Як я судзіўся з адміністрацыяй

Сучасны аўтарытарызм не мае патрэбы ў масавай падтрымцы. Дзеля самазахавання яму цалкам хапае масавай пасіўнасці. Канфарміст не мае патрэбы ў альтэрнатывах. Ён можа выказваць сваю незадаволенасць на кухні.



Згодна з артыкулам 9 Канстытуцыі, тэрыторыя Беларусі дзеліцца на вобласці, раёны, гарады і іншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі. Да адной з такіх адзінак (N-ы раён) я і мая жонка Ліля маем асабліва цёплыя пачуцці. На яго тэрыторыі размешчаны дачны ўчастак маёй цешчы. Але справа не ў цешчы і не ў дачным участку. У N-ым раёне размешчаны N-ы раённы суд, у якім мы выйгралі справу ў N-ай раённай адміністрацыі.

Фармальна, спрэчка ішла з-за ўчастка зямлі плошчай 0,15 соткі ў садаводчым таварыстве (далей СТ). Нічога, акрамя судовых выдаткаў, працэс нам не абяцаў. Але, як любіць паўтараць адзіны палітык (АП): «Закон надо соблюдать». Хто б спрачаўся. Тым больш, што я цалкам падзяляю і яго разуменне справядлівасці, якая «выше закона или рядом с законом».

Але спачатку выкладу факты. Мой нябожчык цесць любіў ва ўсім парадак, таму ў 1999 годзе першым у СТ аформіў ва ўласнасць два зямельных участкі: асноўны і дадатковы (пад бульбу). Пасля яго смерці ў 2006 годзе ўчасткі ў спадчыну атрымала цешча. У 2010 годзе ў ходзе абавязковай прыватызацыі, і звязаным у сувязі з гэтым пераафармленнем дакументаў, цешча нечакана атрымала дзяржаўныя акты не на два ўчасткі, а толькі на адзін.

Зварот за растлумачэннем у раённую землеўпарадкавальную службу выявіў дзіўныя падрабязнасці. Права прыватнай уласнасці цешчы на дадатковы ўчастак было спынена на падставе трох дакументаў: яе ўласнай заявы, спісу чальцоў кааператыва, якія адмовіліся ад дадатковых участкаў за подпісам цесця ад 2002 года і яго асабістай заявы аб адмове ад дадатковага ўчастка ад 2002 года.

Зразумела, прыватная праблема маёй цешчы — гэта толькі падстава для чарговых азбукавых абагульненняў, нагода для пабудовы індуктыўных высноў (лагічных высноў на аснове пераходаў ад прыватных палажэнняў да агульнага).

«У мяне там усё схоплена»

Вернемся да артыкула 9 Канстытуцыі, які апісвае структуру адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Беларусі. Жыццё ў гэтай прасторы зводзіцца да функцыянавання ў сістэме ўлады (паводле Сімона Кардонскага). Будзем у далейшым лічыць, што гэта сфармаваная высілкамі ўлады прастора існуе «ў рэальнасці».

Але "рэальнасцю" прасторавае жыццё не вычэрпваецца. Людзі і адносіны паміж імі ў акрэсленыя дзяржавай рамкі не змяшчаюцца. Таму яны фармуюць лакальныя прасторы прыватнага жыцця, у якіх імкнуцца схавацца ад усёвідушчага вока дзяржавы (СТ — тыповы прыклад самаарганізаванай лакальнай прасторы). У адрозненне ад «рэальнасці», гэтыя лакальныя прасторы існуюць «на самай справе».

Прасторавае жыццё «на самай справе» адбываецца — як гэта звычайна называюць спецыялісты па сярэднявечнай гісторыі — у маёнтках. Маёнткам становіцца частка «рэальнай» прасторы, аддзеленай ад яе мяжой любога кшталту, у тым ліку і плотам. Так, «вобласці, раёны, гарады і іншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі» ўяўляюць сабой «на самай справе» маёнткі адпаведных кіраўнікоў адміністрацый.

Маёнткамі дырэктараў з'яўляюцца прамысловыя прадпрыемствы, незалежна ад формы ўласнасці. Гэты пералік можна лёгка працягнуць, уключыўшы ў яго медыцынскія і лячэбныя ўстановы і, як паказаў мой асабісты вопыт, СТ.

