Аперацыя «W»: Як у Польшчы ўводзілі ваеннае становішча

Роўна 40 гадоў таму, 13 снежня 1981 года, у Польшчы было ўведзена ваеннае становішча. На паўтара гады (да 22 ліпеня 1983 года) была задушаная вулічная і забастовачная стыхія, лідары «Салідарнасці» (налічвала да гэтага часу ўжо каля 10 мільёнаў сябраў), а таксама практычна ўсе вядомыя супернікі рэжыму былі інтэрнаваныя, а сама «Салідарнасць» і іншыя прафсаюзы былі распушчаны. Плюс найжорсткая цэнзура і іншыя спадарожнікі «законнага» абмежаванні свабод.

Партыйным герантакратам у Маскве і камуністычнаму «бетону» ў Польшчы здавалася, што такім чынам з «контррэвалюцыяй» скончана. Вельмі дзіўнай, па марксісцка-ленінскіх лекалах, контррэвалюцыяй, бо галоўнай рухаючай сілай пратэстаў быў працоўны клас Польшчы. Невыпадкова гэтымі днямі ў Маскве з'явіўся такі анекдот. Да Леніна ў маўзалей прыходзяць члены палітбюро і звяртаюцца да правадыра сусветнага пралетарыяту: «Уладзімір Ільіч, у Польшчы контррэвалюцыя, што рабіць?» Ільіч адказвае: «Неадкладна раздаць зброю працоўным!»
Увосень 1981 года ўжо было зразумела, што справа ідзе да сілавой развязкі, толькі было незразумела, хто яе здзейсніць: войска і сілавыя ведамствы самой Польшчы ці Масква, паўтарыўшы чэхаславацкі сцэнар 1968 года. Масква, абцяжараная Аўганістанам, у выніку здала назад, асцерагаючыся катастрафічных наступстваў уварвання, але суразмерна ўзмацніла ціск на «польскіх таварышаў». У выніку цяжар барацьбы з уласным народам быў ускладзены на стаўшага да таго часу лідарам краіны былога міністра абароны генерала Войцэха Ярузельскага, які ўзначаліў так званую Ваенную раду нацыянальнага выратавання, якую грамадзяне Польшчы называлі няйначай як хунтай.
Многія (у тым ліку некаторыя ягоныя былыя палітычныя праціўнікі) лічаць, што такім чынам генерал выратаваў краіну ад савецкай акупацыі, іншыя з гэтым не згодныя і лічаць яго не выратавальнікам, а «здраднікам радзімы». Парадоксам гісторыі, аднак, стала тое, што падчас ваеннага становішча і адразу пасля яго бурнымі тэмпамі ішло фармаванне новай альтэрнатыўнай палітычнай эліты, загартаванай ва ўмовах рэпрэсій (трэба заўважыць, традыцыйна для польскай сучаснай гісторыі не катастрафічных), якая страціла лішнія ілюзіі і атрымала яшчэ больш падтрымкі з боку польскага грамадства, якое ўсё больш адпрэчвае камуністычны рэжым у краіне. Пасля паслаблення савецкай «брацкай» хваткі ў гады гарбачоўскай перабудовы менавіта гэтая новая альтэрнатыўная эліта і аказалася здольнай да згуртаваных дзеянняў падчас знакамітага «круглага стала» і да выпрацоўкі пераможнай формулы «ваш прэзідэнт, наш прэм'ер» (прыдуманай Адамам Міхнікам), з практычнай рэалізацыі якой і пачаўся новы адлік гісторыі дэмакратычнай Польшчы ў 1989 годзе. Дарэчы, гэтым прэзідэнтам тады стаў той жа Ярузельскі, які ў гэтыя пераходныя для польскай дэмакратыі гады ніякім чынам не перашкаджаў глыбокім эканамічным і палітычным рэформам у краіне.
У сувязі з памятнай датай «Новая газета» публікуе ўрывак з кнігі Пятра Чаромушкіна «Ярузельскі: выпрабаванне Расіяй», другое, дапоўненае выданне якой выйшла ў свет гэтай восенню (выдавец АІРА-ХХI). А таксама прыведзены ў кнізе фрагмент стэнаграмы пасяджэння Палітбюро ЦК КПСС 10 снежня 1981 года, за тры дні да ўвядзення ваеннага становішча.

