Правілы вядзення вайны і злачынствы супраць чалавечнасці. Што важна ведаць?
На жаль, у розных кропках планеты і проста побач з намі вядуцца баявыя дзеянні, і вельмі часта можна пачуць у сувязі з гэтым пра парушэнне правілаў вядзення вайны. Што гэта за правілы, хто іх напісаў, і што бывае за іх невыкананне?
Удзельнікі ваенных канфліктаў абавязаныя забяспечваць бяспеку грамадзянскага насельніцтва. Ілюстрацыйнае фота: «Amnesty International»
Праца гуманітарных супрацоўнікаў, якія дапамагаюць мірнаму насельніцтву, што пакутуе ад ваеннага канфлікту, абаронена шэрагам міжнародных норм. Аднак некаторыя ваюючыя бакі не выконваюць гэтыя законы — яны абстрэльваюць бальніцы і школы і перашкаджаюць дастаўцы дапамогі. У чым заключаюцца правілы вядзення вайны і што адбываецца, калі яны парушаюцца? Пра гэта расказвае прэс-службе ААН Эрык Манжэлард з Упраўлення ААН па правах чалавека (УВКПЧ).
Правілы вядзення вайны
Міжнароднае гуманітарнае права існуе з тых часоў, як людзі ваююць. Пра правілы вядзення вайны згадваецца ў Бібліі, Каране і сярэднявечных еўрапейскіх рыцарскіх кодэксах — колькасць такіх правілаў, накіраваных на абарону грамадзянскіх асоб ва ўмовах канфлікту, пастаянна расце.
Гэтыя законы ўяўляюць сабой «самыя мінімальныя правілы для захавання чалавечнасці ў самых складаных сітуацыях, вядомых чалавецтву», кажа Манжэлард.
Дзеючыя сёння законы заснаваныя на Жэнеўскіх канвенцыях, першая з якіх старэйшая за ААН амаль на стагоддзе.
Што такое «Жэнеўскія канвенцыі»?
Пасля таго, як у 1815 годзе Швейцарыя абвясціла «вечны» міжнародны нейтралітэт, Аўстра-французская вайна ў 1859 годзе заахвоціла швейцарца Анры Дзюнана выступіць з ініцыятывай стварэння Міжнароднага камітэта дапамогі параненым.
Неўзабаве пасля таго ён быў ператвораны ў Міжнародны камітэт Чырвонага Крыжа (МКЧК), была прынятая першая Жэнеўская канвенцыя, падпісаная ў 1864 годзе 16 еўрапейскімі краінамі.
За мінулыя гады да Жэнеўскіх канвенцый, якія з'явіліся пазней, далучыліся многія краіны. Удзельнікамі канвенцый 1949 года сталі больш за 180 дзяржаў. Каля 150 дзяржаў з'яўляюцца ўдзельнікамі пратакола I; больш за 145 дзяржаў з'яўляюцца ўдзельнікамі пратакола II. Пратакол І распаўсюдзіў абарону ў адпаведнасці з Жэнеўскай і Гаагскай канвенцыямі на асоб, якія ўдзельнічаюць у войнах за «самавызначэнне», якія з гэтага часу былі вызначаны як міжнародныя канфлікты, а таксама дазволіў стварыць камісіі па ўстанаўленні фактаў у выпадках меркаваных парушэнняў канвенцыі. Пратакол II распаўсюдзіў абарону правоў чалавека на асоб, уцягнутых у цяжкія грамадзянскія сутыкненні, якія не былі ахоплены пагадненнямі 1949 года.
Глядзіце таксама
Новыя правілы вядзення вайны і пратаколы да Жэнеўскіх канвенцый развіваліся па меры таго, як зброя на полі бою і вайна ў цэлым станавіліся ўсё больш дасканалымі і смяротнымі. Акрамя таго, з'явіліся міжнародныя дамовы, якія забараняюць цэлы шэраг відаў зброі. Гэта было звязана з канфліктамі XX стагоддзя, якія адзначыліся нябачанай жорсткасцю: ад выкарыстання гарчычнага газу ў акопах Першай сусветнай вайны да скіду напалму з паветра ў В'етнаме. Гэтыя абавязковыя да выканання канвенцыі таксама абавязваюць бакі, якія падпісалі іх, паважаць міжнароднае гуманітарнае права.
