Генерал Ян Канопка
У 1812 годзе супраць расійскіх войскаў на баку Банапарта Напалеона выступалі пяць ліцвінскіх палкоў пяхоты і чатыры ўланскія палкі. Адным з напалеонаўскіх военачальнікаў і арганізатарам славутай імператарскай гвардыі быў генерал Ян Канопка. (На выяве: Ян Канопка)
У 1812 годзе супраць расійскіх войскаў на баку Банапарта Напалеона выступалі пяць ліцвінскіх палкоў пяхоты і чатыры ўланскія палкі. Адным з напалеонаўскіх военачальнікаў і арганізатарам славутай імператарскай гвардыі быў генерал Ян Канопка.
(На выяве: Ян Канопка)
Нарадзіўся Ян Канопка ў маёнтку Скоўдзічы Слонімскага павета 27 снежня 1777 года (па іншых звестках — 1775 года) у сям’і ліцвінскіх (беларускіх) шляхціцаў Францішка і Ганны
Канопкаў. Калі Яну споўнілася 15 гадоў, ён пайшоў на вайсковую службу ў Другі ўланскі полк і змагаўся супраць рускіх войск у складзе Восьмай украінскай брыгады Народнай кавалерыі, якой кіраваў
генерал Станіслаў Макраноўскі. Малады Ян Канопка спадабаўся генералу Макраноўскаму сваёй смеласцю і рашучасцю, асабліва ён вызначыўся ў бітвах пры Барушкаўцах і Зелянцах.
Калі пачалося паўстанне 1794 года пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі, да яго далучыўся і Ян Канопка. Ён, як і Тадэвуш Касцюшка, пакляўся змагацца за непарушнасць Рэчы Паспалітай, устанаўленне
самаўладдзя народа і ўсеагульную свабоду. Спачатку Ян Канопка вызначыўся пры абароне Варшавы, пасля чаго атрымаў званне лейтэнанта. Лейтэнант Канопка едзе на Літву і далучаецца да дывізіі
Серакоўскага. У бітве пад Мацяёвіцамі паказаў сябе адважным воінам, хаця быў паранены ў руку. Восенню 1794 года за адвагу і мужнасць у баях, Тадэвуш Касцюшка яго ўзнагародзіў пярсцёнкам з надпісам:
«Айчына свайму абаронцу».
Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Ян Канопка эміграваў у Францыю, дзе адразу паступіў на вайсковую службу ў Першы гусарскі полк, а 21 сакавіка 1796 года атрымаў званне суб-лейтэнанта. Падчас
службы пазнаёміўся з капітанам Язэпам Сулкоўскім. Капітан Сулкоўскі ў Валезе меў гонар прадставіць Яна Канопку генералу Банапарту Напалеону. Напалеону спадабаўся Канопка, і яго прызначылі на службу ў
Легіён Ламбардыі (Legion de Lombardie) са званнем лейтэнанта.
З гэтага часу пачаліся нялёгкія вайсковыя і ваенныя будні Канопкі. Ён удзельнічае супраць краін Першай і Другой антыфранцузскай кааліцыі. 4 лютага 1797 года Ян вызначыўся пры захопе аўстрыйскай
батарэі пад Феанцэй, за што быў пераведзены ў званні капітана ў Першы грэнадзёрскі батальён польскіх легіёнаў. Пад кіраўніцтвам генералаў Шампіённэ і Макдональда актыўна ўдзельнічае ў баявых дзеяннях
супраць Неапалітанскага каралеўства, пад кіраўніцтвам капітана Княжэвіча выдатна паказаў сябе ў баях пры Чывіта-Кастэлана, потым на рацэ Трэбіі, пры Боска і Нові. А пры Рассігліёне разам са сваімі
150 легіянерамі захапіў аўстрыйскую пазіцыю, якую абараняў гарнізон з дзвюх тысяч салдат.
