэнні і звядзенні функцый арганізацыі толькі да палітычнага вымярэння яе дзейнасці. Разам з тым, маштабная гуманітарная праца прыцягвае значна менш увагі, чым асобныя карупцыйныя скандалы вакол яе.

Узброены канфлікт, які працягваецца  у сектары Газа, несумненна, атрымае яшчэ больш шырокі спектр ацэнак мэтазгоднасці, правамернасці, маральнасці і іншага ў працэсе выяўлення крайніх. Аднак гэтыя ацэнкі не вернуць жыццяў больш за сотню супрацоўнікаў блізкаўсходняга агенцтва ААН па справах палесцінскіх уцекачоў.

А менавіта падраздзяленнямі ААН і іх спецыялістамі на месцах забяспечана эвакуацыя дзяцей, якія пакутуюць на рак або захворванні крыві, у Егіпет і Іарданію, і гэта толькі малая частка штодзённай палявой працы.

Яшчэ ў жніўні Арганізацыя Аб'яднаных Нацый папярэджвала, што 2023 год можа стаць чарговым годам масавай гібелі работнікаў гуманітарных арганізацый. Гэтыя лічбы і навінавыя зводкі кажуць толькі пра пашырэнне зон, дзе аказанне дапамогі выходзіць па-за рамкі магчымасцей толькі нацыянальных улад і дзе прысутнасць міжнародных спецыялістаў вельмі запатрабаваная.

Нядаўна, у мінулым, даваенным жыцці мы перажылі пандэмію. У авангардзе барацьбы з COVID-19 стаяла СААЗ — арганізацыя, якая ўваходзіць у структуры ААН.

СААЗ прымала актыўны ўдзел у распрацоўцы стратэгій для дзяржаў, у фінансаванні даследаванняў, у тэсціраванні вакцын. СААЗ пры ўдзеле Сусветнага эканамічнага форуму стварыла ініцыятыву: сетка забеспячэння матэрыяламі, якія патрабаваліся для лячэння і даследавання каронавіруса.

ААН займаецца харчовай бяспекай, праблемай бежанцаў па ўсім свеце. Упраўленне Вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў дапамагае арганізоўваць лагеры. У Турцыі, напрыклад, знаходзіцца больш за 500.000 сірыйцаў, вымушаных бегчы са сваёй краіны. У Бангладэш дзейнічае лагер для народнасці рахінджа — гэта людзі, якім давялося пакінуць М'янму, баючыся этнічных чыстак, блізкіх да класічнага вызначэння генацыду.

ААН займаецца размініраваннем, і што дзіўна — па ўсім свеце мініруюць. Не спыніць іх — мініруюць, і ўсё тут. Камусьці трэба вырашаць гэтую праблему.

ЮНЕСКА падтрымлівае культуру. І дзіўна ж — усюды ёсць помнікі, якія трэба або рэстаўрыраваць (пры тым, што не ва ўсіх дзяржаў ёсць на гэта грошы і жаданне), або ахоўваць ад дзіўнаватых людзей, якія, кіруючыся сваёй ідэалогіяй ці ўвогуле рэлігіяй, знішчаюць спадчыну з асалодай і рогатам.

Пад эгідай ААН быў аднойчы выратаваны старажытнаегіпецкі храм Абу-Сімбел. Яму пагражала рака Ніл: групе экспертаў, рэстаўратараў і археолагаў атрымалася натуральна адсунуць храм ад вады. І гэта толькі адзін прыклад.

Урэшце, пакуль Масква не закусіла цуглі, менавіта пры ўдзеле Генеральнага сакратара ААН была складзена праславутая збожжавая здзелка.

Правілы вядзення вайны і злачынствы супраць чалавечнасці. Што важна ведаць?

А Рада Бяспекі — яна з самага пачатку перыядычна не працавала. Карэйская вайна (прыклад канфлікту, у якім правых не было) прайшла на фоне стану Рады, блізкай да каматознага. Характэрна, у месяц, калі СССР старшыняваў, Рада Бяспекі не змагла ні разу зацвердзіць парадак пасяджэння, што датычыцца карэйскага пытання.

Аднак у гісторыі быў і больш складаны прыклад — справа Адольфа Эйхмана. Калі коратка, у 1960 годзе нацысцкага злачынца Эйхмана ў Аргенціне знайшлі супрацоўнікі «Масада». Яны правялі цікавую аперацыю і таемна вывезлі яго ў Ізраіль, дзе ў выніку адбыўся суд, які скончыўся павешаннем.

