«Электрычны чалавек», «вядзьмак», беларускі Тэсла. Да 175-годдзя Якуба Наркевіча-Ёдкі

Імя гэтага навукоўца было добра вядома ў канцы ХІХ стагоддзя, як у Беларусі, так і за яе межамі – у Пецярбургу, Берліне, Вене, Парыжы, Рыме. Яго навуковыя інтарэсы ахоплівалі галіны фізікі, медыцыны, прыродазнаўства.

Пры жыцці гэтаму чалавеку былі нададзены высокія званні, тытулы і ўзнагароды. Гэта ён адзін з першых «пачуў» электрычны разрад у атмасферы, чым далучыўся да вынаходніцтва радыё. Ягоныя працы навуковая еўрапейская супольнасць у тыя часы ставіла ў адзін шэраг з працамі Луі Пастэра і Вільяма Рэнтгена. Імя гэтага чалавека — Якуб Наркевіч-Ёдка, пішуць аўтары праекта Слушна.
Якуб Наркевiч-Ёдка паходзiў з багатага шляхецкага роду. Дзед навукоўца, Ануфрый Наркевiч-Ёдка, па некаторых звестках, быў архiварыусам князёў Радзiвiлаў і ў 1823 годзе набыў у іх маёнтак Малыскаўшчына, вядомы з ХVI стагоддзя.
Пасля паўстання 1830–1831 гадоў Ануфрый быў асуджаны да пажыццёвага зняволення ў сваім маёнтку і стаў перабудоўваць былую радзівілаўскую вінакурню пад сядзібны дом. Ён запрасіў архітэктара Францішка Яшольда, які праектаваў Косаўскі палац. Будаўніцтва вялося ў стылі барока і неаготыкі і было завершана да 1840 года. З-за таго, што палац знаходзіўся на правым, узвышаным беразе ракі Нёман, сын Ануфрыя Атон змяніў назву Малыскаўшчына на назву Наднёман. Уладальнікам сядзібы належала 4 тысячы гектараў зямлі, даход прыносілі раслінаводства, жывёлагадоўля і гандаль лесам.
Наднёман праславіўся ў часы, калі ён належаў Якубу, сыну Атона і ўнуку Ануфрыя. Якуб Наркевіч-Ёдка ўвайшоў у гісторыю як знакаміты прыродазнаўца, вынаходнік электраграфіі і медык, заснавальнік сістэматычных метэаралагічных і феналагічных назіранняў у Мінскай губерні, прыхільнік маштабнага выкарыстання атмасфернай электрычнай энергіі ў сельскай гаспадарцы.

Наркевіч-Ёдка нарадзіўся 8 студзеня 1848 года ў маёнтку Турын Ігуменскага павета. Яго ў пасаг атрымала маці Якуба Анэля Якаўлеўна, у дзявоцтве Эстка. Немаўляці далі імёны Сармант-Якуб-Жыгімонт. Маці Якуба мела ўзвышаны і нават вытанчаны артыстычны характар, паходзіла са слаўнага роду Касцюшкаў, чым вельмі ганарылася і ўсяляк старалася гэта падкрэсліць. Выдатна адукаваная, яна ўгаварыла мужа даць сыну самую лепшую адукацыю. На думку Анэлі Якаўлеўны, ён павінен быў не толькі цудоўна ведаць арыфметыку, валодаць чыстапісаннем, разбірацца ў літаратуры, свабодна размаўляць па-французску, але і старанна развіваць свае таленты. Геній Якуба маці бачыла ў музыцы. І спецыяльна для сына запрасіла ў радавы маёнтак настаўніка ігры на фартэпіяна.
У трынаццаць гадоў юнак паступіў у Мінскую губернскую гімназію. Трэба адзначыць, што з гэтай установы выйшла шмат выдатных дзеячаў беларускай, рускай і польскай культуры. Сярод іх Яўхім Карскі — энцыклапедыст, беларусазнаўца, акадэмік, пісьменнікі Антон Лявіцкі, Янка Лучына, кампазітар Станіслаў Манюшка.

