«Пры Польшчы мы жылі бедна. Мелі 4 гектары зямлі, дзве каровы, каня...»

Сёння адзначаецца 75-годдзе «вызвалення» Заходняй Беларусі. Што прынеслі Саветы тамтэйшым сялянам? Пра падзеі верасня 1939 года «Салідарнасці» распавяла непасрэдная відавочца.



Сялянка вітае байцоў Чырвонай Арміі. Верасень 1939 года

Стэпаніда Дубень пражыла ў вёсцы Валокі Карэліцкага раёна Гарадзенскай вобласці ўсё сваё жыццё. Сёння ёй 87 гадоў, і хай гады бяруць сваё, здароўе ўжо не тое, але яна, да шчасця, па-ранейшаму ў здаровым розуме і цвёрдай памяці.

У верасні 1939 года, калі на Беларусі разгортваліся гістарычныя падзеі і, як кажуць у вёсцы, «пачалася вайна», Стэпа была дванаццацігадовым падлеткам. Уявіць мне гэта не проста, бо гэта ж мая родная бабуля.

– Якая гаспадарка была ў тваёй сям’і да вайны?

– У нашай сям’і было 9 чалавек: бацькі, бабуля, і нас, шасцёра сясцёр. Я была адной з малодшых, у 1939 годзе мне было дванаццаць.

Жылі мы бедна. Мелі дзвюх кароў, каня, свіней, авечак, курэй. У нас было 4 гектары зямлі. Заможныя гаспадары мелі 8-9 гектараў, але былі і бяднейшыя за нас з двума гектарамі. Садзілі картоплі, пшаніцу, жыта, ячмень, авёс. З пшаніцы булкі пяклі толькі да Вялікадня, а так рабілі зацірку.

Бацькі працавалі выключна на сваёй гаспадарцы, а дзяўчаты час ад часу хадзілі да пана ў зарабаткі. Жалі, капалі картоплі, палолі. Пан плаціў за працу злотымі. Дзяўчаты збіралі іх, каб пасля пайсці ў Карэлічы (мястэчка за 12 км ад вёскі) і купіць там у жыдоў туфлі і тканіну для сукенак.

– Чым запомніўся пан, да якога ваша сям’я хадзіла на працу?

– Ён ездзіў на брычцы. Наперадзе пара коней, далей фурман, а пан у капелюшы ззаду сядзіць. Звалі яго пан Ждан, яму было гадоў пад 60. На ўзгорку стаялі яго «пакоі» – вялікі драўляны дом з некалькімі верандамі. Большасць зямлі навокал і лясы належалі яму. Пан меў кароў статак і вялікую канюшню, як цяпер у калгасе.

Каля панскага дома знаходзіўся сад і сыраварня, адкуль вазілі «галандскія» сыры на продаж у мястэчкі. На сыраварні і на зямлі ў пана працавалі сяляне, такія як мае сёстры. Абедаць яны прыходзілі дадому. Але былі і бедныя парабкі, якія і спалі, і елі ў гаспадарцы пана. Нашага пана хвалілі, сёстры казалі, што добры быў.

У пана Ждана былі дзве дачкі – Яня і Тоня. Малодшая Яня вывучылася за доктара, хадзіла па навакольных вёсках лячыла людзей. За Польшчай доктару трэба было плаціць, а яна людскай была – грошай не брала. Старэйшая Тоня была замужам за панам з суседняй вёскі Любанічы.

І пан, і яго дочкі гаварылі па-польску.

– Як ты і астатнія даведаліся, што будзе вайна?

– У вёсках былі паліціканы, такія як Косцік Залаўскі, якія казалі, што прыйдуць Саветы і прагоняць Польшчу.

У сялян газет не было, толькі ў пана. Ён іх наразаў і вешаў на цвіку ў туалеце ў садзе. Сад быў агароджаны калючым дротам, але бацька маёй сяброўкі быў там за начнога стоража. Дык яна ведала ўсе сцежкі, хады-выхады, і мы хадзілі з ёю красці газеты. Нам цікава было – гэта ж папера!

