Залатая Беларусь. Нататкі з Бабруйскай калоніі

Сэсэсэраўская гаргара перабудове не падлягала. З занядбалых руінаў і зарослых пустазеллем беларускіх падмуркаў мы жадалі адрадзіць незалежную і дэмакратычную, нашую «залатую Беларусь»…



1999 год. На мітынгу супраць інтэграцыі з Расіяй (фота vytoki.net)

Тады яму было столькі гадоў, колькі цяпер мне, — 50, а мне, адпаведна, на 25 гадоў меней. Вось такая ў нас розніца ў часе, у чвэрць стагоддзя, у адно пакаленне.

Прачытаў у «Нашай Ніве» віншаванне з 75-гадовым юбілеем Юрыя Хадыкі. Юрыя Хадыку я ведаю даўно, чвэрць стагоддзя, з 1988 года — па супольнай працы ў арганізацыйным камітэце Беларускага Народнага Фронту.

Юрый Хадыка

Я з сімпатыяй і павагаю стаўлюся да Юрыя Хадыкі. Ён — беларускі інтэлектуал, адзін з найбольш выбітных дзеячаў у беларускім грамадскім жыцці, навуковец, доктар фізіка-матэматычных навук.

Навукоўцы-фізікі ў СССР вылучаліся вальнадумствам. Даволі згадаць акадэміка, бацьку савецкай вадароднай бомбы Андрэя Сахарава, які неўзабаве стаў адным з самых паслядоўных і цвёрдых дысідэнтаў у Савецкім Саюзе. Партыйныя бонзы пэўны час праз пальцы глядзелі на крытыку савецкай сістэмы навукоўцамі-фізікамі, бо важнейшай для іх была ядзерная дубіна, якую яны трымалі дзякуючы гэтым «летуценнікам».

Фізік Юрый Хадыка спрыяў стварэнню балістычных ракет, якія ўздымалі ў космас спадарожнікі і з гэткай жа лёгкасцю маглі пераносіць ядзерныя зарады ў любую кропку зямной кулі. Таму Юрыю Хадыку таксама дазвалялі маленькія, бо Мінск усё ж не Масква, вольнасці. Яму з групаю аднадумцаў ласкава дазволілі стварыць у Акадэміі Навук музей старажытнага беларускага мастацтва.

У вачах камуністычнага кіраўніцтва Беларусі гэта была немалая саступка. Афіцыйная трактоўка беларускай гісторыі сцвярджала, што толькі з усталяваннем у Беларусі савецкай улады пачыналася праўдзівая гісторыя беларускага народа. А ўсё, што існавала да гэтага часу — архітэктура, мастацтва, — не мела ніякай каштоўнасці і нават было шкодным для працэсу выхавання новага савецкага чалавека.

Вось жа Юрыю Хадыку з ягонымі аднадумцамі дазволілі ездзіць па зачыненых і закінутых цэрквах і касцёлах, шляхецкіх сядзібах ды збіраць старажытныя абразы, кнігі, скульптурныя выявы. Наўзамен за ракетныя распрацоўкі яму дазволілі ратаваць сваіх сланоў — парэшткі старажытнай еўрапейскай культуры.

З 1988 года Юрый Хадыка актыўна займаўся грамадскай і палітычнай дзейнасцю. Падчас росквіту БНФ напачатку 90-х гадоў ён быў намеснікам старшыні найбуйнейшай на той час палітычнай арганізацыі, якая мела на мэце ўсталяванне незалежнасці і дэмакратыі ў Беларусі. Заставаўся ён намеснікам старшыні і ў наступныя, менш спрыяльныя для дэмакратыі ў Беларусі часы, калі палітычная актыўнасць БНФ была выціснутая са сценаў парламенту на мінскія вуліцы.

У 1996 годзе за арганізацыю Чарнобыльскага шляху, саракатысячнай акцыі пратэсту, ён быў арыштаваны і амаль месяц галадаваў. Ведаючы характар Хадыкі, я мяркую, што калі б яго тады не вызвалілі, ён бы пайшоў да канца.

Праз чвэрць стагоддзя грамадскай барацьбы свой юбілей Юры Хадыка сустрэў у ЗША, у сям’і сына, дзе ён на час дапамагае даглядаць сваіх унукаў. Ягоны сын мае добрую адукацыю спецыяліста-міжнародніка, але сёння ён не можа знайсці працу па спецыяльнасці на Радзіме, два гады таму як выехаў у Амерыку і працуе там кіроўцам.

Мне хацелася б асабіста павіншаваць Юрася Хадыку. Мне заўсёды падабаліся ягоная ўнутраная энергія, свабода, філасофскі склад мыслення, упартасць і паслядоўнасць у адстойванні сваіх поглядаў. Ды я не магу гэта зрабіць. І я на зоне, і Юры Хадыка ў Амерыцы.

А быў жа час, 15 гадоў таму, калі мы разам з прафесарам Хадыкам адсядзелі дзесяць сутак адміністратыўнага арышту ў адной камеры. Нас судзілі за арганізацыю праваабарончай антыфашысцкай дэманстрацыі. У камеры было пяцёра. Трое дэманстрантаў і двое падсадных інфарматараў.

