Аляксандр Апейкін: Беларусі прыйдзецца яшчэ доўга аднаўляць свой імідж на міжнароднай арэне

Праз два гады існавання ў цяперашняй сістэме спорт нельга будзе адкачаць, упэўнены выканаўчы дырэктар «Беларускага фонду спартыўнай салідарнасці».

Спорт у Беларусі ў асноўным існуе за кошт дзяржаўнай падтрымкі, хоць што такое дзяржаўная падтрымка — пытанне складанае. Адкуль у бюджэце бяруцца грошы? Ці ўлічваюцца інтарэсы грамадства пры размеркаванні сродкаў? Якія сферы застаюцца абдзеленымі з-за фінансавання федэрацый і клубаў? Можна канстатаваць, што рэжым Лукашэнкі выбудаваў мудрагелістую (а можа, нават выродлівую) сістэму, у якой усё пераплялося і спарадзіла нездаровыя сузалежнасці.
А ці патрэбная беларускаму спорту дзяржпадтрымка? На якіх умовах яе выдзяляць? Як размеркаваць фінансы паміж клубамі, калі тых, хто жадае і мае патрэбу, так шмат? Пра гэта «Тр*буна» паразмаўляла з выканаўчым дырэктарам «Беларускага фонду спартыўнай салідарнасці» Аляксандрам Апейкіным, які каля 10 гадоў таму заснаваў прыватны гандбольны клуб «Віцязь», знішчаны ў выніку па палітычных матывах.
— У свой час вы заснавалі гандбольны клуб «Віцязь». Наколькі лёгка гэта было зрабіць дзесяць гадоў таму?
— Было нялёгка, але я тады пра гэта не ведаў :) Але няведанне часам з'яўляецца перавагай, а не перашкодай. Мне было 25 або 26 гадоў, на многія рэчы глядзеў ідэалістычна, была куча энергіі, і вось захацелася заснаваць гандбольны клуб. Калі зірнуць на ўсё гэта праз некаторы час, можна дакладна сказаць, што было зроблена нешта з разраду немагчымага. Сістэма ў Беларусі створана такім чынам, каб аніякія пазасістэмныя структуры ў ёй не з'яўляліся. А мы сталі якраз клубам, які цалкам выбіваўся з існага шэрагу спартыўнага ў рэжыме, ён ламаў стэрэатыпы. «Віцязь» у розных фарматах існаваў амаль 10 гадоў: мы ўдзельнічалі ў аматарскім фармаце, у вышэйшай прафесійнай лізе. Так ці інакш, гэта быў жывы арганізм.
Больш за тое, мы, лічу, пражылі дастаткова доўга. Здолелі перажыць некаторыя клубы, якія існавалі ў тым ліку з дапамогай дзяржаўнай падтрымкі. Гэта «Вікторыя-рэгія», «Аркатрон», «Дынама», гандбольны клуб імя Левіна з Наваполацка. Як толькі дзяржава пераставала туды ўкладваць грошы, клубы аўтаматычна распадаліся. Там людзі нават не спрабавалі праводзіць перафарматаванне, станавіцца на прыватныя рэйкі. А як было ў «Віцязя»? Калі рэсурс быў — гулялі на больш высокім узроўні, тры сезоны нават правялі ў Балтыйскай лізе, а гэта міжнародны турнір. А калі рэсурсу не было — апускаліся крыху ніжэй. Але клуб так ці інакш жыў. Чаму? Таму што шмат у чым усё было пабудавана на жаданні прасоўваць сваю ідэю, свае прынцыпы, хай нават грошай не заўсёды хапала. А ідэя наша палягала ў тым, што нават у Беларусі не абавязкова быць часткай сістэмы, падпяваць дзяржаўнай ідэалогіі, каб рабіць нейкія прышпільныя рэчы.
— З якімі цяжкасцямі сутыкнуліся пры стварэнні клуба?
— Самая вялікая цяжкасць — няроўныя ўмовы спонсарства. Гэта, па сутнасці, тое, што загубіла ўвесь спорт у Беларусі.
— Што значыць няроўныя ўмовы?
