Скалечаныя лёсы беларускіх навукоўцаў. Да Дня заснавання Інбелкульта

30 студзеня 1922 года быў заснаваны Інстытут беларускай культуры. Праз 6 гадоў яго ператвораць у Акадэмію навук. У навуковую камісію 1922 года ўваходзілі такія выбітныя беларусы, як Янка Купала, Язэп Лёсік, Сцяпан Некрашэвіч. Жыцці амаль усіх, хто глядзіць на нас з фотаздымка 98-гадовай даўніны, будуць скалечаны бальшавікамі. Угледзімся ў лёсы беларускіх навукоўцаў. 

Сфабрыкаваная справа «Саюза вызвалення Беларусі»

«Рэпрэсіі 1920-х — пачатку 1930-х не былі яшчэ масавымі. Так, вяліся надуманыя справы, людзей арыштоўвалі, катавалі, давалі тэрміны… Не было толькі масавасці, да якой заставаўся адзін крок», — адзначае гісторык Барыс Палута. Сугучна з нашым часам, праўда?

Тады, як і праз 90 гадоў, масавасць рэпрэсій чакаць сябе не прымусіла.

У 1930 годзе бальшавікі абвесцілі вайну з беларускімі навукоўцамі, сфальсіфікаваўшы справу «Саюза вызвалення Беларусі». Агулам па гэтай справе ў бліжэйшыя месяцы былі арыштаваны 108 дзеячаў беларускай навукі, сярод якіх — Вацлаў Ластоўскі, Максім Гарэцкі, Уладзімір Дубоўка, Якуб Колас і многія іншыя. Большасць абвінавачаных — 77 чалавек —былі асуджаны да 5-гадовай высылкі.

Пасля перагляду справы ў крывавым 1937-ым многіх абвінавачаных па так званай справе СВБ расстралялі, іншых адправілі ў лагеры. У 1988 годзе КДБ БССР у адказ на зварот Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КПБ адказаў, што «…пры руплівым вывучэнні архіўных матэрыялаў не выяўлена якіх-небудзь дакументальных пацвярджэнняў аб верагоднасці існавання «Саюза вызвалення Беларусі».

«Расстраляная гісторыя». Як сталінскія рэпрэсіі 1930-х закранулі айчынную гістарычную навуку?

Ян Луцэвіч (Янка Купала)

Беларускі класік стаў адным з ініцыятараў утварэння Інстытута беларускай культуры, сапраўдным членам якога абраны ў 1922 годзе (па ўтварэнні на базе Інбелкульта Акадэміі навук у 1928 годзе Купала стаў акадэмікам).

У пачатку 1920-х з-пад пяра Купалы выйшлі вершы «Перад будучыняй», «Пазвалі вас» (прымеркаваны да запрашэння еўрапейскімі дзяржавамі Леніна на міжнародную нараду ў Геную). У гэтых творах паэт выявіў рэзка негатыўнае стаўленне да бальшавікоў, абодва творы былі забаронены.

«…Чатыры годы крок у крок

Тварыць вы шлі і кроў лілі

Сваю, чужую па зямлі…

Расьлі магілы… зваў прарок…

Рос вашай моцы блеск і мрок.

І ўсё вы ўзялі, ўсё, як ёсьць:

Фабрычны дым, сяўбы загон

І панскі двор і царскі трон…

Дый стала ўсё вам гэта ў злосьць—

У хлебе восьць, у горле косьць»

(Урывак з верша «Пазвалі вас»).

Крыху пазней адрасаты твора паспрабуюць адыграцца, назваўшы паэта «беларускім пісьменнікам-шавіністам».

Палітыка беларусізацыі на кароткі час палепшыла стаўленне да беларускіх нацыянальных дзеячаў у савецкай дзяржаве, а таксама аблягчыла для іх магчымасці друку і самавыяўлення. 10 чэрвеня 1925 года СНК БССР прысвоіў Янку Купалу званне Народнага паэта БССР, а таксама пастанавіў прызначыць паэту пажыццёвую пенсію і вызваліць ад пасад, якія той займаў, каб стварыць спрыяльныя ўмовы для творчай працы. Але не надта доўжылася ласка камуністаў, у канцы 1920-х гадоў у БССР па згортванні палітыкі беларусізацыі стаўленне да нацыянальных дзеячаў пагоршылася і бальшыня з іх трапіла пад палітычны пераслед.

Пяцёра з шасці забітыя, адзін правёў жыццё ў лагерах. Як склаўся лёс тых, хто ўводзіў «наркамаўку»

Улетку 1930 года ў газеце «Звязда» з’явіўся артыкул Лукаша Бэндэ «Шлях паэта», у якім Янка Купала абвяшчаўся «ідэолагам буржуазнага нацыянал-адраджанізму».