1988 год. На першым шэсці ў Курапаты (фота «Радыё Свабода»)

Мы ляжалі на агульных драўляных «палацях» упокат, без прасцінаў, матрацаў і падушак, у адзенні. Дзе елі, там і спалі. Спаў у асноўным я, а Юрась Хадыка распавядаў правакатарам лекцыі з гісторыі бібліістыкі. Прафесар Хадыка выдатна ведаў Біблію, нягледзячы на тое, што фізік, быў вернікам і адмыслоўцам у беларускай старажытнай сацыяльнай культуры. Ён умеў чытаць схаваную сімволіку беларускіх іконаў-абразоў.

Я слухаў спакойны, добразычлівы, крыху аднастайны голас Юрася Хадыкі. Ён распавядаў пра дабро і зло, пра першародны грэх і выкупленне Хрыстом. Я не мог утрымацца. Вейкі мае зліпаліся, і я засынаў лёгкім і светлым сном, праз які чуў голас барадатага Хадыкі. Ён, як біблейскі апостал, настаўляў стукачоў-грэшнікаў на шлях праўды. Такая сонная тэрапія для мяне і навучанне вераю ды праўдаю для нашых сукамернікаў працягвалася ўсе дзесяць дзён.

2000 год. Падчас паездкі беларускіх лідараў у Прагу

Я запісваю гэтыя радкі 3 ліпеня. Беларуская гісторыя сёння сціснулася яшчэ болей, чым высушаная скура, і свой адлік змушана бярэ з дня вызвалення Мінску, якое адбылося 3 ліпеня 1944 года. А за год перад тым, 70 гадоў таму, 4 ліпеня 1943 года венгерска-нацысцкія вайскоўцы выпалілі палову вёсак у Нараўлянскім раёне. Згарэла і сядзіба, у якой жыла сям’я маёй маці. Яна, сямігадовая дзяўчынка, ляжала на ўзлеску ў разоры і глядзела, як палае іхняя хата. Гэта былі самыя яркія ўспаміны яе дзяцінства. Людзі, папярэджаныя кімсьці са сваіх паліцэйскіх, своечасова схаваліся ў лесе, і мадзяры забілі толькі двух старых, якія вырашылі паміраць дома.

2003 год. Алесь Бяляцкі ляжыць на падлозе ў Вярхоўным судзе ў знак пратэсту супраць рашэння аб закрыцці праваабарончага цэнтра «Вясна» (фота photo.bymedia.net)

За вакном на тэнісным стале цокае пластмасавы мячык, на калідоры чуюцца святочныя гукі маршу. Я выходжу ў калідор і іду на ПВР, у агульны атрадны пакой, дзе стаіць тэлевізар, акварыум, моцныя лакіраваныя лавы ды ляжыць падшыўка газеты «Звязда». Па тэлевізары паказваюць святочны парад. Праўдзівым Днём Незалежнасці я лічу 25 сакавіка, калі ў 1918 годзе была абвешчаная Беларуская Народная Рэспубліка. 3 ліпеня застанецца для мяне днём вызвалення Мінска ад фашыстаў.

1987 год. Алесь Бяляцкі бярэ шлюб з Наталляй Пінчук (фота «Радыё Свабода»)

Жонка Бяляцкага Наталля прыехала да мужа на спатканне ў Бабруйскую калонію 

Я яшчэ чамусьці думаю, што, калі пачалася вайна, у чэрвені 1941 года зняволеных у мінскіх турмах, і ўжо асуджаных, і яшчэ не асуджаных, каго не паспелі эвакуяваць, у прымежных Берасці, Гародні, Глыбокім, калоны вязняў, якія далёка не адышлі ад Менска, расстралялі. Лічбы і даты, даты і лічбы, нікуды ад іх не падзецца.

А потым я згадваю, што ўсё ж аднойчы хадзіў 3 ліпеня на парад. Гадоў з сем таму ў Мінск прыехаў мой сябра, старшыня Саюза беларусаў у Польшчы, гісторык і журналіст Яўген Вапа. Яму заманілася паглядзець парад. Мы пайшлі з ім з праспекту Перамогі на праспект Пераможцаў, былы Машэрава… Там ён убачыў калоны камбайнаў, трактароў і МАЗаў, парадныя шыхты спартовых чэмпіёнаў розных гадоў — і быў шакаваны. Ён атрымаў эмацыйны ўдар. Але найбольш уразіла яго вялізная шматпавярховая кветка, зробленая з дзяўчынак-пялёсткаў, якія зладжана выгіналіся, прысядалі, пацягваліся і ўздымалі рукі з насаджанымі на кісткі букетамі, ад чаго ўся дзявочая кветка бесперастанку варушылася і змянялася. Мабыць, дзяўчынкі былі гімнасткамі.

«Такога не ўбачыш нідзе! — у захапленні казаў Яўген, — гэта падобна на гістарычную рэканструкцыю парадаў, якія праходзілі тут, у Мінску, 80 гадоў таму». «Гэта не гістарычная рэканструкцыя, — сумна запярэчыў я. — Гэта нашае рэальнае жыццё».

