Беларуская мадэль: сімбіёз аўтарытарнага і таталітарнага

Беларуская мадэль на сучасным этапе свайго развіцця (дэградацыі) мае патрэбу ў актыўнай падтрымцы сваіх прыхільнікаў. Але яе архітэктары ўсведамляюць, што, мабілізуючы прыхільнікаў, яны акрамя сваёй волі мабілізуюць і праціўнікаў.

Любое здарэнне, што адбылося, можна растлумачыць пастфактум. Было б жаданне. Напрыклад, у 2015 годзе напярэдадні так званых прэзідэнцкіх выбараў у Палацы Незалежнасці ніхто не ўспомніў аб галоўнай айчыннай інавацыі — Усебеларускім народным сходзе (УНС).
Чаму «рэальна дзеючы механізм народаўладдзя» аказаўся незапатрабаваным, тлумачэння не было. Але прайшоў год, і аб УНС успомнілі. Знайшлося і абгрунтаванне: «Усебеларускі народны сход праводзіць лагічна тады, калі можна падвесці і трэба падвесці рэальныя вынікі працы за пяцігодку, ацаніць дасягненні і памылкі, глыбока зразумець сусветныя тэндэнцыі ў эканоміцы. Толькі пры гэтых умовах рашэнні могуць быць дакладнымі, прадуманымі і выверанымі».
Пераканаўча? Мяркуючы па рэакцыі дэлегатаў, цалкам. Ці азначае гэта, што рашэнні, прынятыя на папярэдніх народных веча, былі недакладнымі, непрадуманымі і невыверанымі? Не, не азначае, бо, як ужо было адзначана ў пачатку артыкула, «любое здарэнне, што адбылося, можна растлумачыць пастфактум».
Адкрываем Канстытуцыю. У артыкуле 84-м змяшчаецца пералік, які ўстанаўлівае паўнамоцтвы кіраўніка дзяржавы, ёсць пункт 13. Цытую: «... звяртаецца з пасланнямі да народа Рэспублікі Беларусь аб становішчы ў дзяржаве і аб асноўных напрамках унутранай і знешняй палітыкі». Як часта звяртаецца? Раз у месяц ці раз у квартал?
Па традыцыі, якая ўсталявалася за дзесяцігоддзі, — раз у год. Як правіла, у красавіку. Чаму гэты год стаў выключэннем — мне невядома. Адважуся выказаць здагадку, што віной таму пазапланавы УНС, які адбыўся 11 лютага. «Вельмі сур'ёзны і пераломны перыяд у жыцці не толькі нашай дзяржавы, але і ўсяго беларускага народа» патрабаваў сур'ёзнай размовы. А лепшай пляцоўкі, чым вечавая, і прыдумаць немагчыма. Тым больш у краіне з велізарным вопытам правядзення мерапрыемстваў падобнага маштабу.

Уладная вертыкаль — прасцей не бывае

Пераломны перыяд у жыцці дзяржавы і народа спараджае патрэбу ў распрацоўцы праграмы па выхаду з становішча, якое склалася. Тут магчымыя варыянты. Іх няшмат. Усяго два. За адсутнасцю ўласных думак звяртаюся па дапамогу да гісторыка Аляксандра Ахіезера: «Грамадства, асоба адказваюць на крызісную сітуацыю, на небяспецы, альбо выпрацоўваючы інавацыйныя ідэі, якія адкрываюць новыя творчыя магчымасці больш эфектыўных рашэнняў, альбо на аснове вяртання да старых каштоўнасцяў, якія апраўдалі сябе ў мінулым».
Першы варыянт магчымы толькі на шляху нарастальнай складанасці рашэнняў. Другі, наадварот, не патрабуе выхаду за рамкі гістарычнага вопыту, які склаўся ў больш простых умовах. І што варта падкрэсліць, другі спосаб не патрабуе ад суб'екта (улады ў дадзеным выпадку) уласнага развіцця.
Нагадаю чытачам закон піянера ў даследаванні складаных сістэм брытанскага кібернетыка Уільяма Эшбі, але на гэты раз у фармулёўцы яго калегі Стафарда Біра: «Адэкватнае кіраванне можа быць забяспечана толькі ў тым выпадку, калі разнастайнасць сродкаў кіраўніка па меншай меры не менш, чым разнастайнасць кіраванай ім сітуацыі».
Самы просты сродак кіравання — уладная вертыкаль. Нават такая прымітыўная бінарная сістэма, якая складаецца з ябацек і пратэстуноў, прыводзіць вертыкаль у ступар. Таму няма нічога дзіўнага ў яе імкненні блакаваць ускладненне грамадства. Год народнага адзінства — ключавая ініцыятыва на гэтым шляху.Узгадняць інтарэсы розных сацыяльных груп вертыкаль паталагічна няздольная. Не на тое заточаная.

