Што беларусы чыталі 100 гадоў таму ў незалежнай прэсе?

6 сьнежня 1925 году выйшаў у сьвет першы нумар газэты «Сялянская Ніва». Дзякуючы таму, што гэта адбывалася не ў камуністычнай частцы краіны, а ў Вільні, маем справу з медыя без чырвонай прапаганды. Што пісалі і што чыталі беларусы ў той нібы далёкі час?

Газэту выдавала беларуская нацыянальная партыя «Беларускі сялянскі саюз», якая разам з «Беларускай хрысьціянскай дэмакратыяй» змагалася за росквіт беларусаў.

БСС у сваёй праграме мела шэраг радыкальных патрабаваньняў. Партыя выказвалася за падзел абшарніцкай зямлі паміж малазямельнымі сялянамі ў прыватную ўласнасьць па працоўнай норме, за ліквідацыю асадніцтва. Шэраг прадстаўнікоў прысутнічалі ў парлямэнце Польшчы.

З мэтай асьветы і пашырэньня электаральнай базы партыйцы запусьцілі ў сьвет газэту і далі ёй адпаведнае імя — «Сялянская Ніва».

Давайце пагартаем

У першым нумары, які датуецца 6 сьнежня 1925 году, выдавец Фабіян Ярэміч апісаў неабходнасьць новага выданьня:

«Выпускаем у сьвет новую беларускую газэту, завём яе «Сялянская Ніва». Ужо з гэтага назову лёгка дадумацца, якія нашыя мэты і кірунак. Выходзячыя ў Вільні беларускія газэты, паводле нас, не разьвіваюць беларускай думкі ў належнай шырыні і ў адпаведным кірунку. А дзеля гэтага яны не здаволіваюць духовых і эканамічных інтарэсаў беларускага грамадзянства і беларускага народу.

Тым часам, беручы пад увагу, што беларускі народ па сваёй будове соцыяльнай выключна сялянскі, што зацікаўленьне сярод яго сваім клясавым вызваленьнем і народным адраджэньнем углыбілася значна і што сьведамасьць палітычная ўзрасла такжа нямала, зьяўляецца ясным, што трэба новай беларускай часопісі, якая-б была больш дапасавана да беларускіх інтарэсаў, як народна-культурных, так і соцыяльных».

Палітычная арыентацыя акрэсьліваецца вельмі выразнымі словамі:

Пра беларусаў у польскім Сойме

«Дзякуючы выбарнаму закону ў польскі Сойм 1922 года, які меў на мэце не дапусьціць у Сойм нацыянальных меншасьцяў, Беларускі Віленскі Нацыянальны Камітэт, як установа агульнанацыянальная, куды ўваходзілі прадстаўнікі ўсіх беларускіх партыяў і арганізацыяў, пайшоў на выбары разам з другімі нацыянальнымі меншасьцямі ў Польшчы. Пасьля выбараў усе беларускія паслы (дэпутаты парлямэнту) утварылі супольны клюб праз увагу на тое, што мы, беларусы, знаходзімся ў такім палажэньні, у якім партыйна нам няма чаго дзяліць, і што трэба супольна бараніць інтарэсы беларускага народу, як нацыянальныя, так культурныя і соцыяльныя.

Праўда, з боку польскай левіцы, жадаючай разьбіць беларускую еднасьць, былі закіды, чаму ў Бел. Клюбе сядзяць разам і соцыялісты і не соцыялісты, радыкалы і нерадыкалы. Але на гэта быў адказ: калі польскія соцыялісты сядзяць у вадным Сойме з польскай правіцай, дык і беларускія паслы могуць належыць да аднаго Клюбу, як да свайго роду невялічкага беларускага парлямэнту.

Як ведама, дамаганьні Бел. Пас. Клюбу ў 1922 годзе зводзіліся да здабыцьця ў Польшчы шырокай тэрытарыяльнай аўтаноміі для нашага краю, аб чым і заявіў з соймавай трыбуны тагачасны старшыня Клюбу пасол Браніслаў Тарашкевіч.

Спробы паразуменьня з польскім урадам Сікорскага не апраўдаліся. Бел. Пас. Клюб аднагалосна пастанавіў вясной 1923 году перайсьці да апазыцыі, у 1924 годзе зрокся ідэі аўтаноміі і стаў на грунт прынцыповы, на грунт думкі Вудра Вільсана (прэзыдэнта ЗША) аб самаазначэньні народаў».

Пра беларусаў, разарваных камуністамі і палякамі

«Палітычных правоў як-там у Радавай (савецкай) Беларусі, так і тут у Польшчы беларусы маюць надта нямнога. Як там, так і тут маемо асадніцтва. Тут прысылаюць нам асаднікаў з Галіцыі і Пазнані, а ў Радавай Беларусі замест таго каб раздаваць зямлю селяніну садзяць асаднікаў-жыдоў.

Як мы бачым, палітыка да беларусаў як Ураду Польскага, так і бальшавікоў блізу аднолькавая, праўда, з рознымі мэтамі, бо Польскі Ўрад беларускую тэрыторыю хоча скалёнізаваць і сполёнізаваць, а Ўрад Савецкі скалёнізаваць і скамунізаваць».

Як беларусы за беларускамоўную школу змагаліся

У першым жа нумары знайшлося месца і паэтычным радкам. Вось урывак вершу, падпісаны толькі імём – Алёна:

Кахаю Беларусь сучасную — ня высьнену

Сялянскім сэрцам, ратая душой.

Кахаю творчым дзелам, а ня мысьлена.

Кладу падмур мазольнаю рукой.

Кахаю радасным каханьнем будаўнічага,

Што кінуў цераз пропасьць мост — праход.