Музыка настолькі захапіла маладога Якуба, што ў нейкі момант ён вырашыў прысвяціць ёй усё жыццё. У 1865 годзе, пасля заканчэння гімназіі са ступенню бакалаўра навук, ён выправіўся ў сапраўднае музычнае турнэ па лепшых дамах Старога Свету, дзе ягоную ігру з захапленнем сустракалі і давалі пахвальныя водгукі нават некаторыя еўрапейскія каралеўскія асобы. Стаўшы пазней уладальнікам маёнтка, ён на сядзібнай вежы ўсталяваў «музычную машыну» — своеасаблівую «эолаву арфу». Ад ветру арфа выдавала розныя гарманічныя гукі — ад вельмі ціхіх таямніча-трывожных да вельмі гучных.
Аднак яшчэ ў гімназічныя гады Наркевіч-Ёдка адчуваў глыбокую цікавасць не толькі да музыкі, але і да прыродазнаўчых навук — фізікі, біялогіі, медыцыны. Дзеля здзяйснення сваёй мары ён з’ехаў за мяжу – атрымліваць дадатковую адукацыю ў вышэйшых навучальных установах, дзе ён спецыялізаваўся ў галіне фізікі, прыродазнаўства і медыцыны. Апошнюю, дарэчы, ён вывучаў у Вене, Парыжы і Фларэнцыі.


У другой палове 1871 года Наркевіч-Ёдка вяртаецца на радзіму і пачынае актыўна займацца даследаваннямі ў галіне фізікі, метэаралогіі, медыцыны, псіхалогіі, сельскай гаспадаркі. У сядзібе Наднёман у 1889 годзе Якуб Антонавіч арганізаваў адну з першых ва Усходняй Еўропе метэаралагічную станцыю, дзе праводзіў доследы па бяздротавай перадачы электрамагнітных сігналаў.
Ён вынайшаў практычнае выкарыстанне ў медыцыне метада электрамагнітнага выпраменьвання газаразраднай плазмы. У 1891 годзе перад навуковай публікай паўстала новая распрацоўка Наркевіча-Ёдкі — электрафатаграфаванне «без аб’ектыва. Прынцып засноўваўся на тым, што аб’ект, які дакранаўся да фотапласцінкі пад электрычнай напругай, пакідаў на ёй выяву свайго «эфірнага цела».

Праславілі ў свеце сябе і Айчыну

За гады даследаванняў вучоны сабраў каля 1500 такіх фатаграфій. На адных былі захаваны сарваныя расліны, свячэнне якіх паступова згасала па меры завядання. На іншых роўным і мяккім святлом вымалёўваліся рукі паддоследных асоб. Яму ўдалося адзначыць розніцу адбіткаў электрычных токаў у хворых і здаровых, стомленых і ўзбуджаных, уцямных і сонных. Сваю вынаходку Наркевіч-Ёдка назваў электраграфіяй. Гэты метад і сёння вядомы ў свеце як «Сістэма Ёдкі».
Дарэчы, менавіта на аснове адкрыцця Наркевіча-Ёдкі пасля быў створаны дэтэктар хлусні. Хаця сам аўтар выкарыстоўваў уласнае вынаходства выключна для складання электраграм, якія дапамагаюць доктару паставіць дыягназ і прызначыць лячэнне. Сістэмай, названай у гонар вучонага, па сёння карыстаюцца ў розных клініках свету.
Якуб Наркевіч-Ёдка быў сябрам шэрагу навуковых таварыстваў, у тым ліку Інстытута эксперыментальнай медыцыны ў Пецярбургу, Таварыства італьянскай медыцыны і псіхалогіі, ганаровым доктарам Венскага медыцынскага таварыства. У 1900 годзе на міжнародным кангрэсе ў Францыі вучонаму прысудзілі званне прафесара электраграфіі і магнетызму. У Францыі яго называлі «электрычным чалавекам», а сяляне з навакольных вёсак — «ведзьмаком».