Мясціны, дзе нарадзіўся Ян Канопка
Баявыя дзеянні і перамогі Яна Канопкі працягваюцца і тады, калі ён у 1800 годзе змагаецца на Дунаі пад камандаваннем Віктара Маро. За гэтыя заслугі ён становіцца шэфам батальёна і перамагае ў баях
пры Гагенліндэне.
Пасля таго, як быў заключаны мір, наш вайсковец служыць у Італіі шэфам эскадрона польскай кавалерыі генерала Аляксандра Ражнецкага, удзельнічае ў кампаніях 1805–1806 гадоў пад камандаваннем
прынца Багарнэ.
У сакавіку 1807 года Ян Канопка (ужо маёр Пятага палка егераў) прымае ўдзел у Польскай кампаніі, а летам змагаецца пры Фрыдландзе. Канопка хутка займаецца рэарганізацыяй польска-італьянскага легіёна
ў Першы ўланскі полк Віслінскага легіёна і ў званні палкоўніка яго ўзначальвае.
З 1808 года палкоўнік Ян Канопка змагаецца ў Іспаніі, удзельнічае ў аблозе Сарагосы, вызначаецца ў баях пры Тудзеле і Малене, а таксама ў баявых аперацыях супраць партызан, якія называлі яго полк
«пякельнымі піканосцамі».
У сакавіку 1809 года Яна Канопку выклікаюць у Парыж. Праз год ён прызначаецца камандзірам Віслінскага палка і восенню выступае супраць англа-іспанскіх пазіцый, умела атакуе брытанскую пяхотную
брыгаду падпалкоўніка Джона Колбарна. Яго вайскоўцы непрыкметна падняліся на ўзвышаную мясцовасць і пачалі біцца з англічанамі. Праз некалькі хвілін са 1600 салдат Колбарна былі забітымі і параненымі
1300 і захоплена 5 штандараў. 6 жніўня 1811 года за гэты подзвіг і за ўсе ранейшыя перамогі Яну Канопку было прысвоена званне брыгаднага генерала, ён быў узнагароджаны Залатым крыжам ордэна
«Virtuti Militari».
Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай шмат хто з беларусаў (ліцвінаў) спадзяваўся на Напалеона Банапарта, што менавіта ён дапаможа адрадзіць Вялікае Княства Літоўскае. Тым больш, што Напалеон у 1807 годзе
стварыў Варшаўскае княства. А калі землі былога Вялікага Княства Літоўскага былі вызвалены з-пад расійскага прыгнёту, Напалеон утварыў і Камісію Часова ўраду Вялікага Княства. Сябры Камісіі
прысягнулі на вернасць імператару, гэта значыць, што Беларусь фармальна была абвешчана саюзніцай Францыі. Камісія Часовага ўраду з дазволу імператара пачала ствараць уласныя ўзброеныя сілы, якія
далучаліся да напалеонаўскай арміі. Гэту Камісію з радасцю падтрымаў і генерал-ліцвін Ян Канопка.
З дазволу Напалеона Ян Канопка сфармаваў Трэці ліцвінскі ўланскі полк імператарскай гвардыі. Гэты полк непасрэдна падпарадкоўваўся Напалеону і насіў «не белую кукарду, а французскую
трохкаляровую з накладзеным на яе белым мальтыйскім крыжам», хаця ўсе жаўнеры-ліцвіны насілі кукарду «Пагоня». Да Яна Канопкі далучыўся і эскадрон беларускіх татараў на
чале з Мустафой Ахматовічам. Усяго на баку Напалеона ваявалі 24 тысячы беларускіх жаўнераў, а па іншых звестках — 80 тысяч, а на баку Кутузава — 32 тысячы.