— У Беларусі ёсць пералік спартыўных арганізацый, якія маюць права атрымліваць грошы з падатку на нерухомасць, а гэта, па сутнасці, дадатковае дзяржаўнае субсідзіраванне. Трапіць у гэты спіс практычна немагчыма. Гэта значыць нельга проста так стварыць клуб, прыйсці і сказаць, што хочаш атрымліваць сродкі з падатку на нерухомасць. Гэты спіс — для абраных. Як туды трапляюць арганізацыі, незразумела, усё праходзіць абсалютна непразрыста. Гэта была платформа лаяльнага сістэмнага спорту. У выніку хтосьці аказваўся ў спісе і апрыёры атрымліваў грошы, нічога для гэтага не робячы. А ўсе астатнія клубы, хто па-за спісам, павінны шукаць сродкі з прыватных крыніц, канкурыраваць з «абранымі».
Скажу адразу, што нават у той час, дзесяць гадоў таму, Беларусь знаходзілася ў няпростай эканамічнай сітуацыі, і прыцягваць сродкі з прыватных крыніц было вельмі складана, у тым ліку і нам. Прыватнікі з цяжкасцю адклікаліся на просьбы дапамагчы. Я не кажу пра 5-10 тысяч долараў — на такіх грашах сур'ёзныя каманды не пабудаваць. Пры гэтым для большасці прыватнікаў такія сумы ў Беларусі з'яўляліся залімітавымі, ніхто не хацеў расставацца з такімі сродкамі. Чаму? Ды таму што ў краіне няма важкага прыватнага капіталу, многія прыватныя арганізацыі проста выжываюць. Калі прыватнік і гатовы ўдзельнічаць, то сумы кантрактаў аніяк не вырашаюць сітуацыю.
Так што, паўтаруся, мы першапачаткова аказаліся ў няроўных умовах з клубамі з дзяржпадтрымкай, траплялі ў гэты «абраны» спіс. Аднак мы, у адрозненне ад многіх, здолелі выжыць, здолелі праіснаваць дзесяць гадоў. Знаходзілі ўсё-ткі прыватныя сродкі, хай і з цяжкасцю. Таксама выбудоўвалі партнёрскія адносіны ў тым ліку і з дзяржаўнымі ўстановамі.
А колькі прыкладаў у Беларусі, калі на нашым месцы аказваліся іншыя клубы, і ў кіраўнікоў у выніку апускаліся рукі! Людзі разумелі, што нават калі яны будуць знаходзіць нейкія прыватныя грошы, нават калі ім будуць дапамагаць нейкія прыватныя кампаніі, усё роўна гэта не тыя грошы, што дазволяць канкурыраваць з клубамі, якія сядзяць на дзяржбюджэце. Паглядзі, напрыклад, на дзяржаўныя клубы, такія як «Дынама-Мінск», ФК «Мінск» і гэтак далей. Колькі там менавіта прыватных грошай, той жа рэкламы? Не больш за пяць працэнтаў. Усё астатняе — гэта дзяржбюджэт, а па сутнасці — грошы падаткаплацельшчыкаў. Звычайныя беларусы такім чынам фінансуюць гэтыя клубы.
— Ці павінна існаваць сістэма падтрымкі клубаў праз зямельны падатак, калі ён залежыць ад дзяржавы і мае нейкі рандомны характар?
— Не. Сістэма спансіравання праз зямельны падатак (або падатак на нерухомасць) з'яўляецца абсалютна няправільнай, таму што яна спараджае рознага роду карупцыйныя ўзаемасувязі, карупцыйныя схемы, рэверсіўныя здзелкі і гэтак далей. То-бок гэтую сістэму нельга выкарыстоўваць. Патрэбна новая. І яе, вядома, павінны распрацоўваць спартыўныя эксперты. Яна павінна быць празрыстай і больш-менш прыдатнай менавіта да ўмоў бізнесу. І адначасова ствараць пэўную роўную канкурэнцыю для ўсіх спартыўных арганізацый, клубаў і гэтак далей.
— Як вам удалося прыцягнуць спонсараў і знайсці грошы?
— Для гэтага спатрэбілася вельмі шмат часу і намаганняў. І тым не менш, тыя грошы — гэта зусім не той узровень фінансавай падтрымкі, якую можна атрымаць, знаходзячыся ў «абраным» спісе. Мы выбудоўвалі свой бюджэт дзякуючы прыватнай падтрымцы, і ён [бюджэт], калі не памыляюся, не перавышаў 50 тысяч долараў у год. А што гэта за грошы? Заробак некалькіх футбалістаў у «Шахцёры» за месяц, якія нідзе, акрамя Беларусі, і не гуляюць.
