Арт-менеджарка Ганна Палей: Зараз самы час для таго, каб нешта рабіць і не чакаць лепшых часоў

Сённяшняя наша размова — з менеджаркай, заснавальніцай мазырскай адукацыйнай платформы «Першы крок» Ганнай Палей. Ганна расказвае пра цяжкасці працы ў рэгіёнах, важнасць развіцця нефармальнай адукацыі і тыя выпрабаванні, праз якія праходзяць незалежныя ініцыятывы ў цяперашніх умовах.

— Ты нячаста з’яўляешся ў публічнай прасторы. Раскажы, калі ласка, крыху пра сябе. З чаго складаецца твая ідэнтычнасць?
— Зараз я арт-менеджарка, працую з культурніцкімі праектамі, у мінулым была заснавальніцай незалежнай культурнай прасторы «Першы крок» у Мазыры. Уласна, гэта тое, чым я займаюся.
— Ты сама не з Мазыра, так? Чаму ты вырашыла ўкладацца ў чужы, па сутнасці, горад?
— Я сама з Брэсцкай вобласці. Да таго, як пераехала ў Мазыр, я займалася культурніцкімі праектамі ў Мінску, арганізоўвала выставы, канцэрты, была залучаная ў культурнае жыццё. Так склаліся мае асабістыя абставіны, што я апынулася ў Мазыры. Тады я зразумела, што маленькія гарады развіваюцца зусім у іншым кірунку і там, у адрозненне ад Мінска, зусім няма альтэрнатывы для таго, каб людзі мелі насычанае культурнае жыццё. Яшчэ ў той час я задумалася над тым, што добра было б мець прастору, якая дапаможа людзям рабіць тое, што яны хочуць — напрыклад, фатографам і мастакам арганізоўваць свае выставы.
У мяне было сваё ўяўленне пра тое, як гэта павінна быць. На некаторы час гэтыя планы адклаліся, і вось пачаўся 2018 год, з’явілася магчымасць паўдзельнічаць у «Social Weekend» — на той момант найбуйнейшым конкурсе сацыяльных праектаў у Беларусі. Сабралася вельмі крутая каманда, з якой я працавала, і мы выйгралі невялікую падтрымку на гэтым конкурсе, адкрылі сваю прастору, якую маглі сабе дазволіць мінімальна фінансава ўтрымліваць. Пасля у нас праводзілася вельмі шмат выстаў, прыязджалі нават цэлыя групы з Мінска, бо там такіх падзей не было. На мой погляд, у нашым гэтым кавалачку свабоды мы арганізавалі вельмі важны рух, дзе нарадзіліся многія незалежныя праекты.
«Першы крок» працаваў і з культурніцкімі праектамі, публікацыямі, з гістарычнымі, архіўнымі матэрыяламі, мы выдалі кнігу пра Мазыр. Я вырашыла, што не важна, дзе я знаходжуся, — можна ў любым месцы стварыць такія ўмовы, каб у людзей была магчымасць развівацца і развіваць свой патэнцыял. Уласна, гэтая прастора так і працавала.
— Ці можаш ты простымі словамі патлумачыць для чытача, які, можа быць, ніколі не быў у Мазыры, што такое «Першы крок»?
— Гэта была культурная і адукацыйная пляцоўка і медыяпраект, дзе мы расказвалі пра мясцовых актывістаў, пра арт-супольнасць, якая развівае свае праекты па-за Мінскам. Таксама мы працавалі над развіццём менавіта гэтых маленькіх супольнасцей, якія знаходзяцца далёка ад вялікага горада і вялікіх падзей. «Першы крок» дапамагаў людзям паказаць тое, што яны робяць, збірацца вакол нейкіх ідэй і аднадумцаў.