«Ярузельскі без ваеннага становішча — гэта ўсё роўна што куцця без карпа» (з інтэрв'ю Войцэха Ярузельскага Тэрэзе Таранскай)

Кожны, хто перажыў увядзенне ваеннага становішча ў Польшчы, успамінае падзеі таго дня, той ночы і той раніцы па-рознаму. Будзь то самі яго арганізатары, члены іх сем'яў ці тыя, хто патрапіў пад інтэрнаванне, як Лех Валенса, ці савецкія спецыялісты, якія служылі тады ў Польскай Народнай Рэспубліцы як выкладчыкі ці навуковыя работнікі. Зрэшты, ёсць і нешта агульнае. Усе згадваюць, як замоўклі тэлефоны, як тэлевізар паказваў толькі драматычнае выступленне Ярузельскага, як па цэнтральнай вуліцы Новы Свят уначы паехалі танкі, якія многія спачатку прынялі за снегаўборачныя машыны.
Падчас маёй тэрміновай службы ў Савецкай Арміі (1983–1985) цікавым успамінам падзялілася жонка аднаго з афіцэраў, з якім я служыў, капітана Аляксея Міхайлава — Наташа. Яна распавядала, што перад увядзеннем ваеннага становішча ў Польшчы, яшчэ 12 снежня, усіх чальцоў сем'яў савецкіх вайскоўцаў вырашылі вывезці ў Савецкі Саюз, каб засцерагчы на ​​той выпадак, калі аперацыя Ярузельскага праваліцца. З сабой дазволілі ўзяць толькі асабістыя рэчы, таму нажытае дабро накшталт дываноў і крышталю прыйшлося пакінуць у кватэрах.
Каб усё гэта не дасталася палякам, крышталь вырашылі перабіць, а дываны парваць.
Сем'і пагрузілі ў пасажырскія вагоны і адправілі ў Брэст. Яшчэ не паспелі памяняць каляскі вагонаў пад савецкую каляіну, як стала вядома, што Ярузельскі правёў паспяховую аперацыю, так што ўсіх жонак і дзяцей савецкіх вайскоўцаў вярнулі назад. Вагоны паехалі ў Польшчу, да разбітага крышталю і разарваных дываноў. Калі я распавёў пра гэтую гісторыю Ярузельскаму падчас інтэрв'ю ў 2004 годзе, лёгкая іранічная ўсмешка прабегла па ягоным твары.
Але справа не абмежавалася пабітым крышталем. Было нямала сур'ёзных сямейных і жыццёвых трагедый. Дачка Ярузельскага Моніка пайшла з дому і не з'яўлялася два тыдні, ад віцэ-прэм'ера Мечыслава Ракоўскага пайшла жонка — знакамітая скрыпачка Ванда Вілкамірска, а яго сын папрасіў палітычнага прытулку ў ФРГ. Палітычнага прытулку папрасілі і паслы ПНР у Японіі і ЗША. Выбітныя дзеячы культуры сталі выходзіць з ПАРП. Адным з іх быў скульптар Густаў Зямла, аўтар знакавых помнікаў, якія сімвалізуюць польскі дух. Як толькі стала вядома аб выхадзе Зямлы з партыі, яго неадкладна пазбавілі замовы на стварэнне манумента «разанцам» — польскім вайскоўцам 1-й дывізіі імя Тадэвуша Касцюшкі, чые падраздзяленні фармаваліся на Ацэ, пад Разанню, і дзе праходзіў ваенную падрыхтоўку Ярузельскі.

Фота: Wojtek Laski/East News
Генерал успамінаў, што апошнія дні перад прыняццем рашэння аб увядзенні ваеннага становішча сталі для яго існым кашмарам. «Гэта было псіхічнай і маральнай пакутай», — пісаў ён у кнізе ўспамінаў «Ваеннае становішча. Чаму…». «Не хачу ўставаць у позу героя, які прыняў рашэнне і проста ішоў да мэты. Я ўсё больш адчуваў, што выйсця ўжо няма. Але па-ранейшаму на нейкае выйсце разлічваў», — піша ён, адзначаючы ролю епіскапату, які вёў перамовы з лідарамі «Салідарнасці» і, як лічыў Ярузельскі, стараўся іх утаймаваць.
Па ўспамінах генерала, раніцай 7 снежня ў яго адбылася кароткая тэлефонная размова з Брэжневым, які насуперак зазвычаю не чытаў па паперцы, а пастаянна адрываўся ад загадзя нарыхтаванага тэксту. Ярузельскі піша, што Брэжнеў згадваў падзеі ў Радаме, але нічога не казаў пра падрыхтоўку дэманстрацыі «Салідарнасці» 17 снежня.
«Контррэвалюцыя сядзіць у вас на спіне. Калі не прымеце неабходных мер, будзе позна. І тады гэта ўжо будзе справай усіх нас», — сказаў Брэжнеў.
Ярузельскі ўзгадвае, што пастаянны ціск на яго аказваў таксама пасол СССР у Польшчы Барыс Арыстаў, былы першы сакратар Ленінградскага гаркама КПСС, які не хаваў свайго крытычнага ўспрымання сітуацыі ў Польшчы.
Як піша былы супрацоўнік Міжнароднага аддзела ЦК КПСС Валерый Мусатаў, канчатковае рашэнне аб увядзенні ваеннага становішча было прынятае генералам Ярузельскім 12 снежня ў 14 гадзін. Да гэтага, 5 снежня, на карысць ваеннага становішча выказаўся ўвесь склад Палітбюро ПАРП. У Маскве аб гэтым, вядома, ведалі. Але дата пачатку аперацыі трымалася спачатку ў таямніцы, нават ад Масквы. У апошні дзень былі папярэджаны найбольш зацікаўленыя асобы: Старшыня Дзяржсавета Генрык Яблоньскі, члены Палітбюро Стэфан Альшоўскі і Казімеж Барчыкоўскі, а таксама прымас Рымска-каталіцкай царквы Юзаф Глемп. 12 снежня 1981 года Ярузельскі патэлефанаваў у Маскву Міхаілу Суславу і Дзмітрыю Усцінаву.
Аперацыя «W» фактычна пачалася днём 12 снежня. Ваяводскія каменданты міліцыі (Milicja Obywatelska, або MO) і камандуючыя ваеннымі акругамі атрымалі загад выявіць запячатаныя канверты, якія захоўваліся ў сейфах з сакавіка. У іх былі інструкцыі па правядзенні аперацыі «Азалія», якая зводзілася да таго, што трэба ўзяць пад кантроль сродкі сувязі, радыё і тэлебачанне, а таксама аперацыі «Ёдла», якая прадугледжвала інтэрнаванне актывістаў «Салідарнасці» і шэрагу дзеячаў ПАРП. Пры гэтым ім спачатку прапаноўвалі падпісаць дакумент аб супрацоўніцтве з уладамі, а ў выпадку нязгоды адпраўлялі ў які-небудзь дом адпачынку ў аддаленым раёне Польшчы. Валенса, Куронь, Анышкевіч, Міхнік, Мазавецкі — усіх забіралі сярод ночы з цёплай пасцелі і адпраўлялі ў пустыя дамы адпачынку. Тое ж самае прарабілі і з Эдвардам Герэкам — былым Першым сакратаром ЦК ПАРП. Зрэшты, цэламу шэрагу дзеячаў «Салідарнасці» ўдалося збегчы з-пад арышту, у прыватнасці Збігневу Буяку, Уладзіславу Фрасынюку, Багдану Барусевічу і Багдану Лісу.

Паліцыя на вуліцах Варшавы падчас ваеннага становішча (1981-1983). Фота: Getty Images

Для кіравання краінай быў створаны Ваенны савет нацыянальнага выратавання. Абрэвіятура з назвай гэтага органа гучала па-польску, прама скажам, немілагучна – WRON – і нагадвала аб вароне. Лічыцца, што такая назва была ідэяй генерала Чэслава Кішчака, а саму параду стварылі чатыры генералы: Ярузельскі, Кішчак, Сівіцкі і Янішэўскі. Па афіцыйнай інфармацыі газеты «Трыбуна люду», Ваенны савет быў створаны 12 снежня 1981 года і, відаць, заснаваны вузкім колам унутры Міністэрства абароны, таму што нават некаторыя намеснікі міністра былі пастаўлены ў вядомасць аб гэтым рашэнні пазней. Цяпер гісторыкі называюць Ваенны савет неканстытуцыйным і створаным насуперак заканадаўству, іншымі словамі, ваеннай хунтай.
У сваім выступе па тэлебачанні Ярузельскі абвясціў забарону на правядзенне забастовак. Уводзілася міліцэйская гадзіна з 22:00 да 6:00. Усе паштовыя пасылкі падлягалі цэнзуры, тэлефонная сувязь была спынена. Былі закрытыя межы. Дзейнасць усіх грамадскіх арганізацый, у тым ліку прафсаюзаў, забаранялася.
Была таксама накладзеная забарона на выпуск газет і часопісаў. Дыктары зачытвалі выпускі навін у ваеннай форме.
Выбар упаў на 13 снежня, таму што на 17 снежня «Салідарнасць» прызначыла правядзенне вялізнай дэманстрацыі ў Варшаве. Акрамя таго, 18–20 снежня з Войска Польскага ў запас павінны былі быць звольненыя стараслужачыя салдаты, а гэта аслабіла б Узброеныя сілы. І нарэшце, дывізіі Савецкай Арміі стаялі напагатове як на тэрыторыі самой Польшчы, так і на яе межах на той выпадак, калі ўладам не ўдасца ўзяць сітуацыю пад кантроль уласнымі сіламі.
Пры правядзенні гэтай найбуйнейшай у гісторыі ХХ стагоддзя ваенна-паліцэйскай аперацыі былі задзейнічаны каля 10 тысяч міліцыянераў з падраздзяленняў АМАП, які ў Польшчы называўся ЗОМА (ZOMO), дзяржбяспекі, 250 тысяч ваеннаслужачых Войска Польскага, тысячы танкаў і бронетранспарцёраў і такая колькасць ваеннага рыштунку, як сучасная Польшча наогул не мае. Увогуле было інтэрнавана каля 10 тысяч чалавек. З іх 5 тысяч чалавек (у асноўным актывістаў і экспертаў незалежнага прафсаюза «Салідарнасць») былі арыштаваныя адразу, уначы 13 снежня.