— Цяпер прыцягваць грошы прыватнікаў у беларускі спорт стала яшчэ цяжэй?
— Яно было цяжка і раней з прычыны таго, што ў Беларусі няма рэкламнага рынку. Прыватнік для чаго працуе са спортам? Каб прасоўваць свой брэнд на шырокую аўдыторыю. Спорт — гэта найлепшая пляцоўка для прасоўвання. Нездарма ж ва ўсім свеце з клубамі, лігамі і спартсменамі брэнды заключаюць шалёныя кантракты. Гэта потым прыносіць велізарны прыбытак. Але прыбытак будзе ў той краіне, дзе ёсць рэкламны рынак. Тут пра Беларусь гаварыць не варта. Рэкламны рынак у нашай краіне знішчаны. У краіне рэальных плацежаздольных спажыўцоў адзін мільён чалавек, ды і тое гэта людзі, якія імкнуцца на ўсім эканоміць у цяперашніх эканамічных умовах... Які сэнс займацца прасоўваннем праз спорт? Прыватніку больш выгадна гэтыя некалькі тысяч долараў накіраваць на SMM і таргет. Тады будзе канвертацыя продажаў, гэта хутчэй прынясе прыбытак. А калі аддаваць умоўныя 10 тысяч долараў на рэкламу свайго брэнда праз прыватны клуб, то, аб'ектыўна, гэта будзе выглядаць як мецэнацтва. Аніякай камерцыйнай аддачы там не будзе.
— Але нават у такіх умовах ёсць прыватныя клубы, якія ўмеюць знаходзіць фінансавую падтрымку з дзяржбюджэту. Напрыклад, тыя ж «Крумкачы» або ў свой час «Віцязь».
— Так, ёсць такія калектывы, але, як я казаў спачатку, яны знаходзяцца ў няроўных канкурэнтных умовах. Аднаму дзяржклубу пры адміністрацыйнай падтрымцы дастаткова напісаць 20 лістоў, разаслаць іх прадпрыемствам, правесці дзве-тры сустрэчы і напоўніць у выніку гадавы бюджэт. А цяпер уяві, колькі спецыялістам прыватнага клуба неабходна прарабіць працы, колькі выдаткаваць намаганняў і часу, каб знайсці хоць бы 20% ад таго, што дзяржклубам выдзяляе бюджэт. Ну як у такіх умовах «Крумкачы» зраўняюцца з мінскім «Дынама»? У Беларусі ўсё зроблена так, што нават калі ў прыватным клубе выбудуюць фантастычны маркетынг, будуць шыкоўна весці сацсеткі, усё роўна ты і блізка не будзеш на роўных з тымі, каго датуе дзяржава.
— Што можа зрабіць беларускі спорт прывабным для спонсараў?
— Ёсць аб'ектыўныя законы спартыўнага маркетынгу, нічога выдумляць не трэба — усё ўжо даўно да нас прыдумалі. Няма нейкага ўнікальнага беларускага шляху. Проста трэба ўзяць лепшыя сусветныя практыкі, сістэмы, маркетынгавыя стратэгіі і ўжываць у Беларусі. Але галоўная ўмова для гэтага — адкрытая дэмакратычная краіна і рынкавая эканоміка. Тады можна браць устойлівыя законы спартыўнага маркетынгу і іх прымяняць. Таму што тыя прынцыпы, па якіх дэградуе беларускі спорт — гэта антымаркетынг. Тут гаворка ідзе не пра бізнес-мадэль, накіраваную на пашырэнне фінансавай базы, атрыманне прыбытку, а пра асвойванне дзяржаўнага бюджэту, прычым так, каб, па сутнасці, не адказваць ні за што. Пра прыцягненне грошай гаварыць не даводзіцца.
— Як зраўняць правілы гульні для прыватных і дзяржаўных спартыўных структур?