Неўзабаве Купалу пачалі выклікаць на допыты ў ДПУ, яму інкрымінавалася лідарства ў сфабрыкаваным спецслужбамі «Саюзе вызвалення Беларусі».

«Прыйшоў час, калі і Купалу пачалі цягаць на начныя допыты. Ёсць успаміны, што ўвечары спыняўся «варанок» (людзі сталага веку ведаюць, што гэта машына, якая перавозіла арыштаваных людзей). Купалу не арыштоўвалі, яго забіралі на ноч на допыт, давалі яму пытанні — пра п’есу «Тутэйшыя», пра альманах «Адраджэнне», пра яго сяброў.

Не мог запаліць папяросу. Ён не вытрымаў», — распавядала ў інтэрв’ю «Народнай Волі» супрацоўніца Дзяржаўнага літаратурнага музея Янкі Купалы ў Мінску Фаіна Ваданосава.

У лістападзе таго ж года яго паўторна выклікалі ў ДПУ па той жа справе. 20 лістапада 1930 года, пасля допытаў у ДПУ, Янка Купала зрабіў спробу самагубства, распароўшы сабе жывот.

«Жонка ўбачыла гэтую страшэнную карціну… Кінулася ў суседнюю хату — там жыла сям’я Шабуняў, сястры братоў Луцкевічаў. У той час у гэтай хаце жыў іх трэці брат — Стэфан Луцкевіч, ваенны лекар, які прымаў удзел у Першай сусветнай вайне, быў рэпрэсаваны потым… Ён аказаў Купалу першую дапамогу.

Дарэчы, ёсць успаміны, што ў момант спробы самагубства на кватэры Купалы былі прадстаўнікі НКУС. Але дакументаў такіх у нас няма, пэўна казаць цяжка… Пасля выкліку «хуткай дапамогі» Купалу адвезлі ў 1-ю клініку, дзе аказалі дапамогу. Паводле ўспамінаў, ля ягонай палаты дзяжурыў вайсковец з белым халатам на плячах. Рана ў Купалы вельмі дрэнна загойвалася — як яшчэ яна магла загойвацца ў чалавека ў такімі стане? І аднойчы да Купалы ўвайшоў вайсковец з падносам пачастункаў: дарагія цыгарэты, садавіна, салодкае. Ён паставіў паднос і сказаў: “Іван Дамінікавіч, з вас знялі абвінавачванне”. Купала нібыта нават не павярнуўся паглядзець. Неўзабаве яго перавезлі дадому, Купала быў у дрэнным стане.

Аднойчы да яго прыйшоў тагачасны прэзідэнт Акадэміі навук Усевалад Ігнатоўскі. Ён сказаў Купалу: “Янка, ты павінен жыць, ты ў нас адзін”. А на наступны дзень Ігнатоўскі скончыў жыццё самагубствам: НКУСаўцы ўсе абвінавачанні з Купалы перакінулі на Ігнатоўскага, вялікага беларускага навукоўца і патрыёта…», — распавядала спадарыня Фаіна.

У снежні 1930 года ў газеце «Звязда» быў апублікаваны «пакаянны» ліст Янкі Купалы, у якім паэт прызнаваўся ў «памылках» і «шкодных поглядах», абяцаў парваць з «кулацкім нацыяналістычным адраджанізмам» і «аддаць усе свае сілы сацыялістычнаму будаўніцтву».

Паэт загінуў у 1942 годзе пры загадкавых абставінах. Адна з версій — забойства органамі савецкай бяспекі. 

Алесь Круталевіч

Выбітны матэматык і шашыст Алесь Круталевіч нарадзіўся ў красавіку 1884 года ў Варшаве, а памёр у крывавым 1937-ым.

З 1918 года спадар Круталевіч выкладаў у сярэдніх навучальных установах Мінска. З 1921 года ў складзе навукова-тэрміналагічнай камісіі Інбелкульта займаўся распрацоўкай навуковай тэрміналогіі ў галіне алгебры, геаметрыі, батанікі, фізікі і хіміі. З 1922 года выкладаў у педагагічным тэхнікуме, з 1925 года — у БДУ.

«Прыблізна з сярэдзіны 1920-х гадоў «кампетэнтныя органы» імкнуліся ўсяляк скампраметаваць А. Круталевіча перад калегамі.