Кахаю гордасьцяй я пагляду мужычага

На свой аруд, дзе зьверхам умалот.

Кахаю моцай, блескам току электрычнага.

Што сонцам-чарам апраменіць край,

Калі і паляшук задзівіць энэргічнасьцяй

І загрыміць з пагрозай: не чапай!

Кахаю дзействам спорным я нутра фабрычнага —

Машынаў дабрадзее сакатух.

І ня люблю мацней узрыва вульканічнага

Я Беларусь, як служку розных слуг.

З Радавай Беларусі навіны:

«28 лістапада 1925 году ў Менску начаўся зьезд таварыства беларускіх паэтаў «Маладняк». На зьезд прыехала каля 100 чалавек. Старшынёй зьезду абраны вядомы беларускі паэт Янка Купала.

На падставе амныстыі для палітычных эмігрантаў у Радавай Беларусі варочаюцца ў Менск: з Чэхаславакіі былы старшыня Рады БНР Крэчэўскі і былыя міністры Захарка і Заяц, з Амэрыкі — былы міністар БНР Варонка, з Коўны — былы старшыня Рады міністраў БНР Цьвікевіч і іншыя».

Эканамічныя навіны:

«Астатнім часам напаў нейкі перапалох на злотага, і ён пачаў сільна падаць. Даходзіла да таго, што ў мінулым тыдні за даляр плацілі 12 злотых. Цяпер спадак злотага стрымаўся, хоць і цяпер за даляр плацяць больш-менш 8 злотых».

Што адбывалася ў замежжы, даходзіла да беларускага чытача таксама

Вось, да прыкладу, некалькі зацемак:

«Агалошаны вынік выбараў у Чэхаславаччыне. Склад пражскага сойму будзе гэткі: рэспубліканцы правялі 45 паслоў, камуністы — 41, чэшскія каталікі — 31, сацыял-дэмакраты — 29, сацыялісты — 28, нямецкі сялянкі саюз — 24, славацкія каталікі — 26.

Рэалюцыя ў Эгіпце. Газэты даносяць, што ў Эгіпце насьпяваюць важныя падзеі. Зуглюль-паша, прэм’ер і правадыр эгіпскіх нацыяналістаў, заявіў, што рэвалюцыя ў Эгіпце будзе напэўна, калі народ і надалей будзе пазбаўлены вольнасьці і канстытуцыйных правоў. Зуглюль-паша заяўляе, што Эгіпт прыступе да Лігі Народаў толькі тады, як будзе поўная незалежнасьць Эгіпту ад Англіі.

Рэвалюцыя ў Кітаі. З Лёндану даносяць, што ў Мукдэне аб’яўлена ваеннае палажэньне. Паўстанчага войска налічаецца да 100 тысячаў, якое вядзе змаганьне з Чанг-Тсо_лінам — генэралам, які мае падзьдзержку з боку эўрапейцаў і Японіі. Кіруе паўстаньнем проці яго генэрал Фэнг, які цяпер ёсьць наймагутнейшым у Кітаі. Лічацца з магчымасьцю, што цэнтральны ўрад уступіць».

Простыя беларусы бяруць слова

У першым нумары «Сялянскай Нівы» надрукавалі ліст з вёскі Барадзенічы, што ў Дзісьненскім павеце.

«Вёска наша крэпка беларуская. Тут ад старога да малога ўсе за беларускасьць аж зямлю дзеруць. Нямала ў беларускасьці падкрапляець наш Валодзька Бэйнаровіч. Ён — хадзячая беларуская сьведамасьць. Сколька ён умеець на памяць беларускіх вершаў, а казак — дык і ў кнізе ня спісаць! Люба паслухаць і вечар правясьці з гэтакім хлопцам! Ён кругом слывець у нас як здольны беларускі дудар. Знаюць яго ў Мёрах, у Друі і па іншых мейсцах.

Вось гэты Валодзька Бэйнаровіч закалоў у вочы Ёдскай паліцыі. Цэлая справа вывярнулася проціў гэтага хлопца. Нядаўна паліцыя ў Барадзенічах дапрашавала многа каго, а ўсё проціў Бэйнаровіча. Дык, мусіць, ад нас паліцыянты нічога не дабіліся.

Але гэтыя следствы паліцыі на Барадзеніцкіх беларусаў зрабілі досыць прыкрае ўражаньне. Мы не спадзяваліся, каб за звычайныя гульні, жарты на вечарынах, на якіх часамі вядуцца апавяданьні і дэклямуюцца беларускія вершы, наводзіліся аж цэлыя паліцэйскія сьледствы.

Пасьля ўсяго гэтага мы будзем яшчэ крапчэйшыя беларусы, але ўжо работу сваю вясьці з патайка будзем, каб з паліцыяй не спатыкацца».

І прыватныя абвесткі

Ну а напрыканцы газэты з шэрагу прыватных абвестак вылучаецца самая апошняя:

«Даю лекцыі па Графолёгіі, Астролёгіі і Хіромантыі.

Падрабязна абрысоўваю добрыя і дрэнныя, сільныя і слабыя бакі характару асобы толькі па прысланаму почэрку. Аналіз высылаю па атрыманьні трох злотых. Напішыце ў пісьме дату, месяц і год урадзінаў тэй асобы, чый почэрк — аналіз будзе больш абшырным.

Мой адрэс: Вільня, Вітольдава вуліца 41 — 3. А. Васілеўскі».

Пры нагодзе паспрабуйце зазірнуць па прыведзеным адрасе. Можа, там жывуць нашчадкі беларуса А. Васілеўскага.

Чытайце беларускае, падтрымлівайце сваіх.