— У сённяшняй сітуацыі, пры цяперашнім рэжыме, гэта зрабіць, мне здаецца, наогул немагчыма. Раўнаванне ў правах здзяйсняльнае толькі пры змене самой сістэмы краіны. Проста сістэма выбудавана так, каб не даць абсалютна ўсім роўных умоў існавання і развіцця. Сістэма выбудавана пад лаяльны спорт, які падтрымлівае дзяржаўную ідэалогію і раўняецца на вертыкаль. Гэта наогул не пра спорт, а пра частку палітыкі рэжыму. Пасля падзей жніўня 2020-га ўсе дзяржклубы дружна падпісаліся за рэжым. Паглядзі спісы падпісантаў праўладнага ліста, і ты ўбачыш там усіх атрымальнікаў бюджэтнага фінансавання.
Пры роўнай сістэме доступу да рэсурсаў будуць з'яўляцца нелаяльныя рэжыму і вертыкалі спартыўныя структуры. «Віцязь», напрыклад, быў такім, «Крумкачы» — таксама, па сутнасці, нелаяльны клуб. І вось каб такія структуры не перашкаджалі рэжыму, іх першапачаткова ставяць у няроўныя ўмовы з клубамі з дзяржпадтрымкай. Так што без змены палітычнага ладу, грамадскіх узаемаадносін на роўныя ўмовы разлічваць не варта.
Упэўнены, толькі пасля падзення рэжыму, пасля выбудоўвання новай спартыўнай сістэмы ў Беларусі зраўняюцца ўмовы, людзі вернуцца на трыбуны і інвестары будуць укладвацца ў клубы.
— Якія стымулы дзяржава можа прапанаваць бізнесу для інвеставання ў спорт? Магчыма, у іншых краінах ёсць прыклады, якія вас прыцягваюць?
— У розных краінах розны досвед, але прынцып адзін: пэўныя льготы для бізнесу, які аказвае спонсарскую падтрымку спартыўным арганізацыям. Гэта могуць быць пэўныя льготы для гульнявога, для букмекерскага бізнесу, для нейкага пераліку буйных вытворчасцей і гэтак далей. Гэта значыць любы інвестар, які заходзіць, напрыклад, на рынак новай Беларусі (мы гаворым пра міжнародную кампанію), павінен сутыкацца з такімі ўмовамі, пры якіх кампанія будзе зацікаўлена адразу ж выбудоўваць супрацоўніцтва са спартыўнымі клубамі, арганізацыямі. І гэтая кампанія павінна разумець, што пры такім супрацоўніцтве атрымае як іміджавыя дывідэнды, так і пэўны ўзровень падатковых ільгот. Але ўсё гэта павінна быць у разумных межах.
Паўтаруся, ключавы момант — не ў сістэме льгот, не ў сістэме стымулявання для спонсараў. Галоўны момант — гэта роўны доступ і роўныя ўмовы для ўсіх удзельнікаў спартыўнай супольнасці. Не павінна быць тых, у каго ёсць нейкія прывілеі за кошт таго, што яны маюць дзяржаўную форму ўласнасці, і ўсіх астатніх, якія гэтых прывілеяў не маюць.
— Дзяржаўнае фінансаванне павінна прысутнічаць у спорце або не?
— Вядома, яно можа прысутнічаць на пэўным узроўні. Напрыклад, падтрымка дзіцяча-юнацкіх школ. Гэта нармальны прыклад дзяржаўнага фінансавання. Але нават у такім выпадку задам лагічнае пытанне: а адкуль і на гэта дзяржава ў далейшым будзе браць грошы, калі Беларусь знаходзіцца ў глабальнай эканамічнай блакадзе? Беларусь — гэта краіна, якая імкліва бяднее. А што ўжо гаварыць пра прыватнікаў? Ніхто ў бесперспектыўны спорт не захоча ўкладваць свае грошы ў цяперашняй сітуацыі.
— Давай возьмем гандбол. Напрыклад, дзяржава хоча выдаткаваць на развіццё гэтага віду спорту, умоўна кажучы, мільён долараў. Куды павінны ў першую чаргу пайсці гэтыя грошы?
— Усё залежыць ад таго, куды першапачаткова накіроўваецца гэты мільён долараў — у федэрацыю, у ДЮСШ або клубы.