У матэрыялах Камісіі па інтэлігенцыі (сакавік 1926 года) яму даецца наступная характарыстыка: “палітычна нячэсны, кар’ерыст, шантажыст”. Паказальна, што ў такім жа стылі характарызуюцца і многія іншыя дзеячы беларускай навукі і культуры: Мікалай Азбукін, Іван Бялькевіч, Аляксандр Вазнясенскі, Дзмітрый Даўгяла, Хведар Імшэннік, Канстанцін Міцкевіч, Язэп Лёсік, Іван Луцэвіч, Аркадзь Смоліч, Аляксандр Цвікевіч, Леў Цвяткоў, Уладзіслаў Чаржынскі, Мікалай Шчакаціхін і яшчэ некалькі дзясяткаў асоб», — пісаў даследчык Дзмітрый Дзятко. 

«Пасля пачатку масавай калектывізацыі сельскай гаспадаркі савецкае кіраўніцтва запатрабавала ад выкладчыкаў, каб яны ў студэнцкай аўдыторыі ўсяляк прапагандавалі дасягненні калектывізацыі. Аляксандр Круталевіч падвёў пад гэта «навуковую базу»: ён прааналізаваў звесткі пра прыбыткі і выдаткі калгасаў і прыйшоў да высновы, што калгаснік за 30 працоўных дзён зарабляе 45 капеек. Натуральна, што такой «ідэалагічнай дыверсіі» ўлады дараваць не маглі, і А. Круталевіч быў вымушаны з’ехаць з Беларусі. У 1930-я гады ён, верагодна, загадваў кафедрай матэматыкі Бухарскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута».

Трагічны канец жыцця спадара Круталевіча, у якім выяўляецца ўся сутнасць бальшавізму, апішам трыма наступнымі сказамі: Арыштаваны па даносе 14 снежня 1936 года, месца арышту не вядома; Асуджаны да вышэйшай меры пакарання; Расстраляны 24.11.1937 года ў Мінску.

Спадар Дзятко піша:

«Пасля яго смерці ўдава, выконваючы прыжыццёвае распараджэнне мужа, перадала бібліятэку і архіў вучонага яго дзядзьку А. Ракітніцкаму —вядомаму беларускаму шашачнаму дзеячу».

Язэп Лёсік

Падобным трагічным чынам склаўся лёс кіраўніка БНР, аднаго з першых выкладчыкаў БДУ Язэпа Лёсіка.

Упершыню ён быў арыштаваны савецкай уладай у 1922-ім. Падручнік «Практычная граматыка беларускае мовы» аўтарства Лёсіка бальшавікі назвалі «контррэвалюцыйным». Сваім вызваленнем у той час Язэп Лёсік абавязаны наркаму асветы ССРБ Усеваладу Ігнатоўскаму.

На жаль, ніхто не здолее дапамагчы самому Ігнатоўскаму, які, па адной версіі, скончыць жыццё самагубствам пасля допыту ў ДПУ, па іншай — будзе застрэлены савецкімі карнікамі ў 1931-ым.

Па «Справе вызвалення Беларусі» Язэп Лёсік быў арыштаваны 14 ліпеня 1930 года. Пасля арышту яго пасадзілі ў турму НКУС, так званую амерыканку. Як і спадара Ластоўскага, Лёсіка таксама вышлюць на 5 гадоў у Саратаўскую вобласць. У 1938-ым колішняга кіраўніка БНР ізноў абвінавацяць, гэтым разам па справе «Контррэвалюцыйнай арганізацыі палітссыльных у Саратаве», і асудзяць на 5 гадоў ГУЛАГа. Язэп Лёсік памёр на наступны дзень пасля прысуду.

Сцяпан Некрашэвіч

Першы старшыня Інбелкульта, віцэ-прэзідэнт БелАН, выбітны мовазнаўца Сцяпан Некрашэвіч таксама быў арыштаваны ў ліпені 1930-га, па ўсё той жа справе СВБ.

На 7 гадоў яго саслалі ва Удмурцію. У 1937 годзе крыважэрныя бальшавікі арыштавалі Некрашэвіча паўторна і прысудзілі да расстрэлу.

Уладзіслаў Чаржынскі

Крытык, літаратуразнавец, перакладчык Уладзіслаў Чаржынскі нарадзіўся ў 1897 годзе. У 1925-ым скончыў этнолага-лінгвістычнае аддзяленне БДУ. Працаваў у Інбелкульце, пазней — у БелАН.

Спадар Чаржынскі апынуўся «ў кіпцюрох ГПУ» 28 чэрвеня 1930 года па справе СВБ. На 5 гадоў яго выслалі ў Казань, дзе ён пражыў ажно да 1974 года. Літаратурай больш не займаўся.

