Як бальшавікі здавалі Беларусь

Сёлета спаўняецца 102 гады з моманту пачатку працэсу, які стане чорнай старонкай у гісторыі нашай радзімы. У жніўні 1920 года ў Мінску пачаліся перамовы аб міры паміж Савецкай Расіяй і Польшчай, якія скончыліся ганебным Рыжскім падзелам Беларусі.

Першы этап перамоў. Мінск

Катастрафічнае паражэнне Чырвонай Арміі пад Варшавай вымусіла кіраўнікоў РСФСР пайсці на прымірэнне з «белай» Польшчай. У жніўні 1920 года ў Мінску адбылася першая сустрэча прадстаўнікоў РСФСР і Польшчы, якая паклала пачатак складанаму працэсу савецка-польскага мірнага ўрэгулявання. У верасні 1920-га мірныя перамовы будуць перанесены з Мінска ў Рыгу (першы раунд рыжскіх мірных перамоў адбудзецца 21 верасня 1920 года).
Адным з найважнейшых з'яўлялася пытанне аб мяжы. Улетку 1920-га кіраўнікі Савецкай Расіі прапанавалі палякам правесці мяжу па так званай «лініі Керзана». Адпаведную лінію, вызначаную як «часовая ўсходняя мяжа Польшчы», вясной 1919-га распрацавала Парыжская мірная канферэнцыя, у снежні 1919-га зацвердзіў Вярхоўны савет Антанты і ў ліпені 1920-га прапанаваў кіраўніцтву РСФСР міністр замежных спраў Вялікабрытаніі Джордж Керзан.

Як Масква, Лондан і польскі эмігранцкі ўрад змагаліся за ўсходнюю мяжу

Польскае кіраўніцтва ўспрыняло прапанову аб правядзенні ўсходняй мяжы па «лініі Керзана» без энтузіязму. 23 жніўня 1920 года польская дэлегацыя адхіліла мірныя прапановы Савецкай Расіі, адзначыўшы, што яны нагадваюць «умовы капітуляцыі». Не спадабалася палякам і прапанаваная РСФСР лінія мяжы. Польская дэлегацыя звярнула ўвагу на тое, што «польскі элемент распасціраецца далёка за лінію, прапанаваную савецкай дэлегацыяй, а таксама на тое, што адпаведная лінія практычна цалкам супадае з лініяй падзелу Рэчы Паспалітай у 1795-м і таму абражае нацыянальныя пачуцці палякаў».

Як Буг стаў мяжой

Пазіцыі палякаў на мірных перамовах узмацняла тое, што ваенныя поспехі Чырвонай Арміі ў Польшчы спыніліся. Прасоўванне савецкіх войскаў практычна не сустракала падтрымкі з боку польскага насельніцтва. На баку польскага ўрада, які 24 ліпеня 1920 года ўзначаліў лідар Польскай народнай партыі «Пяст» Віцэнты Вітас, выступілі не толькі польскія сяляне, але і значная частка рабочых. Польшча атрымала падтрымку з боку Вялікабрытаніі, Францыі, Італіі і ЗША. Палажэнне савецкіх войскаў на польскім фронце ўскладнілі паспяховыя дзеянні войскаў генерала Урангеля. У чэрвені 1920-га ўрангелеўцы прарваліся з Крыма ў Таўрыю, дасягнулі Дняпра і падышлі да Данбаса. 14 жніўня 1920-га марскі дэсант урангелеўскіх войскаў пад камандаваннем генерал-лейтэнанта Сяргея Улагая высадзіўся на ўзбярэжжа Азоўскага і Чорнага мораў, пагражаючы стварыць новы фронт на Кубані.
15 жніўня 1920 года польскія войскі перайшлі ў контрнаступленне пад Варшавай. Няўдачай завяршыліся і ваенныя аперацыі Чырвонай Арміі пад Львовам. Да канца жніўня 1920-га савецкія войскі былі адкінутыя да «лініі Керзана».
Зрэшты, нягледзячы на ​​ваенныя няўдачы, савецкія кіраўнікі першапачаткова былі настроены на жорсткае вядзенне мірных перамоў. 17 жніўня 1920-га Ленін раіў кіраўніку дэлегацыі РСФСР Карлу Данішэўскаму«трымацца спакойна і архіцвёрда, не саступаючы ні на ёту, пакуль палякі не дакажуць, што яны сур'ёзна жадаюць міру». Супраць якіх-небудзь уступак палякам выступаў і наркам замежных спраў Чычэрын, які лічыў, што ў краіне дастаткова людскіх і матэрыяльных рэсурсаў, каб умацаваць Заходні фронт. Ён таксама выступаў супраць магчымага патрабавання палякаў аб вывадзе савецкіх войскаў з тэрыторыі Беларусі і Украіны, падкрэсліваючы, што выкананне дадзенага патрабавання пры ўнутранай няўстойлівасці было б вельмі рызыкоўным крокам.