Маёнтка без памешчыка не бывае. Здавалася б, старшыню СТ выбіраюць на агульным сходзе. Якія тут могуць узнікнуць праблемы? Правы і абавязкі старшыні вызначаны статутам, яго дзейнасць падкантрольная рэвізійнай камісіі і агульнаму сходу чальцоў СТ. Усё гэта так. Але і АП мы выбіраем на «агульным сходзе», выбіраем на абмежаваны тэрмін, па заканчэнні якога маем магчымасць ухваліць або не ўхваліць яго справаздачу аб праведзенай працы.

Але ўсё гэта «ў рэальнасці». «На самай справе» старшыня СТ вольны прымаць любыя рашэнні, якія ў выпадку неабходнасці ён узаконьвае ў раённай землеўпарадкавальнай службе («У мяне там усё схоплена»). Для старшыні са стажам напісаць заяву ад імя маёй цешчы або распісацца замест майго цесця — не праблема. Капіяваць подпісы заяўнікаў не трэба. Шанец, што хтосьці запатрабуе графалагічную экспертызу, нікчэмна малы.

Чалавек прыстасаваны да гвалту

Я не памылюся, калі буду разглядаць калектыў СТ у якасці мініяцюрнай копіі беларускага грамадства. Але што такое грамадства? Для заходняга сацыёлага — гэта сістэма ўстойлівых сувязяў, заснаваных на салідарнасці, узаемных каштоўнасцях і ўзаемных інтарэсах. За дваццаць два гады даследаванняў НІСЭПД выявіць у Беларусі такую супольнасць не атрымалася. Адсутнічае яна і на тэрыторыі СТ, адгароджанай ад астатняга свету сеткай-рабіцай. Дый як ёй паўстаць, калі тэрыторыя СТ, у сваю чаргу, падзелена высокімі платамі на лакальныя сямейныя светы?

Для заходняга сацыёлага паняцце «грамадства» пазбаўлена вымярэння ўлады. Гэта такое аб'яднанне, якое не прадугледжвае ўладных адносін. Але выведзіце нашага дачніка за межы асабістага ўчастка і пакіньце сам-насам з суайчыннікамі. Ён тут жа апынецца ў становішчы Панікоўскага, які, як вядома, баяўся вялікай колькасці сумленных людзей.

«Калі ў Еўропе або тым больш у Амерыцы, — адзначае дырэктар «Лявада-Цэнтра» ЛеўГудкоў, — сістэмапанавання (палітыка) стала толькі адной з падсістэм грамадства, то на большай частцы постсавецкай прасторы сістэма панавання па-ранейшаму суверэнная, прэтэндуе на ўсе большы кантроль над асноўнымі сферамі грамадства».

Меў рацыю Ленін, калі сцвярджаў, што сацыялізм — гэта ўлік і кантроль, плюс электрыфікацыя ўсёй краіны. Электрыфікацыя ў гэтай трыядзе, між іншым, з'яўляецца ключавым элементам кантролю, таму што той, хто манапалізаваў права ўключаць / выключаць рубільнік, аўтаматычна атрымлівае кантроль «над асноўнымі сферамі грамадства».

Але хто кантралюе кантралёра? Ніхто. Адпаведныя інстытуты адсутнічаюць. Спробы стварыць іх «зверху» рабіліся неаднаразова, але пара нязменна сыходзіла ў свісток. Як тут ні прыгадаць надзяленне Кацярынай II дваранскіх сходаў правам раз на год правяраць губернскі роспіс даходаў і выдаткаў. Ні адной згадкі пра канкрэтны выпадак такіх праверак гісторыкам у архівах так і не ўдалося адшукаць. Мяркую, з падобнай праблемай сутыкнуцца і будучыя гісторыкі, якія будуць вывучаюць прынцыпы кіравання СТ.

Але было б памылкай разглядаць тое, што мы звыкла называем «грамадствам», у якасці ахвяры кантролю з боку ўлады. Пазбаўленае ўнутраных сувязяў, заснаваных на салідарнасці, наша грамадства нагадвае мех з гарохам: варта толькі прыбраць мех (улада), як яно рассыплецца.