Мікола Байкоў

Дацэнт філалогіі, філосаф, выкладчык Мінскай духоўнай семінарыі Мікола Байкоў нарадзіўся ў 1889-ым.

У 1913 годзе ён скончыў Маскоўскую духоўную акадэмію. Савет Акадэміі прысудзіў яму вучоную ступень кандыдата багаслоўя з прылічэннем да першага разраду.

Выкладаў філасофскія і педагагічныя дысцыпліны (логіку, псіхалогію, гісторыю філасофіі і дыдактыку) у Мінскай духоўнай семінарыі, у гімназіі ды прыватных навучальных установах.

Атрымаў вядомасць як аўтар прац па літаратуразнаўстве, крытыцы і педагогіцы, але асабліва як укладальнік слоўнікаў: «Практычны расійска-беларускі слоўнік» (1924, разам з М. Гарэцкім), «Беларуска-расійскі слоўнік» (1925), «Расійска-беларускі слоўнік» (1928, абодва разам са С. Некрашэвічам), «Практычны беларускі вайсковы слоўнік» (1927, разам з А. Бараноўскім).

Мікола Байкоў таксама апынуўся ў шэрагу арыштаваных па сфабрыкаванай справе «Саюза вызвалення Беларусі». Яго схапілі 19 ліпеня 1930 года. У верасні таго ж года вызвалілі, але вярнуцца да акадэмічнай працы ўжо не дазволілі.

Падчас вайны Мікола Байкоў знаходзіўся ў Мінску, супрацоўнічаў з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі. У 1944 годзе выехаў у Германію.

Па некаторых звестках, арыштаваны савецкай ваеннай контрвыведкай «Смерш» у Берліне, утрымліваўся ў мінскай турме. Далейшы лёс невядомы.

«Рабіце сваю чорную справу, мне вашае ласкі не трэба — можаце мяне забіваць». Герой Расціслаў Лапіцкі

Міхайла Грамыка

Вучоны-геолаг, педагог Міхайла Грамыка нарадзіўся ў 1885 годзе ў Рэчыцкім павеце.

У час вучобы ў Магілёўскай гімназіі ўдзельнічаў у рабоце нелегальнага гуртка, які знаходзіўся пад уплывам магілёўскай арганізацыі РСДРП. У 1905 годзе паступіў у Маскоўскі ўніверсітэт на медыцынскі факультэт, затым перавёўся на фізіка-матэматычны па спецыяльнасці геалогія. Удзельнічаў у маскоўскім снежаньскім паўстанні (1905).

Міхайла Грамыка распрацоўваў беларускую навуковую тэрміналогію ў галіне геаграфіі, геалогіі, грунтоў і хіміі. Апублікаваў на беларускай мове падручнікі «Пачатковая геаграфія», «Уводзіны ў навуку аб неарганічнай прыродзе».

У 1930 годзе яго таксама арыштавалі па справе «СВБ» і высланы на 5 гадоў. На радзіму навуковец больш не вяртаўся. Жыў у Іжэўску, Пермскай вобласці, Удмурціі. Рэабілітаваны ў 1957-ым.

Лявон Більдзюкевіч

Выбітны матэматык Лявон Більдзюкевіч нарадзіўся ў 1895 годзе, у мястэчку Івянец.

Спадар Більдзюкевіч атрымаў выдатную адукацыю: cкончыў Мінскую гімназію (1913), Кіеўскі ўніверсітэт (1917), педагагічныя курсы пры Кіеўскай навучальнай акрузе (1918), курс па эканоміцы Кіеўскага камерцыйнага інстытута (1919).

3 чэрвеня 1919-га жыў у Мінску,  працаваў загадчыкам Мінскай школы сляпых, дзе перавёў навучанне на беларускую мову. Таксама пераклаў на беларускую мову шматлікія падручнікі па матэматыцы.

3 1921 года — член прыродазнаўчага аддзялення Тэрміналагічнай камісіі Інбелкульта, удзельнічаў у апрацоўцы беларускай навуковай тэрміналогіі па матэматыцы, касмаграфіі і фізіцы. Працаваў у Інстытуце торфу БССР, выкладаў у Беларускім політэхнічным інстытуце і БДУ.

Рэабілітаваны ў 1956 годзе.

Часлаў Родзевіч

Асоба таленавітага беларуса Часлава Родзевіча надзвычай шматгранная. Ён нарадзіўся ў Лагойскім раёне Мінскай вобласці ў 1889 годзе.

У 1908 годзе скончыў Віленскую сярэднюю хіміка-тэхналагічную школу, пазней — Новачаркаскі політэхнічны інстытут.