Не заахвочваць стыхію

Будаўніцтва ўладнай вертыкалі ў Беларусі — прыклад вяртання да старых каштоўнасцяў, якія апраўдалі сябе ў мінулым. Пад мінулым варта разумець сталінскі перыяд развіцця савецкай мадэлі (кошт поспеху — тэма для асобнай гутаркі). У гады дарагога Леаніда Ільіча Брэжнева вертыкаль ужо прыносіла больш шкоды, чым карысці, стаўшы адной з прычын краху СССР.
Як асіны павышаюць шанец знайсці грыбы з чырвонымі капялюшыкамі, так уладная вертыкаль сігналізуе аб схільнасці палітычнага рэжыму да аўтарытарызму. Падобныя рэжымы няўстойлівыя. Пры спрыяльных умовах яны здольныя дэмакратызавацца, але часцей трансфармуюцца ў процілеглы бок ад дэмакратыі, паслядоўна ўзыходзячы ад аўтарытарызму да таталітарызму.
Тут патрабуецца тлумачэнне: «Вядома, у чым розніца паміж аўтарытарным і таталітарным рэжымамі: першы заахвочвае ў грамадзянах пасіўнасць, а другі — мабілізацыю. Таталітарны рэжым патрабуе ўдзелу: хто не маршыруе і не спявае, той нелаяльны. Аўтарытарны рэжым, наадварот, пераконвае падданых заставацца дома. Хто занадта бадзёра маршыруе і занадта гучна спявае, той на падазрэнні незалежна ад ідэалагічнага зместу песень і напрамкі маршаў».
Але ў запазычаным у расійскага палітолага Кацярыны Шульман вызначэнні апісаны ідэальныя тыпы палітычных рэжымаў. Ні ў мінулым, ні ў сучаснасці іх не знайсці. На практыцы мы заўсёды маем справу са своеасаблівым вінегрэтам, што не выключае наяўнасці дамінуючых (напрыклад, аўтарытарных) і дапаўняючых (напрыклад, таталітарных) характарыстык.
Беларуская мадэль на сучасным этапе свайго развіцця (дэградацыі) нагадвае лесастэп. Мадэль мае патрэбу ў актыўнай падтрымцы сваіх прыхільнікаў, але яе архітэктары ўсведамляюць, што, мабілізуючы прыхільнікаў, яны акрамя сваёй волі мабілізуюць і праціўнікаў.
Праблема пошуку «залатой сярэдзіны» нарадзілася не сёння. У далёкім 2003-м на так званым «ідэалагічным семінары» яна была сфармуляваная наступным чынам: «Мітынгі і дэманстрацыі — гэта таксама форма, праз якую трэба праводзіць ідэалагічную працу, але гэтым трэба карыстацца вельмі акуратна. Не заахвочваць стыхію. Лепш усё-ткі нейкая абмежаваная колькасць людзей, арганізаваная, пікеты і гэтак далей».
Падвядзём вынік: для падтрымання стабільнасці пры аўтарытарызме досыць кропкавых рэпрэсій і кропкавай мабілізацыі; пры таталітарызме махавік рэпрэсій і паралельна з ім махавік мабілізацыі патрабуецца раскручваць па максімуме.
Працэс раскручвання мы і назіраем. Ні для каго не сакрэт, якому з махавікоў аддаецца перавага. У культуры, у якой прынята дзяліць людзей на сваіх і ворагаў, нічога нечаканага ў гэтым няма.