Я б накіраваў гэтыя грошы на стварэнне ўмоў для прыцягнення далейшых інвестыцый. Раздаваць мільён долараў клубам было б няправільна, лепш аддаць іх лізе, дырэктарату. І ліга арганізуе якасны чэмпіянат, спаборніцкі ўзровень, карцінку, маркетынг спаборніцтваў. Гэта значыць зробіць за гэтыя грошы ўсё, каб турнір быў прывабным як для спартсменаў, так і для гледачоў — адпаведна, і для інвестараў. Так, дарэчы, робіцца ў ЗША.
Там спартыўныя лігі — гэта асобныя юрыдычныя арганізацыі, з бюджэтам, і яны размяркоўваюць грошы для таго, каб развіваць від спорту і рабіць яго прывабным. Частка грошай у роўных долях размяркоўваецца паміж клубамі, каб ствараць паміж імі роўную канкурэнцыю. Так трэба рабіць і ў Беларусі, калі мы гаворым, умоўна, пра той самы мільён долараў, які ў нашай сітуацыі вылучыла б дзяржава.
Гэтыя грошы не павінны быць проста праедзены. Да такой падтрымкі трэба ставіцца ў першую чаргу як да інвестыцый для далейшага развіцця, якое дазволіць у будучыні прыцягваць яшчэ больш грошай з дзяржбюджэту. А калі даць грошы, каб клубы іх пераварылі, раздалі на заробкі і на нешта яшчэ, то нічога добрага з гэтага не атрымаецца.
Памятаеце, як у беларускім футболе хацелі стварыць прафесійную лігу? Гэта якраз тая гісторыя, калі людзі хацелі стварыць цэнтралізаваную структуру, з бюджэтам, дзе грошы выдзяляліся б у роўных долях клубам, ствараючы канкурэнцыю. Не было б аднаго-двух дамінуючых клубаў. Частка грошай сыходзіла б на развіццё лігі, на паляпшэнне футбольнай інфраструктуры, маркетынгу, карцінкі. Калі б гэта было зроблена, калі б каманды не праводзілі непрадказальныя матчы, гэта прыцягвала б шырокую аўдыторыю. Што было б за гэтым? Ішлі б інвестары, кампаніі, гатовыя ўкладваць свае сродкі, рэкламаваць брэнд праз прафесійную лігу. А ўсё таму, што ёсць усе ўмовы для гэтай рэкламы і, галоўнае, ёсць аўдыторыя.
Па сутнасці, адміністрацыя лігі, уклаўшы на першым этапе энную колькасць сродкаў, у далейшым атрымлівала б дадатковае фінансаванне. Ліга станавілася б мацнейшай, павышаліся б прызавыя, пачалі б прыязджаць крутыя гульцы. І рэальна спаборніцтва ўзышло б на топ-узровень. Але цяперашняму рэжыму гэта не трэба, бо гэта цягне стварэнне незалежнага сектара.
Прафесійная каманда можа мець сістэму стымулявання праз лігу: занялі нейкае высокае месца — далі адны грошы. Праваліліся — зусім іншыя. Калі не ўмееце знаходзіць грошы самастойна, атрымлівайце столькі, колькі заслужылі. Але, паўтаруся, на ранніх этапах фарміравання спартыўнай сістэмы ўсе павінны быць у роўных умовах.
Укладанні з дзяржбюджэту я б усё-ткі разглядаў у ключы падтрымкі дубляў, моладзевых каманд, ДЮСШ. Таму што часцяком на іх кіраўнікі клубаў «забіваюць». Плюс мадэрнізацыя інфраструктуры, стварэнне прывабнай тэлевізійнай карцінкі для аўдыторыі. Але і тут грошы павінны выдзяляцца пры пэўных умовах. Напрыклад, калектывы абавязаны прайсці ліцэнзаванне, трэнеры павінны мець адпаведныя катэгорыі, каманды — праводзіць энную колькасць матчаў на рэспубліканскім узроўні, абавязкова на міжнародным. Гэта так, наўскідку.
Калі мы гаворым пра ідэальную спартыўную сістэму, то, мне здаецца, на першых этапах дзяржава павінна забяспечваць спорт у досыць роўных прапорцыях. Але далей, праз нейкі час, кіраўніцтва клуба павінна шукаць сродкі заробку, прыцягваць грошы, каб складаць канкурэнцыю іншым камандам. Якім чынам шукаць гэтыя грошы — іншае пытанне, усё залежыць ад кіраўнікоў, працы маркетынгу, спецыялістаў. Але, паўтаруся, на старце ўсім трэба стварыць роўныя ўмовы.