Уваходзіў у Беларускі музычна-драматычны гурток у Вільні, Першую беларускую трупу Ігната Буйніцкага. У 1918-1919 гадах Часлаў Родзевіч выявіўся як акцёр, камісар Беларускага савецкага тэатра ў Мінску, выкладчык Мінскага беларускага педагагічнага інстытута.

У 1920-я займаўся навуковымі даследаваннямі ў галіне прыродазнаўства пры Мінскай балотнай станцыі. 3 1922-га працаваў у Інбелкульце. З 1925 года — навуковы сакратар сельскагаспадарчай секцыі.

Пра далейшы лёс спадара Часлава здагадацца, на жаль, нескладана. У ліпені 1930-га ён быў арыштаваны, асуджаны па справе «Саюза вызвалення Беларусі» і высланы на 5 гадоў у Саратаў (Расія). Загінуў у зняволенні.

Рэабілітаваны ў 1957 годзе.

«Перад кожным спектаклем выступаў з бліскучай лекцыяй пра беларускую гісторыю і культуру». У гэты дзень расстралялі Уладзіслава Галубка

Канстанцін Міцкевіч (Якуб Колас)

Не абмінулі рэпрэсіі і народнага паэта Беларусі Якуба Коласа, які яшчэ да бальшавікоў меў няшчасце 3 гады правесці за кратамі ў Пішчалаўскім замку (сёння Валадарка).

Ён супрацоўнічаў з Літаратурнай камісіяй Інбелкульта па збіранні вуснай народнай творчасці, быў выкладчыкам у Беларускім педагагічным тэхнікуме і Беларускім дзяржаўным універсітэце.

У 1930-я гады яго, як і Янку Купалу, абвінавачвалі ў «нацдэмаўшчыне», а таксама разнастайных «шкодных ухілах» у творчасці.

У 1930-я гады былі рэпрэсаваны і расстраляны знаёмыя, калегі і сваякі Якуба Коласа, у тым ліку матчын брат Язэп Лёсік і жончын брат Аляксандр Каменскі. Самому Якубу Коласу неаднаразова пагражаў арышт і рэпрэсіі, але, верагодна, на гэта не было атрымана дазволу найвышэйшага савецкага кіраўніцтва. Даследчыкі адзначаюць, што гэтыя падзеі негатыўна адбіліся на псіхалагічным стане пісьменніка, адпаведна і на яго творчасці.

Язэп Дыла

Язэп Дыла (сапраўднае імя Восіп Лявонавіч Дыла) нарадзіўся ў 1880 годзе ў Слуцку. Навучаўся ў мясцовай гімназіі. Пасля гімназіі паступіў у Юр’еўскі (Тартускі) ветэрынарны інстытут, адкуль у 1903 годзе выключаны за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях без права паступлення ў іншыя вышэйшыя навучальныя ўстановы.

З 1921 па 1924 год працаваў на розных кіраўнічых пасадах у Мінску: старшыня Цэнтрасаюза спажывецкіх таварыстваў Беларускага краю, старшыня Дзяржаўнай планавай камісіі БССР, намеснік старшыні па раянаванні БССР, член ЦВК БССР.

З 1924 года — правадзейны член Інбелкульта. Разам з прафесарам Уладзімірам Пічэтам, акадэмікам Яўхімам Карскім распрацоўваў статут Інбелкульта.

З красавіка 1929 года працаваў інспектарам Галоўмастацтва Наркамасветы.

На 5 гадоў яго выслалі ў горад Кунгур Пермскай вобласці. Жыў у Саратаве.

У 1938 годзе былога інспектара арыштавалі зноў, але ў 1939-ым справу спынілі.

Можна сказаць, што з усіх, хто трапіў на знакаміты здымак беларускіх навукоўцаў, стваральнікаў Інбелкульта, спадару Язэпу пашчасціла найбольш. Ён памёр у Саратаве, не дажыўшы адзін тыдзень да 93 гадоў.

Мікалай Галадзед. Ад кіраўніцтва БССР да таямнічай смерці падчас допыту

«Мы павінны трымаць сцяг змагання за сваё вызваленне!»

Такім чынам, як адзначаў гісторык Барыс Палута, «рэпрэсіі закранулі ўсіх: і масцітых навукоўцаў са ступенямі і званнямі, і маладых перспектыўных даследчыкаў».

«Чысткі, тэрор, даносы, дух страху і падазронасці… Гэтыя ўмовы не спрыялі развіццю не толькі гістарычнай навукі, але і навукі наогул».

Але скончым гэты сумны аповед абнадзейваючымі словамі Янкі Купалы: