І нашым, і вашым. Ці зможа Беларусь стаць «другой Сербіяй»?

У Еўропе ёсць свой «умераны аўтакрат», які не можа адмовіцца ад Расіі, але, тым не менш, стратэгічна выбірае ЕС і ЗША, — сербскі кіраўнік Аляксандр Вучыч. Ці мог бы Лукашэнка ўзяць яго за прыклад?

Прэзідэнт Сербіі Аляксандр Вучыч з'яўляецца для заходніх краін складаным, але прымальным партнёрам, з якім Вашынгтону, Лондану і Бруселю ўдаецца ў большасці выпадкаў знаходзіць агульную мову. Аляксандр Лукашэнка рэгулярна заяўляе, што гатовы да «раўнапраўнага дыялогу» з «калектыўным Захадам», але прыкладу прагматыка Вучыча не рушыў услед і нармалізаваць адносіны з дэмакратычнымі краінамі ўжо наўрад ці зможа.

Больш за тое, пры неспрыяльным збегу абставінаў кіраўнік Беларусі можа паўтарыць лёс іншага сербскага кіраўніка — Слабадана Мілошавіча. А вось хтосьці з беларускай наменклатуры можа з часам пайсці шляхам Вучыча.

Той калісьці быў функцыянерам антыамерыканскага толку, а вось на днях назваў ЗША гістарычным саюзнікам Сербіі.

Наглядным прыкладам палітыкі Вучыча, яго ўмення лавіраваць з'яўляецца гісторыя з пастаўкай боепрыпасаў Украіне праз трэція краіны, пра што расказала ў канцы чэрвеня брытанскае выданне «Financial Times», піша Аляксандр Фрыдман на «Позірку».

Шляхі разышліся

Напрыканцы сакавіка 1999 года пачалася аперацыя NATO «Саюзная сіла». Бамбаваннямі Югаславіі альянс меў намер прымусіць прэзідэнта Мілошавіча спыніць баявыя дзеянні ў Косава, адмовіцца ад этнічных чыстак албанскага насельніцтва рэгіёна і тым самым пакласці канец чарговай гуманітарнай катастрофе на Балканах.

У самы разгар аперацыі, у сярэдзіне красавіка, у Бялградзе нечакана аб'явіўся Лукашэнка. У рамках «візіту салідарнасці» ён правёў перамовы з Мілошавічам і падтрымаў жорсткі курс югаслаўскіх уладаў.

Дзяржаўныя СМІ стварылі пафасны міф пра асабісты гераізм Лукашэнкі: маўляў, рызыкуючы жыццём, спрабаваў выратаваць «квітнеючую Югаславію», якую імкнуліся знішчыць бязлітасныя заходнікі. Міф дагэтуль існуе ў беларускай дзяржаўнай прапагандзе, яго прасоўваюць асобныя топ-чыноўнікі, напрыклад старшыня Савета Рэспублікі Наталля Качанава.

А тады, у красавіку 1999-га, візіт Лукашэнкі стаў заўважным прапагандысцкім праектам — як у Беларусі, так і ў Югаславіі. Значную ролю ў яго падрыхтоўцы і рэалізацыі адыграў менавіта Вучыч — тагачасны міністр інфармацыі Сербіі.

З таго часу Лукашэнка і Вучыч прайшлі розную палітычную эвалюцыю.

Беларускі кіраўнік, які ніколі не хаваў сваёй антыпатыі да ЗША і іх еўрапейскіх партнёраў, стварыў аўтакратычны рэжым, які з 2020 года, падавіўшы масавыя пратэсты, набывае ўсё больш таталітарныя рысы. У другой палове 2010-х ён спрабаваў падлашчвацца да Захаду, але ў выніку так і застаўся еўрапейскім ізгоем, а ў 2022 годзе наогул выступіў у ролі суагрэсара ў вайне Расіі супраць Украіны.