Турма і скарачэнне пенсій. Чым скончылася гісторыя аднаго спецназу

Фрагмент стэнаграмы пасяджэння Палітбюро ЦК КПСС 10 снежня 1981 года, якое адбылося за тры дні да ўвядзення ваеннага становішча ў Польшчы

Меркаванне Андропава: «…Што да правядзення аперацыі «X», то гэта цалкам і цалкам павінна быць рашэннем польскіх таварышаў, як яны вырашаць, так таму і быць. Мы не будзем настойваць на гэтым і адгаворваць не будзем».
Збіўшыся ненадоўга на тэму эканамічнай дапамогі, зноў вярнуўся да галоўнага: «Калі т. Кулікоў сапраўды сказаў аб уводзе войскаў, то, я лічу, ён зрабіў гэта няправільна. Мы не можам рызыкаваць. Мы не маем намеру ўводзіць войскі ў Польшчу. Гэта правільная пазіцыя, і нам трэба яе выконваць да канца. Я не ведаю, як будзе ісці справа з Польшчай, але калі нават Польшча будзе пад уладай “Салідарнасці”, то гэта будзе адно. А калі на Савецкі Саюз абрынуцца капіталістычныя краіны, а ў іх ужо ёсць адпаведная дамоўленасць з рознымі эканамічнымі і палітычнымі санкцыямі, то для нас гэта будзе вельмі цяжка. Мы павінны праяўляць клопат аб нашай краіне, аб умацаванні Савецкага Саюза. Гэта нашая галоўная лінія».
Грамыка: «Ніякага ўводу войскаў у Польшчу быць не можа. Я думаю, што пра гэта мы можам даць даручэнне нашаму паслу наведаць Ярузельскага і паведаміць яму пра гэта. Навядзенне парадку ў Польшчы — справа Польскай аб'яднанай рабочай партыі, яе Цэнтральнага Камітэта, Палітбюро».
Суслаў: «Няхай самі польскія таварышы вызначаюць, якія дзеянні ім рабіць. Калі войскі будуць уведзены, то гэта будзе азначаць катастрофу.
Я думаю, у нас ва ўсіх тут аднадушнае меркаванне, што ні пра які ўвод войскаў гаворкі быць не можа».
Усцінаў: —Нам не трэба навязваць ім якіх-небудзь сваіх рашэнняў».
Грышын: «Пра ўвод войскаў не можа быць і гаворкі».
Чарненка, рэзюмуючы паседжанне: «У нашых адносінах з ПНР у далейшым зыходзіць з вызначанай па гэтым пытанні агульнапалітычнай лініі ЦК КПСС».
Брэжнеў: «Якое меркаванне ў таварышаў?»
Усё [фармулёўка пратакольнага запісу]: «Вельмі правільнае рашэнне сфармуляваў т. Чарненка, усе прапановы, іх трэба прыняць».
Пастанова прымаецца. Такім чынам, 10 снежня 1981 года, за тры дні да ўвядзення ваеннага становішча ўладамі Польшчы, Палітбюро ЦК КПСС у складзе Андропава, Грышына, Грамыкі, Кірыленкі, Пельшэ, Суслава, Усцінава, Чарненка, Дзямічава, Панамарова, Саламенцава, Капітонава, Долг пад старшынствам Брэжнева прыняло адназначнае рашэнне: савецкія войскі на тэрыторыю ПНР не ўводзіць. Гэта было меркавана аднадушнае рашэнне, хаця некаторыя з прысутных (менш уплывовыя) і ўстрымаліся ад выступаў. Адзінай «папраўкай» да рашэння можна лічыць рэпліку Андропава падчас паседжання: «Што да камунікацый, якія вядуць з Савецкага Саюза ў ГДР праз Польшчу, то мы павінны, вядома, нешта зрабіць і зрабіць для іх аховы».