У канцы ХІХ стагоддзя шмат людзей памірала ад сухотаў. У Якуба хвароба забрала бацьку і сястру. Таму лячэнне сухотаў стала адным з кірункаў яго дзейнасці. У маёнтку ён адкрыў санаторый і наладзіў вытворчасць… кумысу, які лічыўся гаючым напоем ад такой хваробы. Былі закуплены спецыяльнай пароды коней, запрошаны спецыялісты з Башкірыі. І ўсё гэта для таго, каб госці санаторыя маглі піць гаючы кумыс. За лета ў сядзібе прафесара выраблялі звыш 5000 бутэлек кумысу, прычым 2000 з іх гаспадар санаторыя загадаў задарма раздаваць мясцовым сялянам. Ён таксама штогод бясплатна браў у санаторый пяцьдзясят пацыентаў з навакольных вёсак.
У хваёвым лесе былі пабудаваны камфартабельныя катэджы, створаны аранжарэі са шклянымі сценамі і кабінамі, каб пацыенты ізалявана маглі дыхаць гаючым паветрам. У санаторыі таксама лячылі хрыбетнік, заіканне, нервовыя і псіхічныя хваробы. Для дыягностыкі выкарыстоўвалася электратэрапія, для гэтага быў абсталяваны спецыяльны кабінет. У абавязковы рэабілітацыйны курс уваходзіў электрамасаж нервовых вузлоў індукцыйным токам. Дзякуючы гэтай працэдуры Наркевіч-Ёдка паспяхова лячыў востры раматус і нават падымаў з ложка паралізаваных. Лячэбны комплекс абавязкова складаўся з гімнастыкі, музыкі і святлатэрапіі, прыняцця паветраных, водных і сонечных ваннаў. Існавала і аддзяленне прышчэпак ад дыфтэрыі. Вакцыну атрымлівалі з пецярбургскага Інстытута эксперыментальнай медыцыны і бясплатна забяспечвалі ўсё насельніцтва Магілянскай воласці.
У санаторыі быў цэлы штат супрацоўнікаў, і медыцынскую дапамогу мог атрымаць любы чалавек незалежна ад маёмаснага і сацыяльнага стану. Сюды ехалі лячыцца не толькі з бліжэйшых мясцін, але і з усёй Еўропы. Якуб Атонавіч таксама адкрыў аптэкі ў мястэчку Пясочнае і ў Слуцку. Недалёка ад маёнтка прафесар загадаў зрабіць свідравіну, дзе здабываў для санаторыя мінеральную ваду.

У чэрвені 1903 года каля берага Нёмана рабілі басейн для дзікіх качанят і выявілі крыніцу, якая біла ключом. З Мінска выклікалі спецыяліста, і ён правёў даследаванне вады. Аказалася, што яна ўтрымлівае вялікі працэнт жалеза. На наступны год крыніцу добраўпарадкавалі, ваду сталі выкарыстоўваць для лячэння хвароб. Крыніцу назвалі «Якубаўка». Цяпер побач з ёй санаторый Пад’ельнік.
Апроч гэтага Наркевіч-Ёдка яшчэ ў 1890 годзе прымяніў для рэгістрацыі навальнічных разрадаў сканструяваны ім прыбор, асноўнай часткай якога служыла тэлефонная трубка. Прыбор дазваляў рэгістраваць электрычныя разрады ў атмасферы на адлегласці да 100 км. Гэта азначае, што за некалькі гадоў да Тэслы і Марконі беларускі вучоны стварыў радыёпрыёмнік. Значнасць работ Наркевіча-Ёдкі абмяркоўвалі ў 1898 годзе на пасяджэнні Французскага фізічнага таварыства. Аднак атрымліваць патэнт на радыё Наркевіч-Ёдка не палічыў патрэбным: куды больш карысным сваім вынаходствам ён лічыў электраграфію.
Якуб Атановіч пайшоў з жыцця 6 лютага 1905 года і пахаваны на фамільных радавых могілках у вёсцы Наднёман Уздзенскага раёна. Улетку 2002 года была праведзена рэстаўрацыя гэтых могілак і ўсталяваны памятны камень у гонар навукоўца.

Пасля рэвалюцыі 1917 года сын Якуба Атонавіча Конрад з’ехаў у Польшчу. У будынках маёнтка была школа механізатараў, потым дзіцячы санаторый. У час вайны партызаны ўзарвалі сядзібны дом, каб яго не выкарысталі ворагі. Засталіся падмуркі і рэшткі сцен.У 2000-м дзяржава ўзяла яго пад ахову, з 2015-га ў ім вядуцца рэстаўрацыйныя работы.