Магу дакладна сказаць, што ў дзяржаўным фінансаванні нічога дрэннага няма. Пытанне толькі ў тым, як і кім яно выкарыстоўваецца. На многія працэсы ўплываюць не столькі фінансавыя рэсурсы, колькі імідж краіны. Беларусі як дзяржаве прыйдзецца яшчэ доўга аднаўляць свой імідж на міжнароднай арэне, перш чым сюды паедуць інвестары, спартыўныя спецыялісты, гульцы высокага ўзроўню.
Але гэта мы разважаем толькі пра тую Беларусь, у якой зменена сацыяльна-палітычная мадэль, ідзе развіццё эканомікі, ёсць прадпрымальніцкі бум і ёсць дзелавы аптымізм у людзей. У беларусаў з'явяцца грошы, яны пачнуць цікавіцца спортам, укладваць у яго, траціцца на забавы. А цяпер, у цяперашняй Беларусі, калі людзі ў першую чаргу цікавяцца тым, як выжыць, а не пазабаўляцца, ім на спорт напляваць, па вялікім рахунку.
— Дапусцім, што будуецца новая Беларусь, выбудоўваецца новая эканамічная мадэль. У такім выпадку прыватнікам таксама будзе не да спорту — яны будуць вучыцца жыць па-новаму. Што рабіць у такім выпадку?
— Па-першае, спонсарамі могуць выступаць не толькі беларускія брэнды. Гэта могуць быць і замежныя кампаніі, якія захочуць зайсці на беларускі рынак, інвеставаць у спорт энныя рэсурсы, каб прасоўваць сябе на гэтым. Але, паўтаруся, гэта мы гаворым пра новую Беларусь, дзе будуць больш зразумелыя правілы гульні, калі будзе стабільнае заканадаўства. А цяпер, аб'ектыўна, няма выразных і роўных правіл гульні. Аніякі сур'ёзны інвестар у Беларусь з незразумелым інвестыцыйным кліматам і санкцыямі не пойдзе.
— У цэлым рынак заработнай платы ў беларускім спорце адэкватны на дадзены момант? У тым жа гандболе, напрыклад.
— Калі не браць нейкія выключэнні, напрыклад, футбольны «Шахцёр», мінскае хакейнае «Дынама», то, лічу, заробкі суразмерныя ўзроўню чэмпіянатаў, узроўню гульцоў. Нават блізка няма завоблачных заробкаў. Для прафесійнага спартсмена, век якога нядоўгі, гэта невысокія зарплаты. А так, паўтаруся, калі браць узровень развіцця спорту, то, мне здаецца, усё суразмерна.
— І ўявім такую сітуацыю. Калі ў цяперашняй Беларусі спорт паставіць на прыватныя рэйкі, каб тыя ж футбольныя клубы самі шукалі спонсараў, у такім выпадку спорт выжыве?
— Думаю, не, без шанцаў. Прыбяры дзяржпадтрымку — усё абрынецца. Такія эканамічныя і грамадскія рэаліі. Які сэнс прыватніку ўкладвацца ва ўмоўны магілёўскі «Днепр»? Які сэнс укладвацца ў нікому не цікавы калектыў? І гэта тычыцца ўсяго спорту Беларусі. Калі няма грамадскага запыту, які сэнс марнаваць грошы?
— Тады робім выснову: дзяржфінансаванне спорту захоўваць трэба, але неабходна ў корані памяняць усю сістэму выдзялення сродкаў.
— Так, трэба аптымізаваць сістэму фінансавання, зраўняць правілы гульні, пазбаўляцца ад аўтарытарызму, дзялення на «лаяльных» і «пазасістэмных». Тады спорт будзе развівацца далей. Плюс трэба рабіць спорт больш прывабным для грамадскасці. Як я ўжо сказаў, тыя ж прыватнікі будуць укладваць сродкі ў тое, што цікава людзям. А калі мы будзем рухацца па існуючай лініі, то ні да чаго гэта не прывядзе. Мы будзем назіраць далейшае скочванне ў балота, маргіналізацыю спартсменаў, падзенне спартыўнага майстэрства. Паводле маіх прагнозаў, гадкі два жыцця ў такім рытме, як цяпер — і адкачаць спорт будзе вельмі складана.