Данішэўскі спрабаваў выканаць інструкцыі Масквы, хоць лічыў, што палякі не стануць падпісваць мірны дагавор на ўмовах, выпрацаваных у Маскве. У перапісцы з Чычэрыным ён прапаноўваў зняць найбольш непрымальныя для польскага боку пункты мірнага пагаднення з улікам надзвычай цяжкага становішча на фронце.
25 жніўня 1920 года кіраўнік польскай дэлегацыі Ян Домбскі пакінуў мірныя перамовы, выкарыстаўшы ў якасці падставы апублікаваны 24 жніўня загад камандуючага Заходнім фронтам М.М. Тухачэўскага, у якім польскі бок абвінавачваўся ў свядомым зрыве мірных перамоў і ў шпіянажы супраць Чырвонай Арміі. Пасля ад'езду Домбскага ў Маскву быў адкліканы і Карл Данішэўскі. На гэтым першы этап мірных перагавораў завяршыўся.

Другі этап перамоў. Рыга

Адмовіўшыся ад амбіцыйных планаў прасунуць усходнія межы Польшчы да меж Рэчы Паспалітай перад яе першым падзелам у 1772 годзе (г.зн. да Заходняй Дзвіны і Дняпра), польскае кіраўніцтва вырашыла правесці ўсходнюю мяжу па лініі, якая супадае з лініяй руска-германскага фронту перыяду 1915-1917 гадоў.
Прыняць дадзеную лінію за аснову польскай усходняй мяжы прапаноўвалі прыхільнікі Народна-дэмакратычнай партыі Польшчы («эндэкі»). Іх яркім прадстаўніком быў Раман Дмоўскі, адпаведныя ўстаноўкі падзялялі Домбскі і прадстаўнік польскага сейма Станіслаў Грабскі. Выступаючы за стварэнне моцнай Польшчы, яны лічылі, што ў склад польскай дзяржавы не варта ўключаць тэрыторыі з народамі, ментальна і культурна чужымі польскаму грамадству. «Лінія ваенных акопаў» прыцягвала «эндэкаў» тым, што ў выпадку прыняцця яе за аснову польскай усходняй мяжы да Польшчы адыходзілі тэрыторыі, заселеныя пераважна каталікамі, г.зн. людзьмі, блізкімі з культурна-цывілізацыйнага пункту гледжання. 11 верасня 1920 года ўстаноўку на прыняцце «лініі ваенных акопаў» у якасці ўсходняй мяжы Польшчы пацвердзіў сваім рашэннем польскі Савет абароны дзяржавы (надзвычайны орган, які валодаў усёй паўнатой улады).
10 верасня 1920-га Ваенна-рэвалюцыйны камітэт ССРБ выдаў РСФСР «самы шырокі мандат на вядзенне мірных перамоў з Польшчай па пытанні, галоўным чынам, аб вызначэнні меж Беларусі».
23 верасня 1920 года Усерасійскі цэнтральны выканаўчы камітэт (УЦВК) апублікаваў заяву па пытанні аб асновах мірнага пагаднення паміж РСФСР і Польшчай. У дакуменце гаварылася, што ў аснову міру варта пакласці «неадкладнае пацвярджэнне як Польшчай, так і Расіяй незалежнасці Украіны, Літвы і Беларусі». У заяве падкрэслівалася, што савецкі бок гатовы прызнаць у якасці польскай мяжы лінію, якая будзе праходзіць значна на ўсход ад «лініі Керзана». У той жа дзень Ленін даручыў новаму кіраўніку дэлегацыі РСФСР на мірных перамовах з Польшчай Адольфу Іофе ў дзесяцідзённы тэрмін заключыць перамір'е з палякамі нават коштам уступак ім часткі тэрыторыі Беларусі і Украіны.

