Уладзіслаў Сыракомля. На яго вершах вырас беларускі нацыянальны рух

201 год таму, 29 верасня 1823-га, нарадзіўся выдатны паэт і фалькларыст Уладзіслаў Сыракомля. Яго перакладаў Лучына і Купала, для абодвух ён — любімы паэт. Ён жыў у эпоху, калі яшчэ віравала ідэя адраджэння Вялікага Княства Літоўскага, але неўзабаве на авансцэну выйшла беларуская ідэя. Як звязалі з беларускім рухам «лірніка вясковага»?

Людвік Кандратовіч (Уладзіслаў Сыракомля) неаднаразова казаў: «Я — літвін», і падкрэсліваў, што і яго продкі былі шчырымі літвінамі. «Літоўскім лірнікам», «літоўскім паэтам», «песняром Літвы» называлі Сыракомлю ў польскім, рускім і замежным друку пры яго жыцці і доўгі час пасля смерці. Але як раз пасля смерці паэта адбыўся складаны і спрэчны працэс трансфармацыі і грамадскага дыскурсу, і нацыянальнай ідэі, і наогул — змянілася шмат. Калі ў часы Сыракомлі пад Белай Руссю разумелася толькі частка тэрыторыі сучаснай Беларусі (пераважна — усход краіны), то за некалькі дзесяцігоддзяў назву распаўсюдзілі шырэй. Апагей працэсу — акт 25 сакавіка 1918-га, калі была абвешчана незалежнасць беларускай дзяржавы. Змены за паўстагоддзя істотныя!

За што сядзеў «вясковы лірнік»? Крымінальная справа Сыракомлі

Сыракомля ж пісаў па-польску. Так ужо склалася, што польская мова была мовай культуры, навукі і прыгожага пісьменства на землях Рэчы Паспалітай, мовай зносін для нашчадкаў яе традыцыі. Але ў паэтычным багажы Сыракомлі былі вершы і на беларускай мове. Дарэчы, мову гэту ён называў русінскай і вылучаў у ёй два скрайніх дыялекты: беларускі і ўкраінскі, а пераходны паміж імі, нешта сярэдняе — мова Наваградчыны і Случчыны, якая болей набліжаная да мовы Статута. Цікавасць да беларускай мовы была цалкам натуральнай з’явай, яшчэ папярэднікі Сыракомлі з кола філаматаў заклікалі вывучаць мову і пісаць на ёй. Вядома, што ў 1856 годзе на павестцы дня ў Сыракомлі сумесна з яго вучнем і сябрам Вінцэнтам Каратынскім стаяла пытанне і ідэя выдання  сумеснага зборніку беларускіх вершаў. На жаль, той зборнік так і не выйшаў.

Час ішоў, ідэі віравалі і мяняліся. І вакол Сыракомлі і яго спадчыны склалася цікавая сітуацыя: ён пісаў пераважна па-польску, але пра Літву, а тут — паўстала Беларусь і беларуская ідэя. Хто і як перакладаў Сыракомлю на беларускую мову і як яго асоба ўвайшла ў беларускі рух? З гэтым паспрабуем разабрацца.

Першы пераклад — пад «балгарскай маскай»

Калі і хто быў першым у справе перакладу вершаў Уладзіслава Сыракомлі на беларускую мову — цяжка з дакладнасцю сказаць. Але адным з першых, хто пераклаў Сыракомлю, і пераклад гэты быў апублікаваны, быў паэт і мысляр Янка Лучына (Іван Неслухоўскі).

Адбылося гэта ў 1903 годзе. Што праўда, сам перакладчык ужо памёр. У Пецярбургу выйшла невялічкая кніжачка «Вязанка». На яе старонках змясцілася ўсяго 11 вершаваных твораў: шэсць аўтарства Неслухоўскага, а пяць, як пазначана, «вольное наследоване Кондратовича». То-бок, гэта былі пераклады вершаў Сыракомлі, якія зрабіў, — і досыць якасна! — Неслухоўскі на беларускую мову. Што цікава, зборнік «Вязанка», складзены яшчэ ў 1891 годзе пры жыцці Неслухоўскага, быў выдадзены пад выглядам кніжкі на балгарскай мове — каб абысці імперскую цэнзуру, якая не спрыяла беларускамоўнаму друку.

Наогул Уладзіслаў Сыракомля добра паўплываў на творчасць Янкі Лучыны. Па-першае, яны ў пэўнай ступені былі сучаснікамі: Сыракомля памёр у Вільні, калі хлопцу з Мінску Янке Неслухоўскаму было 11 гадоў. Да таго ж, былі яны звязаныя і геаграфічна. У час вучобы ў Санкт-Пецярбургскім інстытуце Іван Неслухоўскі кожныя канікулы прыязджаў да бацькоў — у Мархачоўшчыну пад Стоўбцамі, тую самую, якую яшчэ ў 1830-я арандаваў Аляксандар Кандратовіч, бацька славутага вясковага лірніка!

Сыракомлю Неслухоўскія паважалі за яго творчасць. Паводле слоў гісторыка літаратуры Рамуальда Зямкевіча, Янка Лучына заўсёды трымаў пад рукою на бібліятэчнай паліцы творы Сыракомлі. А крытыкі творчасці Лучыны пісалі, што «Неслухоўскі быў сапраўды паэтам несучасным: новыя кірункі паэзіі на яго зусім не ўплывалі; яго настаўнікамі былі Міцкевіч і перш за ўсё Сыракомля».

«Спявайце ж, Братцы, смела і звонка! Не згіне песня і Украіна! Будзьце здаровы. Янка Лучына»

Рэвалюцыянеры перайначылі верш

Адначасова з выхадам кнігі Янкі Лучыны з перакладамі Сыракомлі магла адбыцца яшчэ адна «прэм’ера». У гэты раз — на старонках рэвалюцыйнай нелегальнай газеты. Гэту публікацыю суправаджаюць шмат «але». Але ж аб усім па чарзе!

У 1902-м годзе ў Санкт-Пецярбургу пачынае дзейнічаць беларуская нелегальная арганізацыя — Беларуская рэвалюцыйная партыя, якая стала пачаткам арганізаванага беларускага нацыянальнага руху. Туды ўваходзілі Вацлаў Іваноўскі, Іван Луцкевіч, Антон Луцкевіч, Алаіза Пашкевіч…

Арганізацыя адразу распачала выдавецкую дзейнасць і зрабіла спробу нелегальна выдаць газету «Свабода», задуманую як партыйны друкаваны орган. Першы і адзіны нумар газеты пад канец 1902 года таемна аддрукавалі на гектографе ў фальварку Лябёдка накладам 200 асобнікаў, аднак затым «Свабода» была знішчаная самімі выдаўцамі і не дайшла да чытача. Вядома, што ў «Свабодзе» былі змешчаны два артыкулы, адзін з якіх — на палітычную тэму, а другі — аб нацыянальнай свядомасці беларусаў.

А яшчэ… Адзін з нямногіх асобнікаў газеты канфіскавала ў студзені 1903-га варшаўская паліцыя. Дзякуючы гэтаму ў архіве захаваўся досыць важны фрагмент газеты, які ўтрымлівае верш Уладзіслава Сыракомлі «Добрыя весці»! Гэты верш — адзін з вядомых вершаў Сыракомлі, напісаны па-беларуску. «Добрыя весці» — водгук паэта на рэвалюцыйныя падзеі 1848-га ў Галіцыі. Дапісаў яго Сыракомля ў 1861-м годзе на хвалях новых пратэсных падзей. Гэты верш «хадзіў» у лістоўках і пракламацыях у часы паўстання.

І дзе ж, як не ў рэвалюцыйнай газеце, друкаваць гэты верш лірніка! Але тут не ўсё так проста… Змешчаны ў «Свабодзе» верш Сыракомлі, быў перароблены выдаўцамі. Сыракомля пісаў: «Лягчэй бyдзe cэpцy, як згiнe мacкaль», а надрукавалі — «Лягчэй бyдзe cэpцy, як згiнe наш цар», і далей «Myжык i шляxцiц cтaў зa пaнe бpaцe» замянілі на «Myжык з рабочым cтaў зa пaнe бpaцe».

Так, хоць і са зменамі і ідэалагічнай папраўкай, Сыракомля быў далучаны да беларускага нацыянальнага руху з сацыялістычнай афарбоўкай. Антырасійскія акцэнты арыгінальнага тэксту замянілі на антыцарскія, ідэя класавай згоды паміж сялянствам і шляхтай, саступіла месца работніцка-сялянскай салідарнасці. Такі Сыракомля быў больш дарэчным.

«Жыў і гараваў разам з цёмным людам» — піша «Наша Ніва»   

Газета «Свабода» з перакручаным вершам да чытачоў не трапіла, а вось беларускі рух набраў абароты. Праз некалькі гадоў у Вільні пачала выходзіць іншая газета, якая асвятляла жыццё беларусаў — «Наша Ніва». І на яе старонках знайшлося месца для Уладзіслава Сыракомлі, хоць і не такога радыкальнага, як на старонках «Свабоды».

Нагодай для з’яўлення Сыракомлі стала падзея, звязаная з ушанаваннем яго памяці. 23 верасня 1908 года ў Вільне ў касцёле Святога Яна быў устаноўлены бюст паэта. «Наша Ніва» праз месяц прысвяціла гэтай падзеі матэрыял, які суправаджаўся і знакамітым партрэтам Уладзіслава Сыракомлі. Вядома, газета ж — з рысункамі! 

Не будзе дзівам, што пра Сыракомлю «Наша Ніва» пісала ў сваім «гаротніцкім» рэпертуары: «Сыракомля ўсё сваё нядоўгае жыццё жыў і гараваў разам з нашым цёмным, заціснутым усімі, народам, каторы ён пакахаў усею душой сваёй. І вось, гледзячы на слёзы вясковых людзей, складаў ён вельмі харошыя песні». Проста сум-журба! А далей, у тым жа матэрыяле прыводзіцца і верш Сыракомлі па-беларуску. Гэта вось ужо цікава!

Публікуецца тут свежы пераклад верша «Доля», які зрабіў мэтр беларускай літаратуры Янка Купала. Што праўда, выбар верша адпавядае лейтматыву газеты:

А самае цікавае — напрыканцы. Тут зноў верш «Добрыя весці»! Канечне, не поўная яго версія, за гэта можна было б і ў астрог усёй рэдакцыяй трапіць. Але ж вытрымка з яго прыводзіцца годная:

Хто меў вушы, той чуў, што хацелі сказаць праз газету яе выдаўцы, змясціўшы словы з нелегальных брашур 1860-х.

Прысвячэнне Купалы любімаму паэту  

Дарэчы, пра Янку Купалу. На яго творчасці і жыцці Сыракомля пакінуў той яшчэ адбітак. У творчай спадчыне Купалы ёсць не толькі пераклад верша «Доля», але і яшчэ некалькі іншых вершаў і нават паэм.

Купала любіў творчасць Сыракомлі. У 1910 годзе ў Пецярбургу малады беларускі паэт па просьбе крытыка і публіцыста Льва Клейнбарта піша сваю першую аўтабіяграфію. Тут адным з самых любімых пісьменнікаў ён называе… Уладзіслава Сыракомлю! І канечне ж, Купала не мог не напісаць свайму фаварыту ад паэзіі вершаванае прысвячэнне. Тым больш добрая нагода — 50-я ўгодкі смерці, дата, якая маштабна адзначалася ў Вільні ў 1912-м годзе.

У той юбілейны год скону Сыракомлі, Купала з грамадой пісьменнікаў наведаў вёску Барэйкаўшчына, колішнюю сядзібу паэта. Вынікам гэтай паездкі стаў верш «Лірнік вясковы», названы паводле праграмнага твора Сыракомлі. Сваіх паэтычных густаў Купала не змяніў нават у неспрыяльныя часы савецкага ладу, калі на ўсё польскае пазіралі скоса, як на варожае. Купала ў лісце да таго ж крытыка Л. Клейнбарта, датаваным 1928 годам, зноў пацвярджае сваю вялікую зацікаўленасць творчасцю У. Сыракомлі, падкрэсліваючы народнасць і дэмакратычнасць яго паэзіі.

А яшчэ літаратуразнаўцы кажуць, што зыходным імпульсам для купалаўскага твора «Раскіданае гняздо» сталі гавэнды Сыракомлі, перачытаныя ім у тым жа 1912 годзе, напярэдадні паўвекавой гадавіны смерці паэта.

Ластоўскі — адвакат Сыракомлі

Калі паглядзець, то Сыракомля для беларускага руху быў цалкам блізкім і роднасным элементам. На яго вершах раслі, яго перакладалі і друкавалі. Але ўсё ж Сыракомля меў адзін «істотны недахоп»: пісаў па-польску. А для нацыянальнага руху мова была істотным чыннікам. Дый яшчэ у кантэксце таго, што беларускі рух як раз такі супрацьпастаўляўся ідэі польскасці. Трэба было апраўдаць паэта! Ці, прынамсі, растлумачыць: навошта ён пісаў па-польску.

За справу бярэцца Вацлаў Ластоўскі. На старонках «Нашай Нівы» з нагоды 50-годдзя з дня смерці (1912 год) выходзіць артыкул «Людвік Кандратовіч (Сыракомля)». Пачынаецца артыкул з невялічкага ўступу і кароткай біяграфіі паэта. А далей Ластоўскі пачынае нібыта апраўдваць Сыракомлю: «Кандратовіч пісаў па-польску, але дух яго твораў чыста мясцовы, беларускі». Тлумачыць ён гэта тым, што ў паднявольных народаў часам бываюць дзіўныя моманты, калі найлепшыя сілы, найлепшыя сыны ідуць скародзіць чужыя нівы. І задаецца пытаннем: «Ці мала наша Беларусь дала здольных людзей Польшчы на полі літаратуры?». Тут і Міцкевіча прыгадаў, і падобны прыклад з Фінляндыі прывёў.

Таксама Ластоўскі піша, што творамі Сыракомлі зачытвалася шляхта, на Літве яго цанілі, а польскія крытыкі наадварот — ганілі. І самы важкі аргумент, які робіць Сыракомлю «сваім», дык гэта тое, што «апрача польскіх вершаў, Кандратовіч, для нас, беларусаў, даў яшчэ творы на чыста беларускай мове».      

Багдановіч будуе ланцужок

А вось абгрунтаваную літаратурную інтэграцыю Сыракомлі фактычна зрабіў Максім Багдановіч.

У 1915 годзе малады геній піша артыкул пад назвай «Беларусы». Там Багдановіч разважае пра гэтак званае «беларускае адраджэнне», якое, на яго думку, найперш праяўляецца ў стварэнні літаратуры на беларускай мове. Багдановіч піша: «дакладна кажучы, гэтая літаратура ніколі не памірала канчаткова ў краі». Для развіцця думкі ён робіць гістарычны экскурс і выбудоўвае ланцужок асоб і з’яў, звязаных з беларускай літаратурай ад  XVII стагоддзя.

У лагічным ланцужку Максіма Багдановіча належнае месца паміж Чачотам і Багушэвічам займае — пан Сыракомля. «У шасцідзясятых гадах многа пісаў па-беларуску Сыракомля (Кандратовіч), таленавіты “краёвы” паэт, вядомы і расійскім чытачам», — так характарызуе Багдановіч Сыракомлю.

Сыракомля ў БНР

З’явіліся ў друку пераклады з творчай спадчыны Сыракомлі і ў часы, калі ў Мінску знаходзілася і дзейнічала Рада Беларускай Народнай Рэспублікі. На старонках штотыднёвай газеты «Вольная Беларусь» у кастрычніку 1918-га году быў апублікаваны пераклад не проста верша аўтарства Сыракомлі, а цэлая паэма «Чысты чацвер», якая складаецца з уступу і дваццаці частак. Магчыма, гэта першы буйны пераклад Сыракомлі на беларускую.

Гэты пераклад зрабіў Альберт Паўловіч — беларускі паэт-гумарыст, драматург, перакладчык. Так склалася, што Альберта Паўловіча прынята лічыць найбольш значнай фігурай беларускай гумарыстыкі пачатку XX стагоддзя, але, як бачым, ён займаўся і перакладамі. Пры гэтым вельмі якаснымі!  

Парадокс Гарэцкага

Здаецца, Сыракомля трывала ўвайшоў у шэрагі беларускага нацыянальнага руху. Яго перакладаюць, публікуюць, яму прысвячаюць вершы мэтры, у артыкулах карыстаюцца яго спадчынай — ідэйнай і творчай. Але ў 1920-м здараецца парадокс.

Выдатны пісьменнік і знаўца беларускае літаратуры Максім Гарэцкі піша і выдае ў Вільне грунтоўную працу — «Гісторыя беларускае літаратуры», дзе ад даўніх аўтараў да сваіх сучаснікаў разглядае творы і дасягненні. Антон Луцкевіч пра кнігу Гарэцкага пісаў, што яна бясспрэчна мае вагу не толькі як падручнік, але і як адзін з фактараў усведамлення «маладых» беларусаў, каторыя так мала ведаюць аб сваім народзе, аб яго гісторыі і літаратуры. Яна пакажа і нашым суседзям, якія культурныя скарбы меў і мае беларускі народ. Кніга Гарэцкага павінна апынуцца ў руках кожнага свядомага беларуса, у кожнай беларускай бібліятэцы.

Сама кніга — надрукованая «кірыліцай», на мелавой паперы, з партрэтамі беларускіх пісьменнікаў, здымкамі са старых грамат, кніг, «Літоўскага Статуту»… Але Гарэцкі не ўключае ў гісторыю беларускай літаратуры Уладзіслава Сыракомлю! Пры гэтым, яго папярэднік Ян Чачот там ёсць, ёсць сучаснікі Вінцэнт Каратынскі і Вінцэнт Дунін-Марцынкевіч… А вось для Сыракомлі месца ў гісторыі літаратуры чамусьці не знайшлося: ні ў 1920-м, ні яшчэ ў трох перавыданнях з дапрацоўкай гэтай сапраўды значнай кнігі… Цікава, чаму?

Парадокс у тым, што вершы Сыракомлі, напісаныя на беларускай мове, той жа Гарэцкі, калі выдаваў «Хрыстаматыю беларускае літаратуры», у выданне ўключыў.   

***

А потым пачаўся савецкі час, дзе паэт Сыракомля, які, хоць і выступаў супраць цара, усё ж быў класава чужым: шляхціц, сын эксплуататара, пісаў па-польску, дый яшчэ супраць Расіі нешта… Не самыя спрыяльныя для Сыракомлі факты з жыцця і творчасці! Але ж не ўсё і тады было затуманена…

(працяг будзе)

P. S. Ці чытаў Сыракомлю Каліноўскі?

Пытанне цікавае! Што ведаў Каліноўскі пра Сыракомлю, сумневаў няма. Усё ж яны сучаснікі, Сыракомля — вельмі папулярны паэт сваёй эпохі. Да таго ж ёсць ускосныя звесткі, што Сырккомля належаў да колаў, якія рыхтавалі паўстанне 1863-га. Пытанне ў іншым: ці чытаў творы Сыракомлі паўстанец Каліноўскі? Ці паўплывалі яны на яго светапогляд? Зробім смелае дапушчэнне, прывёўшы факт. У апошнім лісце Каліноўскі піша: «Бо я табе з-пад шeбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасліва, калі над табою Маскаля ўжэ не будзе». Гэта — 1864 год. А вось што пісаў Сыракомля гадамі раней: «Лягчэй бyдзe cэpцy, як згiнe мacкaль». Аднак, цікавае супадзенне ж…

А яшчэ зноў згадаем Купалу. У 1907-м ён піша хрэстаматыйныя радкі: «Гэта енк, гэта крык, што жыве Беларусь!». Сыракомля ж на дзясяткі год раней вывеў рукой: «Пра адно я толькі спяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцвіны!». Зноў жа, гэта проста цікавае супадзенне ці нешта большае?