Хто падпадае пад абарону?
Бальніцы, школы, грамадзянскія асобы, супрацоўнікі гуманітарных арганізацый і бяспечныя маршруты дастаўкі экстранай дапамогі ўваходзяць у лік людзей і месцаў, якія знаходзяцца пад абаронай міжнароднага гуманітарнага права.
Пратакол да Жэнеўскіх канвенцый, прыняты ў 1977 годзе, утрымлівае «большасць правілаў» аб абароне грамадзянскага насельніцтва, кажа Манжэлард. У цэлым, паводле яго слоў, ключавыя прынцыпы дзеляцца на два наборы правілаў, першы з якіх засяроджаны на павазе годнасці і жыцця чалавека і гуманным абыходжанні, што ўключае ў сябе забарону на пазасудовыя пакаранні і катаванні.
Другі адносіцца да выбіральнасці і сувымернасці баявых дзеянняў і неабходнасці захоўваць асцярожнасць. Ваюючыя бакі не павінны наносіць удары па грамадзянскім насельніцтве, а таксама абавязаны пры распрацоўцы аперацый і выбары зброі ўлічваць бяспеку насельніцтва. Акрамя таго, мірныя жыхары павінны быць папярэджаны аб планаваным нападзе.
Глядзіце таксама
«Ацэнка эфектыўнасці збору законаў — гэта заўсёды складаная задача», — гаворыць прадстаўнік Упраўлення ААН па правах чалавека. Паводле яго слоў, неафіцыйныя даныя сведчаць аб тым, што «міжнароднае гуманітарнае права часцей выконваюць, чым не выконваюць».
Нягледзячы на прыняцце гэтых законаў, у 2022 годзе 116 гуманітарных супрацонікаў загінулі ў гарачых кропках планеты пры выкананні сваіх прафесійных абавязкаў.
Паводле звестак ААН, з пачатку гэтага года былі забітыя 62 гуманітарныя работнікі, 84 параненыя і 34 — выкрадзеныя. Гэтая статыстыка абапіраецца на вынікі даследавання незалежнай арганізацыі «Humanitarian Outcomes». З 7 кастрычніка ў сектары Газа былі забітыя агулам 15 супрацоўнікаў ААН.
Аднак без міжнароднага гуманітарнага права і звязаных з ім правілаў сітуацыя на палях бітваў па ўсім свеце была б нашмат горшай, лічыць Манжэлард.
«Бакі канфлікту, сутыкаючыся з абвінавачаннямі, напрыклад, у нанясенні удараў па грамадзянскім насельніцтве або грамадзянскай інфраструктуры, заўсёды альбо адмаўляюць, альбо шукаюць магчымасць апраўдаць іх, тым самым пацвярджаючы, што яны прызнаюць важнасць гэтых правілаў», — тлумачыць ён.
Спыніць беспакаранасць
«Сур'ёзныя парушэнні міжнароднага гуманітарнага права з'яўляюцца ваенным злачынствам», — канстатуе Манжэлард. Паводле яго слоў, усе дзяржавы абавязаны крыміналізаваць такія паводзіны, а таксама расследаваць такія выпадкі і пераследаваць вінаватых у судовым парадку.
Міжнароднае гуманітарнае права можа парушацца і без вайны. Між тым злачынствы супраць чалавечнасці ніколі не былі ўзгодненыя ў спецыяльным дагаворы міжнароднага права.
Найбольш шырокі пералік канкрэтных дзеяняў, якія могуць уяўляць сабой злачынства, утрымлівае Рымскі статут.
Глядзіце таксама
Калі адбываюцца парушэнні, ствараюцца механізмы — такія, як трыбуналы ААН па Камбоджы, Руандзе і былой Югаславіі. Прыкладам могуць служыць і нацыянальныя намаганні, як гэта было ў 2020 годзе ў Дэмакратычнай Рэспубліцы Конга, калі ваенны трыбунал прыцягнуў ваеннага злачынцу да адказнасці.