Такі тып грамадства рэплікуецца, нягледзячы на адкрытасць беларускай эканомікі і масавае асваенне інтэрнэту (паводле чэрвеньскага апытання НІСЭПД, інтэрнэтам карыстаюцца 60,7% беларусаў). Дзякуючы мэтанакіравана захаваным інстытутам савецкай сістэмы (школа, міліцыя, суд і г.д.), дыстанцыя паміж юнацкім ідэалізмам і канфармізмам пераадольваецца ў Беларусі без асаблівых праблем. Прадуктам пераадолення з'яўляецца чалавек, прыстасаваны да дзяржаўнага гвалту і які не ўяўляе іншага тыпу адносін паміж уладай і насельніцтвам.

Канфарміст не мае патрэбы ў альтэрнатывах. На ўзроўні размоваў на кухні ён можа выказваць сваю незадаволенасць уладай. Гэта незадаволенасць без асаблівых цяжкасцяў улоўліваецца сацыялагічнымі апытаннямі, але яна не трансфармуецца ў дзеянне. Таму сучасны аўтарытарызм не мае патрэбы ў масавай падтрымцы. Для захавання існуючага статус-кво яму цалкам дастаткова масавай пасіўнасці.

Ніколі некажы ніколі

Чаму адміністрацыя N-га раёна прайграла суд? Ды таму, што не мела вопыту адстойваць правамоцнасць сваіх рашэнняў у адкрытым змаганні. Між тым, «грамадзянскія справы ва ўсіх судах разглядаюцца на аснове спаборнасці і роўнасці бакоў у працэсе» (Грамадзянскі працэсуальны кодэкс РБ, артыкул 19).

Але гэта ў «рэальнасці», г.зн. на ўзроўні дэкларацый. А «на самай справе»? Тут я звярнуся па дапамогу да культуролага АндрэяПеліпенкі: «Непадсуднасць улады — ключавы момант яе сакралізацыі ў грамадстве. З якім азвярэннем сістэма "адмазвае" ад пакарання сваіх! Нават самых дробных начальнікаў! За злачынствы супраць падуладнага ўлада застаецца без пакарання. І справа тут не ў банальнай кланавай салідарнасці. Проста калі стварыць прэцэдэнт адказнасці ўлады перад законам — бывай, сакральны статус».

Судовы працэс працягваўся паўгода. Суддзя рабіла ўсё, што ад яе залежыць, каб перакваліфікаваць маю жонку з істца ў адказчыка. Яна адмаўлялася праводзіць графалагічную экспертызу, і па яе прамой ініцыятыве нам быў высунуты сустрэчны іск.

Прыйшлося зайсці з іншага боку і звярнуцца са скаргай на дзейнасць старшыні СТ у пракуратуру. Старшыня СТ для пракуратуры — прыватная асоба. Графалагічная экспертыза была аператыўна праведзеная, і ўпершыню ў сваёй гісторыі адміністрацыя N-га раёна была вымушаная адмяніць рашэнне не па ўказанні «зверху», а з-за судовага іску, пададзенай «знізу».

Як тут не прывесці здзіўлены ўсклік кіраўніка раённай землеўпарадкавальнай службы: «Мы неможа адмяніць сваё рашэнні. Мы ніколі сваіх рашэнняў не адмянялі!»

***

У адной з "азбук паліталогіі" ў мінулым годзе я ўжо адзначаў схільнасць да самападабенства (фрактальнай) структур беларускай сацыяльнай рэальнасці. А калі так, дык паміж непавагай да закона і непавагай да стандартаў на вытворчасці няма прынцыповай розніцы. За кітайцамі нам не ўгнацца. Чаму? Адказ на гэтае пытанне я знайшоў у віцэ-прэм'ера ПятраПракаповіча: «Сёння, на жаль, мы больш за ўсё адстаём менавіта ў адсутнасці жорсткага выканання тэхналогій, што і прыводзіць да тых пытаннях, у якіх мы з'яўляемся па многіх напрамках неканкурэнтаздольнымі».

Адштурхоўваючыся ад прыватнай гісторыі з участкам пад бульбу, я прыходжу да аналагічнай высновы. Індукцыя, аднак.