А яшчэ мне хацелася б пры сустрэчы з Юрасём Хадыкам запытацца ў яго, ці задаволены ён пражытым жыццём? Юры Хадыка — амбітны чалавек. І мяне цікавіць: на ягоную думку, ці спраўдзілася галоўная мара ў ягоным жыцці? Пэўна ж, у кожнага чалавека, не прыбітага ўшчэнт жыццём, ёсць такая мара.

1982 год. Разам з Эдуардам Акуліным, аднакурснікам па гісторыка-філалагічным факультэце Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта (фота vytoki.net )

Юрыю Хадыку — 75, мне — 50, майму сыну — 24. Я і сам не заўважыў, як прыйшоў час, калі мой сын таксама ўжо можа задаць мне такое самае пытанне…

Працягваю пісаць далей. Я не веру ў магію лічбаў. Сёння — 4 ліпеня 2013 года, 23 месяцы, як я ў зняволенні. І што я адчуваю, углядаючыся ў гэтыя лічбы? Ды нічога. Прабыты ў зняволенні час я лічу месяцамі. Усяго па выраку суда ў мяне іх 54. Некаторыя вязні, каму да свабоды, «да званка» застаецца менш за год, лічаць днямі. А вось нядаўна «заехаў» у атрад новы «пасажыр» і «прывёз» з сабой больш за 20 гадоў. Яму, мабыць, давядзецца лічыць адбыты час гадамі.

2007 год. Праваабаронца наведвае палітвязня Міколу Статкевіча ў вёсцы Блонь Пухавіцкага раёна (фота «Радыё Свабода»)

Лічбы маюць для мяне іншую прывабнасць. Ад іх можна адштурхнуцца, як ад рачнога берага падчас купання, як ад чагосьці пэўнага і трывалага, каб паплыць на хвалях сваёй памяці, каб паразважаць.

2011 год. Суд прызнаў Алеся Бяляцкага вінаватым ва ўхіленні ад выплаты падаткаў у асабліва буйных памерах і прысудзіў да чатырох з паловай гадоў калоніі

Мне было столькі ж гадоў, колькі цяпер майму сыну, калі мы стварылі Таварыства маладых літаратараў «Тутэйшыя». Пісьменнік і інтэлектуал Сяргей Дубавец у сваёй кнізе, прысвечанай беларускаму моладзеваму дэмакратычнаму руху 80-х гадоў ХХ стагоддзя, назваў з’яўленне гэтага руху «гісторыяй аднаго цуду». Я не веру ў цуды па-за верай, але гэтым разам згодны з ім. Сапраўды, узнікненне непадкантрольных Саветам моладзевых суполак у 80-я гады мінулага стагоддзя можна лічыць за цуд. Бо перад намі, а я быў далучаны да нацыянальна-дэмакратычнай дзейнасці ў 1981 годзе, сапраўды не было амаль нічога. Камуністы ўпэўнена кантралявалі ўсе праявы грамадзянскага жыцця. Недабітыя сталіншчынай, зацкаваныя ў паслясталінскую эпоху, зацугляныя інтэлектуалы, мастакі, пісьменнікі былі пад пільным кантролем спецслужбаў, партыйных камітэтаў і сядзелі ў глыбокім падполлі.

Здавалася, што мы з’явіліся знянацку, ніадкуль, як россып пралесак, якія нечакана растапілі сваім калівам глыбокі снег, што надзейна пакрываў зямлю, — і пацягнуліся да вольнага веснавога сонца.

Праўда, мабыць, можна казаць, што гэты цуд усё ж быў наканаваны. Бо існавала ценькая сувязь паміж рознымі пакаленнямі свядомых беларусаў, а ў 1980-м годзе ў суседняй Польшчы выбухнула «Салідарнасць». Дэманстрацыі, акцыі пратэсту, легендарныя лідары (якія не баяліся ахвяраваць сабой ды ішлі ў турму, глухі грукат за жалезнай сцяною), падпольны самвыдат з Польшчы, гэтак званыя «бібуны», якія траплялі ў нашыя рукі, — усё гэта бурапеніла нашую кроў.

Неўзабаве і ў Савецкім Саюзе загучала нязвыклае дасюль слова «перестройка». Камуністы збіраліся перабудоўваць тое, што пабудавалі за 70 гадоў панавання, тое, што безнадзейна састарэла, забуксавала, засклізгатала і не жадала каціцца далей. Але ж мы збіраліся адраджаць! Сэсэсэраўская гаргара перабудове не падлягала. З занядбалых руінаў і зарослых пустазеллем беларускіх падмуркаў мы жадалі адрадзіць незалежную і дэмакратычную, нашую «залатую Беларусь»…

Да пабачэння. Абдымаю — Алесь.

Алесь Бяляцкі

[3, 4 ліпеня 2013 г. Бабруйская калонія]

У 2006 Гавэл уручыў Бяляцкаму чэшскую прэмію «Чалавек чалавеку» (Homo Homini). Сёлета беларускія праваабаронцы маюць шанец атрымаць прэмію імя Гавэла (фота vytoki.net)