Міжнародны крымінальны суд (МУС) са штаб-кватэрай у Гаазе, заснаваны ў адпаведнасці з Рымскім статутам у 2002 годзе, таксама валодае юрысдыкцыяй ў дачыненні да заяў аб парушэннях міжнароднага гуманітарнага права.
Глабальная зала суда
Першы пастаянна дзеючы Міжнародны крымінальны суд быў створаны для таго, каб пакласці канец беспакаранасці і прыцягнуць да адказнасці асоб, якія ўчынілі найбольш цяжкія злачынствы, што выклікаюць заклапочанасць міжнароднай супольнасці. МУС з'яўляецца незалежнай міжнароднай арганізацыяй і не ўваходзіць у сістэму ААН, але ён наўпрост звязаны з Арганізацыяй Аб'яднаных Нацый. Пракурор МУС можа ўзбуджаць справы або расследаванні, перададзеныя на разгляд Радай Бяспекі ААН, дзяржавамі-удзельніцамі Рымскага статута або на падставе інфармацыі з надзейных крыніц.
Нягледзячы на тое, што не ўсе 193 дзяржавы-члены ААН прызнаюць МУС, суд можа ініцыяваць расследаванні і адкрываць справы, звязаныя з абвінавачаннямі па падзеях, якія адбыліся ў любой кропцы свету. Суд разглядаў справы і выносіў рашэнні па цэлым шэрагу парушэнняў: ад выкарыстання згвалтавання ў якасці інструменту вайны да прыцягнення дзяцей да баявых дзеянняў.
На дадзены момант суд расследуе 17 спраў. Частка яго працы ўключае ў сябе выдачу ордэраў на арышт падазраваных у здзяйсненні злачынстваў. У ліку такіх дакументаў — ордэр на арышт прэзідэнта Расіі Уладзіміра Пуціна, звязаны з поўнамаштабным уварваннем РФ ва Украіну.
Глядзіце таксама
Кожны можа зрабіць свой унёсак
У той час як міжнароднае гуманітарнае права рэгулюе дзеянні бакоў канфлікту, шырокая грамадскасць таксама павінна адыгрываць важную ролю ў гэтым пытанні, лічыць Манжэлард.
Ён папярэдзіў, напрыклад, што адкрытае цкаванне якой-небудзь групы насельніцтва можа стаць для Узброеных сіл сігналам аб дазволенасці «некаторых парушэнняў».
«Важна пазбягаць дэгуманізацыі чалавека, пазбягаць мовы варожасці і падбухторвання да гвалту, — кажа ён. — Такім чынам, шырокая грамадскасць можа ўнесці свой уклад [у прадухіленне парушэнняў]».
Глядзіце таксама
Неўзабаве пасля таго, як 7 кастрычніка ўспыхнуў канфлікт паміж Ізраілем і сектарам Газа, Міжнародны крымінальны суд пачаў збор інфармацыі пра выпадкі магчымых ваенных злачынстваў, злачынстваў супраць чалавечнасці, генацыду і агрэсіі, якія парушаюць міжнароднае гуманітарнае права.
Выступаючы ў Радзе Бяспекі, Каардынатар надзвычайнай дапамогі ААН Марцін Грыфітс нагадаў бакам супрацьстаяння паміж Ізраілем і сектарам Газа аб неабходнасці выконваць міжнароднае гуманітарнае права. «Існуюць простыя правілы вядзення вайны», — сказаў ён, дадаўшы, што бакі ўзброенага канфлікту павінны абараняць грамадзянскае насельніцтва.
Пра гэта заявіў і дырэктар рэгіянальнага бюро Сусветнай арганізацыі аховы здароўя (СААЗ) для краін Усходняга Міжземнамор'я Ахмед Аль Мандхары пасля абстрэлу бальніцы ў Газе. «Установы аховы здароўя не павінны быць мішэнню», — падкрэсліў ён.