У сярэдзіне кастрычніка 1812 года расійскі генерал-маёр Яфім Чапліц даведаўся, што з Гродна на Мінск рухаецца гвардзейскі ліцвінскі полк Яна Канопкі. Яго аснову складала моладзь былога Вялікага
Княства Літоўскага. Там служылі Валовічы, Ромеры, Платэры, Хлявінскія, Пузыны, Пуслоўскія, Памарнацкія ды іншыя ўнукі і праўнукі шляхецкіх родаў. Полк быў добра ўзброены і меў, адпаведна, на 444
чалавекі 121 фурманку. Разам з палком ехалі жонкі генералаў Канопкі, Дамброўскага і Заёнчака. У родным Слоніме Канопка вырашыў затрымацца на некалькі дзён. Днём вайскоўцы заклікалі да сябе ў полк
слонімскіх юнакоў, тлумачылі людзям намеры Напалеона аднавіць Вялікае Княства Літоўскае. І гэта давала плён. Хутка полк Яна Канопкі налічваў ужо 800 чалавек. А вечарам гвардзейцы шпацыравалі з
маладымі паненкамі. Такі шпацыр у Слоніме яны наладзілі і 19 кастрычніка. Хаця аўстрыйскі генерал Мор, адступаючы з-пад Пінска, і генерал Дамброўскі з-пад Барысава папярэджвалі Канопку, што рускія
наступаюць з поўдня праз Брэст вялікімі сіламі. Але генерал не думаў, што рускія так хутка могуць дабрацца да Слоніма.
Яфім Чапліц
Пакуль гвардзейцы адпачывалі ў Слоніме, да Пружан дайшоў рускі перадавы атрад генерала Чапліца. Пасля нялёгкай дарогі рускія рыхтуюцца да адпачынку. Але хутка атрымліваюць загад адмірала Чычагава
— атакаваць конна-гвардзейскі полк Яна Канопкі ў Слоніме. Генерал Чапліц выклікае да сябе капітана Івана Арнольдзі: «Маю пра вас звесткі, капітан, што вы добра ведаеце
Слонім». «Так, — адказвае Арнольдзі. — Тры гады кватараваў у гэтым горадзе. Меў гонар быць ад’ютантам пры графе Кутайсаве». —
«У такім выпадку я спадзяюся на вас».
Калі гулянка была ў самым разгары, да Канопкі падбягае яго ад’ютант Стральбіцкі і дакладвае, што да Слоніма падыходзяць рускія. Хутка баль сціхае. Госці разбягаюцца. А Канопка імгненна пад
аховай нешматлікага эскорту выпраўляе ў Дзярэчын казну і генеральскіх жонак. А сам з палком уцякае на Вільню. Толькі яны зніклі, як Арнольдзі з некалькімі казакамі прабраўся да дома Канопкі. Але
нідзе нікога ён так і не знайшоў.
Капітан Арнольдзі адразу пасылае ганца да Чапліца, каб паведаміць пра ўцёкі Канопкі, а сам з невялікім атрадам пускаецца па дарозе на Дзярэчын. За пяць кіламетраў ад Дзярэчына, які піша Міхась Скобла
ў сваёй кнізе «Дзярэчынскі дыярыуш», каля вёскі Галынка, рускія дагналі ўцекачоў. Завязаўся няроўны бой. Казну Арнольдзі захапіў, а вось генеральскія жонкі паспелі пераправіцца на
пароме праз рэчку Луконіцу і схавацца ў дзярэчынскім палацы Сапегаў.
Калі Яфім Чапліц даведаўся пра тое, што генерал Канопка ўцёк, асабіста бярэ атрад гусараў і казакоў, імчыць за ўцекачамі па віленскай дарозе. Праз некалькі гадзін рускія даганяюць ліцвінскі полк,
пачынаецца рукапашны бой. Рускім удаецца адрэзаць частку палка Яна Канопкі ад галоўнага атрада ўланаў. А ўраднік Дзячкін, дагнаўшы Яна Канопку, раніць яго дзідай і бярэ ў палон. У палон таксама
трапілі палкоўнік Хлусевіч, капітаны Дзяржынскі, Солтан, Дэге, Ронікер, Тышкевіч, Ляном, Лукоўскі, 5 паручнікаў, 42 унтэр-афіцэры, 5 трубачоў і 170 жаўнераў.