Лукашэнка ў Белградзе: славянскае брацтва манетызуецца дрэнна

Вучыч у 1990-я, будучы ваенным прапагандыстам і функцыянерам ультраправай Сербскай радыкальнай партыі ваеннага злачынца Ваіслава Шэшаля, адкрыта пагарджаў Захадам і мроіў пра «вялікую Сербію». Але цяпер, знаходзячыся ўжо амаль дзесяць гадоў у кіраўніцтве краіны (як прэм'ер-міністр з 2014 па 2017 гады, а затым — як прэзідэнт), развівае адносіны з ЗША і ЕС, а будучыню Сербіі бачыць у Еўрасаюзе.

Чаму антызаходнікі Лукашэнка і Вучыч пайшлі ў выніку па розным палітычным шляху?

Сербскі лідар: і вашым, і нашым

Вучыч першапачаткова аддаваў сабе справаздачу ў тым, што шлях Сербіі ў ЕС будзе цярністым, а ён сам наўрад ці зможа стаць «сваім» для заходнееўрапейскіх палітыкаў. Стратэгічны еўрапейскі выбар Бялграда носіць зусім не каштоўнасна-ідэалагічны, а хутчэй прагматычны характар. Ён абумоўлены геаграфічным становішчам Сербіі і эканамічнымі перспектывамі, якія абяцае гэтай дзяржаве сяброўства ў ЕС.

Адносіны Бялграда з Вашынгтонам, Лонданам і Бруселем у перыяд кіравання Вучыча нельга назваць простымі, але агулам яны носяць канструктыўны характар.

Пры гэтым сербскім уладам рэгулярна дастаецца за сур'ёзныя заганы ў развіцці дэмакратыі, карупцыю, а таксама нежаданне прызнаць незалежнасць Косава і кардынальна перагледзець свае «асаблівыя адносіны» з Расіяй.

Сербія дамагаецца вайны: што стаіць за спробай размарозіць баі ў Косаве?

Аўтарытарныя замашкі Вучыча, яго сумнеўнае палітычнае мінулае і падлашчванне да Крамля выклікаюць у Еўропе адкрытае раздражненне. Тым не менш, прэзідэнт Сербіі застаецца на плаву, а яго тактыка лавіравання прыносіць пэўныя поспехі.

Пасля пачатку расійскай «спецыяльнай ваеннай аперацыі» Бялград так і не ўвёў санкцыі супраць Расіі, нават пашырае эканамічнае супрацоўніцтва з ёй. Сам Вучыч рэгулярна каментуе вайну ва Украіне, робіць пры гэтым вельмі супярэчлівыя заявы і прынцыпова адхіляе магчымасць прамых паставак сербскага ўзбраення Кіеву.

У інтэрв'ю «Financial Times» сербскі кіраўнік, аднак, пацвердзіў, што Бялград з эканамічных меркаванняў пастаўляе свае боепрыпасы трэцім краінам, якія, у сваю чаргу, перадаюць іх Украіне.

Кіраўнік Беларусі прынёс заходні вектар у ахвяру

Пры гэтым адносіны Бялграда і Мінска знешне выглядаюць параўнальна добра. У адрозненне ад многіх заходніх палітыкаў, Вучыч не дазваляе сабе выпадаў на адрас Лукашэнкі (хоць той са сваёй імпульсіўнасцю не заўсёды стрымліваецца).

Сербія ігнаруе сітуацыю з правамі чалавека ў Беларусі. Арышт на запыт з Мінска беларускага рэжысёра і дэмакратычнага актывіста Андрэя Гнёта (яму па-ранейшаму пагражае экстрадыцыя) наглядна дэманструе, што надзейным прытулкам для праціўнікаў Лукашэнкі балканская краіна зусім не з'яўляецца.

Напрыканцы 2023 года Вучыч сігналізаваў пра гатоўнасць прыняць Лукашэнку ў Бялградзе, а беларускі кіраўнік, віншуючы прэзідэнта Сербіі з Днём дзяржаўнасці ў лютым 2024-га, назваў гэтую краіну «надзейным партнёрам».

Андрэй Гнёт: Ці ведаеце пра тое, што Interpol не дзяржаўная, а камерцыйная арганізацыя?

За фасадам дыпламатычных заяў хаваецца, аднак, незадаволенасць сербскімі ўладамі і асабліва «рэнегатам Вучычам», якую Лукашэнка апошнімі гадамі часам і адкрыта дэманстраваў.