Аргенціна заявіла пратэст, адбылося некалькі пасяджэнняў, дзе адказчыкам ад Ізраіля выступала Голда Мэір. Усім рэкамендую знайсці і пачытаць стэнаграмы — гэта шалёна цікава менавіта як падручнік па дыпламатыі і практыцы вядзення перамоў. Скажу больш: гэта практычна гатовая п'еса. Ці можна сказаць, што прыклады, падобныя да эйхманаўскага, — гэта банальны спосаб, скажам так, «выпусціць пару»? Мабыць, гэты тэзіс будзе некаторым спрашчэннем. Так, такая функцыя прысутнічае, але значна важней тое, пра што я сказаў спачатку: Рада Бяспекі — гэта механізм стабілізацыі наступстваў той ці іншай падзеі, і каштоўная яна менавіта ў гэтым выпадку.

Праблема ў тым, што да абывацеля ў масавым вымярэнні даходзяць у асноўным кур'ёзы кшталту баявых камароў, але гэта прыклад вырывання з кантэксту, прымітывізацыі. Мы больш ведаем пра тыя канфлікты, якія не ўдалося пагасіць, і забываем (а можа, проста не звяртаем увагу) на тыя, што патушыць атрымалася менавіта з дапамогай Рады Бяспекі: Мазамбік, Таджыкістан, Камбоджа — ды ці мала іх было?

І тым не менш, я не магу сцвярджаць, што сістэма з гэтым праклятым правам вета і пастаяннымі членамі павінна застацца такой, як яе задумалі ў 1945-м.

Ад магчымасці блакіраваць нейкія рашэнні нікуды не дзецца: яна неабходная, відавочна, для таго, каб Рада не «сябравала супраць меншасці». Нюанс, аднак, у тым, што вета з'яўляецца непераадольным, а канфігурацыя свету значна змянілася сёння. Дэкаланізацыя з другой паловы XX стагоддзя (якая ажыццяўляецца, дарэчы, пры самым актыўным удзеле ААН) прывяла да з'яўлення ў свеце велізарнай колькасці новых дзяржаў.

Пасляваеннае светаўладкаванне пакінула і Германію, і тую ж Японію ў падпарадкаваным і справядліва нераўнапраўным становішчы, аднак да 2023 года абедзве краіны адыгрываюць значную і рэгіянальную, і субрэгіянальную ролі. Дзіўна, мабыць, сёння адмаўляць Германіі ў праве, якое ўжо шмат дзесяцігоддзяў ёсць у Францыі і Брытаніі. Патрэбна рэформа. Неабходна пашыраць прадстаўніцтва і ў абліччы пастаянных членаў, і ў складзе часовых (сёння гэтыя суадносіны 5 на 11). Безумоўна, варта шукаць складаныя, але рэалізуемыя шляхі пераадолення вета, проста ці большасцю, або большасцю сярод пастаянных членаў, якія галасуюць — без гэтага структура сапраўды «буксуе».

Зразумела і тое, што, пакуль Расія абцяжарана эпітэтам «пуцінская», пакуль Масква вядзе захопніцкую вайну супраць Украіны, гэтага не здарыцца. Для таго, каб рэфармаваць Статут ААН (а палажэнні гэтыя запісаны менавіта ў ім), патрабуецца воля ўсіх удзельнікаў «пяцёркі».

Як «вось зла», у якую ўваходзіць і Беларусь, зрывае галасаванні ў ААН

Я мяркую, пытанне гэтых рэформ падымуць пасля вайны — архаічная вайна ў Еўропе, якой не было ўжо столькі гадоў, цалкам сабе падстава для гэтага. А пакуль ААН будзе і далей спраўляцца з усім — падкрэслю, усім — спектрам задач, якія многім нецікавыя, таму што пра іх не гавораць, робячы ўпор толькі на Нябензю і яго камароў.

Так ці інакш, ААН — гэта ў першую чаргу пляцоўка для дыялогу і сумесных намаганняў. І тое, і другое магчыма ў любым выпадку толькі пры згодзе ўсіх бакоў — размаўляць і ўкладвацца ў нешта. Арганізацыя — і гэта важна — не з'яўляецца наднацыянальным органам, і ўдзел у ёй не мае на ўвазе страту (або дэлегаванне) нацыянальнага суверэнітэту. Гэта значыць так, фактычна ААН — гэта яскравы прыклад таго, што «сусветны ўрад» немагчымы — і гэта, увогуле, добрая навіна. Вядома, у моманце было б выдатна ўзяць ды спыніць вайну, узяць ды выціснуць Лукашэнку (Мадуру, Асада і іншых). Аднак калі б з'явіліся ў якой-небудзь арганізацыі падобныя магчымасці, у нейкі момант абавязкова пачалася б рэальная вайна ўсіх супраць усіх. А хутчэй за ўсё, ААН бы папросту развалілася.