За паліціку палякі садзілі ў турму на некалькі гадоў ці ссылалі, каб яны дома не жылі. Косцік Залаўскі ад ссылкі хаваўся, сядзеў у лесе ля вёскі ў бліндажы часоў Першай сусветнай вайны, людзі насілі яму есці. Хаваўся там пакуль Саветы не прыйшлі.

Моладзь польскую ўладу не любіла. У школе нас вучылі чытаць і пісаць па-польску. Дома, як і цяпер, усе гаварылі па-беларуску. Але і ў школе, хоць усё вучылі па-польску, гаварылі па-беларуску. Пераказваеш польскі вершык, але словы усё роўна свае туды заносіш. Як сёння помню: штосуботы настаўніца вучыла з намі песні. Стаіць ля дошкі і указкай матляе: «Nasze żołnierzyki na placówkach stoją i śpiewają bolszewikom, że się ich nie boją». Сэнс у тым, што палякі бальшавікоў не баяцца.

Мы, дзяўчаты, спяваем гэтую песню, а хлопцы ззаду штурхаюць: не пойце! Пасля яны перавярнулі песню так, што бальшавікі палякаў не баяцца. Настаўніца біла іх па руках.

Усе хацелі жыць пра савецкай уладзе. Моладзь, калі ў каго на двары вечарам на танцы збіралася, то пела песні супраць пана. Некаторыя прышпільвалі да грудзей чырвоныя банцікі. Як ехала паліцыя, яны іх зрывалі і ўцякалі.

– Як паліцыя даведвалася пра антыпольскія выступы? Нехта з мясцовых даносіў?

– Ды наша моладзь ужо амаль адкрыта ішла супраць Польшчы. Паліцыя ведала: дзе будуць танцы, там будзе і савецкая агітацыя.

– Калі ты першы раз пабачыла бальшавіка?

– Як вайна першая пачалася, восенню 1939 года. Мы пасвілі сялянскія каровы за лесам. Непадалёк пасвіўся панскі статак. І тут савецкія самалёты сталі нізка лётаць. Я тады першы раз пабачыла самалёт. Мы свае каровы сагналі ў кусты. Адзін з самалётаў кінуў бомбу ў панскія каровы, але нікога не забіў.

Назаўтра ля вёскі пад дажджом па гразі ішлі савецкія танкі. Мы ўсе з радасцю паляцелі з вёскі на дарогу, кідалі кветкі на танкі, спявалі песні. Савецкія салдаты галовы павысоўвалі з танкаў, на нас глядзелі.

Савецкі танк фарсіруе рэчку ля мястэчка Мір (сёння Карэліцкі раён). Верасень 1939 года

– Кажуць бальшавікі для беларускіх сялян худымі выглядалі.

– Якімі худымі? Салдаты поўнымі былі, асадзістымі.

Пан Ждан можа за тыдзень да гэтага уцёк. Што стала з ім і яго дачкамі – Бог іх ведае. Кажуць, некаторых паноў Саветы у Наваградку палавілі. Але парабкі рабілі на пана, пакуль савецкія танкі ў нашу вёску не прыйшлі.

– А чулі, што немцы Польшчу захапілі?

– Не.

– Што зрабілі з панскай маёмасцю?

– Косцік Залаўскі і іншыя паліціканы ў панскім двары дзялілі вопратку і скаціну. Па спісе выклікалі да расчыненага акна. Сабе яны больш узялі, але і людзям давалі. Ад нас хадзіла мая сястра Манька, якой выдалі на нашу сям’ю тры сукенкі, спадніцу і парасон.

– Каму дасталіся каровы і коні?

– Скаціну давалі тым, у каго яе не было. Нам нічога не далі. Астатняе дасталося дзяржаве. Не ведаю, што з гэтай скацінай зрабілі. Пра калгасы тады яшчэ ніхто не чуў, ужо пасля вайны з немцамі іх пачалі арганізоўваць. Майго бацьку паставілі першым старшынёй.

У панскім доме зрабілі школу, і я туды хадзіла. Пасля гэты дом падчас вайны з немцамі партызаны спалілі.