24 верасня 1920 года з тэкстам заявы УЦВК была азнаёмлена польская дэлегацыя. Зваротная заява была зроблена праз тры дні. Палякі адмовіліся прызнаць Савецкую Беларусь, адзначыўшы, што падобнае прызнанне можа быць зроблена толькі пры ўмове вываду польскіх і савецкіх войскаў з этнічных беларускіх зямель і правядзення на вызваленай тэрыторыі плебісцыту аб перспектывах развіцця беларускай дзяржаўнасці. Выключэнне было зроблена толькі для Савецкай Украіны, якая атрымала прызнанне з боку Польшчы і падключылася да рыжскіх мірных перамоў 21 верасня 1920 года.
Іофе быў гатовы ўзамен за прызнанне Польшчай Украінскай ССР саступіць палякам усю Беларусь з Мінскам, правёўшы мяжу па лініі Полацк-Бабруйск-Мазыр-Роўна. На адным з унутраных пасяджэнняў сябры польскай дэлегацыі разгледзелі пытанне аб лёсе Беларусі. Асобныя прадстаўнікі польскіх сацыялістаў дапускалі магчымасць прыняцця прапановы бальшавікоў, аднак большасць членаў дэлегацыі выказалася супраць гэтай прапановы.
4 кастрычніка 1920 года палітбюро ЦК РКП(б) пагадзілася прыняць польскія ўмовы міру. У той жа дзень Чычэрын даручыў Іофе падпісаць прэлімінарную мірную дамову з Польшчай на працягу 3-4 дзён. 12 кастрычніка 1920-га ў 7 гадзін 30 хвілін вечара па мясцовым часе ў палацы Шварцкопф у Рызе прадстаўнікі Польшчы, РСФСР і Украінскай ССР падпісалі дамову аб перамір'і і прэлімінарных умовах міру. Да паўнавартаснага міру было яшчэ далёка, але стала відавочным, што бальшавікі гатовы выканаць любыя ўмовы Польшчы і аддаць амаль любыя тэрыторыі.

Рэакцыя ў Беларусі

Мірныя перамовы не маглі не прыцягнуць увагу беларускага грамадства. Не засталіся ў баку і прадстаўнікі БНР. Іх пазіцыю адносна мяжы з Польшчай адлюстравалі яшчэ 3-я Устаўная грамата, прынятая Радай БНР 25 сакавіка 1918 года, і дакумент «Межы БНР», распрацаваны таксама ў 1918-м. Прыхільнікі БНР прапаноўвалі прыняць за аснову лінію мяжы вынікаў перапісу насельніцтва, праведзенага ў Расійскай імперыі ў 1897-м.
Што да ССРБ, то яе пазіцыя ў адносінах да мяжы з Польшчай была сфармулявана ў Дэкларацыі аб незалежнасці, прынятай 31 ліпеня 1920 года. У дакуменце гаварылася, што заходняя мяжа павінна адпавядаць этнаграфічнаму прынцыпу рассялення народаў.
Такім чынам, нягледзячы на ​​прынцыповыя палітычныя разыходжанні, у частцы вызначэння заходняй мяжы беларускай дзяржавы падыходы прыхільнікаў дэмакратычнай і Савецкай Беларусі супадалі. Аднак праблема заключалася ў тым, што сфарміраваныя ў 1918–1920 гадах беларускія дзяржаўныя структуры так і не атрымалі паўнавартаснага дыпламатычнага прызнання. Просьбы Рады і ўрада БНР ажыццявіць такое прызнанне, якія, пачынаючы з сакавіка 1918-га, накіроўваліся найбольш уплывовым дзяржавам свету, пераважна заставаліся без адказу.
Што да Савецкай Беларусі, то яна існавала шмат у чым дзякуючы падтрымцы з боку Савецкай Расіі. Двухсэнсоўнасць статусу ССРБ была адлюстравана ў рэзалюцыі «Аб цэнтральных органах улады ССРБ і іх узаемаадносінах з РСФСР», прынятай ІІІ з'ездам Кампартыі Беларусі ў лістападзе 1920-га, дзе гаварылася:

Натуральна, рэалізацыя дамовы, якая прадугледжвала раздзяленне тэрыторыі Беларусі, выклікала негатыўнае стаўленне сярод беларускіх палітыкаў. Яшчэ вясной 1920-га прадстаўнікі БНР выказалі намер падключыцца да мірных перамоў паміж Польшчай і РСФСР, аднак абедзве дэлегацыі зварот дзеячоў БНР праігнаравалі. Безвыніковымі былі і спробы прадстаўнікоў БНР патрапіць на мірныя перамовы восенню 1920-га. Не будучы дапушчанымі на перамовы, прадстаўнікі БНР усё ж спрабавалі паўплываць на іх ход і вынікі праз звароты да ўдзельнікаў перамоў, кіраўнікоў краін Антанты, структур Парыжскай мірнай канферэнцыі, Лігі Нацый. У зваротах указвалася, што плануемая лінія мяжы парушае прынцып права нацый на самавызначэнне і ў перспектыве можа прывесці да новых канфліктаў ва Усходняй Еўропе.
20 кастрычніка 1920 года Народная рада БНР прыняла рэзалюцыю, у якой гаварылася:
«1. Р.С.Ф.С.Р. i Польшча, немаючыя супольных гранiц i бязжаласна руйнуючыя да гэтай пары Беларусь, ваюючы на яе тэрыторыi, у сучасны момант знайшлi магчымым рашыць долю Беларускага Народа i распараджацца яго зямлёй без учасьця яго прэдстаунiкоў i iгнаруючы справядлiвымi намаганьнямi Беларускага Народа i яго законнага Урада не дапусьцiлi, не гледзячы на сваечасовые трэбаваньнi да ўчасьця ў перагаворах яго правамоцных дэлегатаў.
2. Польшча i Р.С.Ф.С.Р., не гледзячы на энергiчные пратэсты Дэлегацыi Беларускай Народнай Рэспублiкi, 12-га кастрычнiка 1920 году падпiсалi ўмову аб прэлiмiнарным (часовым) мiру, згодна якой
а) з мэтай ашукаць Беларускi Народ i яго кiраунiкоў прызнаюць незалежнасьць Беларусi, але ў той самы час моўчкi абходзяць пытаньне аб прызнаньнi яго Ураду як у сучасны момэнт, так i ў будучынi, гэта значэ пакiдаюць за сабой поўную свабоду чыну ў адносiнах да Беларусі;
б) неўпынна праводзячы ў жыцьцё сваю iмпэрыялiстычную палiтыку, раздзялiлi па ўзаемнаму дагавору Беларусь на дзьве часьцi, аддаўшы самыя культурныя землi Вiленскай, Гродзенскай i Мiнскай губ. з польскiм элемэнтам ад 0,2% да 8% (згодна польскай статыстыцы) у безкантрольнае ўладаньне Польшчы i аб’явiўшы ў прынцыпе другую часьць незалежнай, перадалi яе фактычна ў распараджэньне Р.С.Ф.С.Р. i паставiлi ў поўную ад яе залежнасьць.
3. Не гледзячы на страшные высiлкi Польшчы i Р.С.Ф.С.Р. задушыць Беларускае нацыянальнае адраджэньне i паралiзаваць барадзьбу Беларускага Народа за незалежнасьць Беларускай Народнай Рэспублiкi, не гледзячы на штучнае iзаляваньне ад Беларускага Народа яго нацыянальных дзеячоў i перапоўненьне iмi польскiх i расiйскiх турм, не гледзячы, урэшцi, на безжаласныя расправы з некаторымi з iх — iмкненьні Беларускага Народа да незалежнага нацыянальна-дзяржаўнага iстнаваньня не толькi не аслабелi, але наадварот акрэплi настолькi, што спужалi i змусiлi лiчыцца з сабой прыгнётчыкаў Беларускага Народа i вырвалi ў iх прызнаньне незалежнасьцi Беларусi».
Што да дзеячаў Савецкай Беларусі, то яе прадстаўнікі таксама паставіліся да польскіх прапаноў без энтузіязму. Ужо 20 верасня 1920 года кіраўнік ВРК ССРБ Аляксандр Чарвякоў адзначыў: «Горш за ўсё тое, што падзел Беларусі ўжо прадвызначаны і што гэтым маё добрае беларускае імя будзе скампраметавана навекі». Кіраўнік Савецкай Беларусі дамагаўся ад Іофе, каб той не выконваў патрабаванні палякаў. Але рашэнне ўжо было прынята на больш высокіх узроўнях, і эмацыянальныя патрабаванні Чарвяковы былі адхілены.

У другой палове кастрычніка 1920-га прэлімінарны дагавор быў ратыфікаваны. Польскі сейм ажыццявіў ратыфікацыю дамовы 22 кастрычніка, Украінская ССР — 21 кастрычніка. УЦВК ратыфікаваў дамову 23 кастрычніка. Апошнім, 27 кастрычніка, дамову зацвердзіў ВРК Беларусі. У снежні 1920 года рашэнне ВРК пацвердзілі дэлегаты ІІ Усебеларускага з'езда Саветаў. Шляху назад ужо не было, працэс падзелу Беларусі быў запушчаны.