Асноўнай прычынай стала фармальнае далучэнне Бялграда да еўрапейскіх санкцый супраць Беларусі. У жніўні 2022 года кіраўніцтву Сербіі дасталася ад Лукашэнкі за супрацоўніцтва з Захадам, у чым беларускі кіраўнік убачыў імкненне ўседзець на «трох крэслах».

Філіпіка з яго вуснаў прагучала і ў лістападзе 2023-га пры прызначэнні новага амбасадара ў Бялград. Маўляў, трэба разабрацца, ці хочуць тамтэйшыя ўлады «і надалей віляць хвастом, груба кажучы, і падтрымліваць еўрапейска-амерыканскія санкцыі супраць Беларусі».

У студзені 2024 года пад шквал крытыкі трапілі блізкія да Вучыча сербскія бізнесмены Багалюб і Драгамір Карычы, якія доўгі час працавалі на беларускім будаўнічым рынку і паспяшаліся згарнуць тут свае праекты з-за асцярогі заходніх санкцый.

Калі Лукашэнка выбудаваў у Беларусі персаналісцкую дыктатуру і нават пасля амаль 30 гадоў на чале краіны не збіраецца адмаўляцца ад улады, то Вучыч слыве на Захадзе ўмераным аўтакратам.

Для Лукашэнкі, які па-ранейшаму знаходзіцца ў палоне сваіх радыкальных антызаходніх уяўленняў, падлашчванне да ЗША і ЕС у другой палове 2010-х было толькі спробай пашырыць уласнае поле для манеўру ва ўмовах ціску з боку Расіі. Наступныя падзеі паказалі, што збліжэнне з Захадам насіла для Лукашэнкі выключна тактычны характар і было прынесена ў 2020 годзе ў ахвяру.

Для палітычнага апартуніста Вучыча, які перагледзеў свае антызаходнія погляды (хоць бы і на словах), курс на супрацоўніцтва з ЗША і ЕС з'яўляецца стратэгічным рашэннем і прымушае дзейнічаць з аглядкай на дэмакратычных партнёраў. Спаўзанне Сербіі ў балота дыктатуры ўяўляецца ў такіх умовах малаверагодным.

Сыход Лукашэнкі і паслабленне Расіі могуць адкрыць Мінску еўрапейскую дарогу

Такім чынам, у выніку Лукашэнка не захацеў (ці не змог) пайсці па слядах Вучыча. У найноўшай гісторыі Сербіі ёсць, аднак, іншы прыклад, які мае ў выпадку кіраўніка Беларусі асаблівае значэнне.

Гаворка ідзе пра Мілошавіча, які ў 1990-я супрацоўнічаў з Захадам, а пасля аперацыі NATO ў Косаве ў выніку быў адхілены ад улады і апынуўся ў Гаазе, дзе Міжнародны крымінальны суд абвінаваціў яго ў ваенных злачынствах.

Лёс Мілошавіча кіраўніку Беларусі пакуль не пагражае, хоць апазіцыя і дамагаецца для яго ордэра ў Гаагу. Але вось магчымая ваенная параза Расіі ці крах рэжыму Пуціна могуць у будучыні мець для ўцягнутага ў расійскую «СВА» Лукашэнкі фатальныя наступствы.

Сербія — Беларусь. Нацыянальная ідэя

Для нармалізацыі адносінаў паміж афіцыйным Мінскам і заходнімі краінамі неабходны элементарны давер, а пасля падзей апошніх гадоў Лукашэнка яго наўрад ці зможа заваяваць.

Пры гэтым і сам ён не давярае дэмакратычнаму свету, добра памятаючы лёс Мілошавіча, а таксама лівійскага дыктатара Муамара Кадафі, якія спрабавалі на розных этапах сваёй палітычнай біяграфіі супрацоўнічаць з Захадам.

Лукашэнка не скарыстаўся прыкладам Вучыча. Але «беларускі Вучыч» цалкам можа выйсці з асяроддзя цяперашніх топ-чыноўнікаў рэжыму. У выпадку паслаблення Расіі пасля завяршэння эпохі Лукашэнкі такі гнуткі прагматык, мабыць, здольны павесці Беларусь у еўрапейскім кірунку.