Самае галоўнае, што ўсю панскую зямлю падзялілі паміж сялянамі. Дзялілі не роўна. У каго было больш зямлі, таму давалі менш. У каго было менш, таму давалі больш. З зямлі сталі плаціць дзяржаве падаткі: аддавалі частку збожжа і малака.

Сяляне дзеляць панскую зямлю. Заходняя Беларусь, 1940 год

– А пры Польшчы вы збожжа і малако не здавалі?

– Не.

– Дык выходзіць, вы пры Саветах сталі горш жыць, чым пры Польшчы.

– Ні храна не горш. Хоць сваё аддасі, але волю маеш, не ідзеш працаваць да пана.

Да прыкладу, трэба пасвіць кароў. Сваёй зямлі для гэтага няма, ёсць толькі ў пана. Каб ён дазволіў пасвіць на сваёй зямлі, трэба было 10 дзён у год адпрацаваць у яго гаспадарцы.

А па ягады як хадзілі? Лясы таксама належалі пану. Трэба было ісці да пана Ждана ў двор і браць квіток, што ён дазваляе рваць адзін дзень ягады. А за гэта трэба было нарваць пану два літры суніц.

Пры Саветах лепш стала. Паставілі за начальнікаў беларусаў.

– Як прыйшлі Саветы, на якой мове сталі вучыць у школе?

– Па-руску. На беларускай мове ніколі не вучылі.

– Пра рэпрэсіі чула?

– Ссылалі і палякаў, і беларусаў, якія выступалі за Польшчу, кудысьці далёка, як у нас казалі, да белых мядзведзяў.

– Ваша вёска праваслаўная. Як змянілася стаўленне да царквы пасля прыходу Саветаў?

– Цэрквы пазакрывалі, забаранілі дзяцей хрысціць. Нам цяжка было. Да бацюшкі ноччу вазілі дзяцей хрысціць. Пры немцах зноў дазволілі маліцца.

Дэманстрацыя на адной з вуліц Гродна ў гонар далучэння Заходняй Беларусі да СССР. 1939 год

Заходняя Беларусь, верасень 1939 года

КАМЕНТАР ГІСТОРЫКА

Анатоль Трафімчык, кандыдат гістарычных навук, даследчык гісторыі Заходняй Беларусі, абараніў дысертацыю на тэму Заходняй Беларусі ў перыяд 1939 – 1941 гг., аўтар кнігі «1939 год і Беларусь: забытая вайна», якая на днях убачыла свет:

– Аповед кабеты даволі тыповы для ўспамінаў «заходнікаў» беларускай нацыянальнасці. Прынамсі, шмат агульнага мае з матэрыяламі, якія змешчаны ў нашай новай кнізе «1939 год і Беларусь: забытая вайна» (праз колькі дзён яна з’явіца у вядомых мінскіх кнігарнях). Можа, за выключэннем знешняга выгляду савецкіх салдат. У цэлым усё вельмі праўдзіва.

Разам з тым бачым, што кабета не займае якой-небудзь палітычнай пазіцыі, што вяло б да тэндэнцыйнасці. Ізноў-такі – тыпова для беларусаў. Сваіх прасавецкіх землякоў называе «паліціканамі», а ад палякаў зусім адмяжоўваецца.

Чым можна патлумачыць любоў заходніх беларусаў да Саветаў у 1939-м? Былі два галоўныя чыннікі – нялёгкая доля пад палякамі і савецкая прапаганда. Яны далі добрыя ўсходы на глебе нацыянальнай еднасці беларусаў – ад Смаленска да Брэста. Але ў тым, што жыццё з прыходам Саветаў значна палепшылася, кабета не мае рацыі: гэта яе суб’ектыўная ацэнка, сфарміраваная пасля вайны. А з 1960-х гг. узровень жыцця «заходнікаў» сапраўды палепшыўся ў параўнанні з «польскім часам».

17 верасня 1939 г. з’яўляецца толькі датай, паводле савецкай тэрміналогіі, вызвалення Заходняй Беларусі, але ні ў якім разе не аб’яднання краіны. Фармальна аб’яднанне Беларусі адбылося толькі амаль праз два месяцы, а фактычна беларускія землі збольшага аб’ядналіся ў намінальна беларускай дзяржаве толькі пасля Другой сусветнай вайны.