Ненармальная нармалізацыя. Чаму беларусаў можа навучыць досвед Чэхаславакіі

У лексіконе беларускіх чыноўнікаў апошнім часам прапісаўся тэрмін «нармалізацыя» — як спосаб выхаду з цяперашняга палітычнага крызісу. Ці сапраўды можна нармалізаваць дыктатуру? Паглядзелі на досведзе Чэхаславакіі.

Слова «нармалізацыя» трапіла ў чэхаславацкі афіцыйны дыскурс прама з тэксту Маскоўскага пратакола, які быў падпісаны 27 жніўня 1968 года і зафіксаваў дэ-факта капітуляцыю Чэхаславакіі і ўстанаўленне акупацыйнага рэжыму пасля падаўлення Пражскай вясны.

Прызначаныя Масквой новыя лідары Чэхаславаччыны, як адзначана ў пратаколе, «выказалі рашучасць дабіцца нармалізацыі становішча ў нашай краіне на аснове марксізму-ленінізму, аднавіць кіруючую ролю партыі і аўтарытэт дзяржаўнай улады працоўнага класа, выключыць контррэвалюцыйныя арганізацыі».

На практыцы гэта азначала правядзенне серыі рэпрэсій унутры краіны для прадухілення вяртання да рэфармізму ў стылі Дубчака. Многія грамадскія і культурныя арганізацыі былі ліквідаваны. Адменены ўсе рэформы: адносна мяккая цэнзура, адносная свабода творчасці ў кіно, тэатры і г. д. Дбайныя чысткі былі праведзены ў Службе бяспекі, арміі, прафсаюзных арганізацыях і г.д.

Ці магчыма «нармалізаваць» дыктатуру?

Кантроль над соцыўмам падтрымліваўся рознымі спосабамі. Практыкаваліся паўторныя арышты і турэмнае зняволенне асоб, якія паслядоўна выступалі супраць рэжыму, такіх як члены групы Хартыя 77 ці рэлігійныя актывісты. Для тых, хто не быў дысідэнтам, распрацавалі менш жорсткія пакаранні: пазбаўленне працы, паніжэнне на пасадзе, адмову ў працаўладкаванні, адмову ў магчымасцях атрымання адукацыі, абмежаванні на жыллё і адмову просьбаў аб паездках за мяжу.

Пасля маштабных пратэстаў у жніўні 1969 года, у першую гадавіну ўводу войскаў краін Варшаўскай дамовы ў Чэхаславакію, быў прыняты закон, які дазваляў сурова і аператыўна караць удзельнікаў дэманстрацый і ўсіх, хто «парушаў сацыялістычны грамадскі парадак». У выніку палітычных пераследаў узнік рэжым, які хоць і не быў поўным вяртаннем да сталінізму, але ад ліберальнага таксама быў вельмі далёкі.

На вонкавым дыпламатычным контуры Прага выконвала інструкцыі з Масквы. Была падпісана дамова «аб часовым знаходжанні савецкіх войскаў», якая замацавала прысутнасць Савецкай арміі на тэрыторыі Чэхаславакіі. Да 1990-га ў больш за 80 гарнізонах дыслакавалася 73,5 тыс. савецкіх салдат.

Чэхаславацкая дыпламатыя тых часоў перыядычна дэманстравала фантастычную паслухмянасць на адрас Масквы. Так, дэлегацыя Чэхаславакіі прапанавала ўключыць у сумесную дэкларацыю пасяджэння палітычнага савету краін Варшаўскай дамовы 1976 года пункт аб тым, што мірныя намаганні ў разрадцы з'яўляюцца асабістай заслугай Леаніда Брэжнева. Нават савецкая дэлегацыя была ў шоку. 

Успаміны пра будучыню праз 50 гадоў

Што да грамадства, то па ходу рэпрэсій яго апанавалі апатыя, пасіўнасць і эскапізм. Збольшага грамадзяне Чэхаславакіі дыстанцыяваліся ад палітычнай дзейнасці. Калі ў 1978 годзе ў краіне адзначалі ўгодкі ўварвання савецкіх войскаў, ніякіх буйных акцый пратэсту зафіксавана не было.

Адсутнасць свабоды кампенсавалася пагоняй за прыватным спажываннем. Людзі імкнуліся да матэрыяльных выгод, якія заставаліся даступнымі ў 1970-х. Напрыклад, новыя аўтамабілі, дамы ў сельскай мясцовасці, бытавая тэхніка, доступ да забаў. Кампенсатарам адсутнасці ў краіны суверэнітэту часам былі перамогі хакейнай зборнай Чэхаславакіі над савецкімі калегамі.

Яшчэ адным сімптомам палітычнай хваробы ў 1970-х гадах было з'яўленне розных формаў антыграмадскіх паводзін. Дробныя крадзяжы і бессэнсоўнае знішчэнне грамадскай уласнасці былі шырока распаўсюджаны. Алкагалізм дасягнуў такога ўзроўню, што быў аб'яўлены праблемай. Прагулы і зніжэнне працоўнай дысцыпліны паўплывалі на прадукцыйнасць, эміграцыя — вышэйшая праява адчужэння — у 1970-х гадах склала больш за 100 000 чалавек.

Пакуль спажывецкія патрабаванні задавальняліся, насельніцтва ў асноўным цярпела застойны палітычны клімат. Аднак у канцы 1970-х эканоміка Чэхаславаччыны пачала стагніраваць, і здольнасць рэжыму ўлагоджваць насельніцтва шляхам прадстаўлення матэрыяльных бонусаў паменшылася.

Хоць рэжым змог захаваць на працягу трыццаці гадоў у Чэхаславакіі  статус-кво, 1980-я выклікалі ўнутраны і знешні ціскі з патрабаваннем рэформ. У красавіку 1987 года кіраўніцтва краіны нарэшце аб'явіла аб палавінчатай праграме рэформ, якая мела пачацца ў 1991 годзе. Але было занадта позна. Літаральна праз два гады аксамітавая рэвалюцыя зрынула дыктатуру з яе планамі па далейшай нармалізацыі.

Зрэшты, гісторыкі лічаць, што ў чэхаславацкай нармалізацыі і так не было ніякіх шансаў. Асноўная ідэалогія нармалізацыі грунтавалася на катэгарычнай адмове ад спадчыны рэформаў 1968-га і не прапаноўвала нічога больш. Як вынік, камуністычная эліта не мела ніякага рэальнага ўяўлення аб будучыні Чэхаславакіі.