Вось так сустрэліся два ліцвіна — Канопка і Чапліц, якія ваявалі па розныя бакі барыкад. Яфім Чапліц быў родам з дваран Магілёўскай губерні. Але яго карані шляхецкага роду Чапліцаў
— прынёманскія. У канцы XVII стагоддзя Чапліцы валодалі невялікімі маёнткамі ў Лідскім павеце. Вось як іх гутарку апісаў кандыдат ваенна-тэхнічных навук Яўген Леашэня (1900–1981) у
сваёй рукапіснай працы «Да гісторыі Слонімшчыны», якая захоўваецца ў Слонімскім краязнаўчым музеі:
— Не думаў я, генерал, што адважныя так уцякаюць! — сказаў Чапліц.
Канопка абурыўся:
— Я жадаў бы памерці ў баі!
— Дазволю ў вас спытаць, за што? — пацікавіўся Чапліц.
— За свабоду Айчыны… — пачаў казаць Канопка.
— Якую хацелі набыць у радах захопніцкай арміі Напалеона, — спыніў яго Чапліц і, ужо адыходзячы, дадаў: — Яшчэ Аляксандр Неўскі казаў: хто пойдзе на нас з мячом, той ад
мяча і загіне. Шкада, але вы не ўлічылі гэтага, генерал…
Самае цікавае ў сустрэчы гэтых двух генералаў тое, што між сабой яны гутарку вялі па-беларуску.
Пасля гэтага Трэці ліцвінскі ўланскі полк імператарскай гвардыі генерала Яна Канопкі спыніў сваё існаванне як баявая адзінка. А сам генерал быў арыштаваны і адпраўлены ў палон у Санкт-Пецярбург. З
паўночнай сталіцы Расіі праз год яго накіравалі ў Херсон, дзе ён цяжка захварэў. У 1814 годзе Яна Канопку вызвалілі з палону, і ён як прыватная асоба прыехаў у Варшаву. Там яму хутка прапанавалі
ўзначаліць Першую кавалерыйскую брыгаду Каралеўства Польскага. Але генерал адмовіўся. Па-першае, ён моцна хварэў, па-другое, служыць Каралеўству Польскаму ён не жадаў: да самай смерці генерал марыў
пра адраджэнне сваёй Бацькаўшчыны — Вялікага Княства Літоўскага.
Ахоўны крыж, устаноўлены пасля вайны
1812 года каля вёскі Вострава
Слонімкага раёна
1 студзеня 1815 года (па іншых звестках — 20 снежня 1814 года) генерала Яна Канопкі не стала. Ён памёр у Варшаве, але прасіў пахаваць яго на Слонімшчыне. Дзе пахавалі генерала — да
сённяшніх дзён не вядома. Па адной з версій, ён быў пахаваны ў роднай вёсцы Скоўдзічы Слонімскага павета альбо ў Слоніме. Па іншых звестках — у Дзятлаве ці ў вёсцы Дубраўка на Дзятлаўшчыне.
Былы дырэктар Дзятлаўскага раённага музея Фёдар Красюк сказаў: «Я некалі цікавіўся асобай Яна Канопкі. І шмат гадоў з краязнаўцамі шукаў яго магілу і на вясковых могілках у Дубраўцы, і на
могілках у Дзятлаве. Але мы магілы генерала так і не знайшлі. Калі б ён быў пахаваны на адных з гэтых могілак, то гэта магіла была б нам усім знаёма, але яе нідзе няма. Ці то час яе зруйнаваў з
зямлёй, ці проста генерал быў пахаваны ў іншым месцы». Пакуль не ўдалося знайсці яго магілы і ў вёсцы Скоўдзічы, і на ўсіх слонімскіх могілках.