Мы працавалі не толькі з Мазыром. Сярод нашых наведвальнікаў, як я ўжо гаварыла, былі людзі з Мінска, мы арганізоўвалі некалькі праектаў для лакальных супольнасцей па ўсёй Беларусі — напрыклад, запускалі онлайн-курс па сучасным мастацтве, дзе слухачамі былі жыхары ўсіх рэгіёнаў.
— Чаму важна займацца такім актывізмам і развіваць грамадзянскую супольнасць у рэгіёнах?
— Таму што, па-першае, здольнасць штосьці рабіць самому развівае здольнасць ні ад каго не залежаць. І калі побач з табою такія ж людзі, якія нешта робяць, аналізуюць тое, што яны робяць, ты прапануеш умовы для стварэння дыскусійнага поля, і менавіта гэта развівае розныя меркаванні, адкрывае новыя аспекты ў тым, што ты робіш. Чалавек, магчыма, ніколі не задумваўся, а вось па ходзе абмеркавання ён пачынае па-іншаму глядзець на рэчы, у яго развіваецца здольнасць прымаць розныя меркаванні.
Камунікацыя, магчымасць адкрыта выказваць свой погляд на рэчы, якія зараз адбываюцца ў свеце, — гэта ўмовы для таго, каб людзі фарміравалі ўласнае меркаванне, вучыліся аналізаваць і ў будучыні прымяняць свае веды не для стварэння незразумела на чым заснаванай ідэалогіі, а ўмелі абапірацца на крытычнае мысленне і ўласны досвед.
— Наколькі цяжка табе было пачынаць?
— Вельмі цяжка, бо я пастаянна чую каментарыі, што ў мяне нічога не атрымаецца. Маўляў, навошта? Гэта ж Мазыр, там нічога не адбываецца!
Гэта гісторыя пра ўсю Беларусь — калі гавораць, што нічога не адбываецца. Мяне яна трыгерыць, бо зразумела, што зараз усё вельмі жорстка, але ж нешта ўсё адно ёсць.
Дакладна такое ж я пачула ў 2018 годзе, калі задумала адкрыццё культурнай пляцоўкі ў нейкім незразумелым горадзе: «А хто туды будзе хадзіць? Навошта табе гэта — ды яшчэ і з культурнай скіраванасцю?» А мне было важна. Я не зусім магу назваць сябе актывісткай, мне заўсёды былі больш цікавыя больш культурніцкія і арт-праекты, але пляцоўка была створаная пад розныя ініцыятывы. Мы працавалі і з моладдзю, напрыклад, рабілі нефармальную адукацыйную праграму. Але вельмі шмат людзей адгаворвалі: «Божа, навошта? Што ты прыдумала? У цябе нічога не атрымаецца!» І так пастаянна.
Усё атрымалася. Было складана, асабліва калі пачалася пандэмія — мы вымушаныя былі шукаць магчымасці, бо прастора — гэта ў любым выпадку праца з праектамі, то-бок гэта непрыбытковая гісторыя. Мы шукалі спосабы трансфармацыі і працы онлайн, у нас адмянілася многія офлайнавыя праекты, фінансава стала складана. Яшчэ больш цяжка стала пасля 2020 года — было складана эмацыйна, стала проста небяспечна мець публічную прастору, хаця мы эфектыўна дапрацавалі да 2022 года. Тады ўжо рэальна была фактычна фізічная пагроза, бо Мазыр, як мы ведаем, аказаўся у цэнтры ўсіх падзей на пачатку вайны, праз горад ехала шмат вайсковай тэхнікі. Я як каардынатарка пляцоўкі не магла дазволіць, каб людзі знаходзіліся ў небяспецы, бо прастора публічная і яна не можа існаваць у закрытых мерапрыемствах, гэта супярэчнасць. Публічнасць — гэта перш за ўсё пытанне бяспекі. І для мяне, і для каманды, і для нашых наведвальнікаў стала проста небяспечна, калі побач ходзяць незразумелыя людзі, якія нападаюць на іншую краіну.
Да таго ж, не было мэтазгодным далей працаваць з прасторай і з фінансавых пытанняў, бо ніхто не будзе працаваць з беларускімі праектамі цяпер. Уласна, так наша гісторыя стала архівам.
— На працягу існавання «Першага кроку», пачынаючы з 2018 года, як мяняўся твой досвед узаемадзеяння з афіцыйнымі ўладамі? Мазырскія чыноўнікі — адны з самых складаных у камунікацыі.
— Як было ў 2018-м? Мы адкрыліся і ні ў каго не пыталі аніякіх дазволаў. Я з чыноўнікамі ніколі не ўзаемадзейнічала. Яны зрабілі выгляд, як мне падаецца, што нас не існуе — маўляў, працуйце, а мы зробім выгляд, быццам вас няма.
— А ты робіш выгляд, што не існуе іх?
— Так-так (смяецца). Пасля 2020 года я ўвогуле не разумела, навошта мне з імі ўзаемадзейнічаць. Каб што?
Я ведаю, што многія працягваюць рабіць сумесныя праекты, што НКА, якія засталіся ў горадзе, датычныя да такога супрацоўніцтва, хаця гэта заўсёды было складана назваць супрацоўніцтвам. Калі ты, напрыклад, арганізоўваеш нейкі гарадскі івэнт, цябе запісваюць у іх праграму — маўляў, гэта арганізавана чыноўнікамі. Па факце, гэта не супрацоўніцтва, а эксплуатацыя тваіх ведаў і досведу.

Так што пасля такіх гісторый мы падумалі: калі ў іх ёсць што нам прапанаваць, мы з радасцю паслухаем і потым вырашым.
— Вы некалькі разоў запрашалі мяне на чытанні, і я памятаю, што на іх бывалі дзіўныя персанажы, настроеныя, мякка кажучы, крытычна да ўсяго, што адбываецца. Як вы выжывалі ў атмасферы такой наўпроставай небяспекі?
— Мы разумелі, што, калі ты праводзіш любое публічнае мерапрыемства, трэба быць гатовымі да рознай аўдыторыі, назавём гэта так. І таму мы былі гатовыя, што на мерапрыемствы, якія заяўляюцца як публічныя, заўсёды будуць прыходзіць розныя людзі — і нават вельмі крытычна настроеныя. І гэта, мне падаецца, ок. Ну, як ок... Калі мы гаворым, што ў нас павінны быць розныя меркаванні, значыць, мы ствараем такія ўмовы, каб любыя людзі маглі прыйсці і выказаць гэтыя розныя меркаванні.
Што датычыцца бяспекі, то ў нашых умовах гэта заўсёды адкрытае пытанне. Але, тым не менш, паэтычныя чытанні ў нас адбыліся — і не аднойчы. І ўсе нашы мерапрыемствы, якія мы планавалі, таксама адбыліся. Усе яны праходзілі добра, са станоўчым фідбэкам ад аўдыторыі, і мне падаецца, што гэта важна. Тыя ініцыятывы, якія нарадзіліся на нашай пляцоўцы, працягваюць працаваць. Канешне, яны ператварыліся збольшага ў аматарскія гурткі, але, тым не менш, яны працуюць, і мне гэтага дастаткова для таго, каб лічыць, што ўсё было зроблена правільна. Калі ёсць нейкі працяг пасля нашай пляцоўкі, гэта самае галоўнае. А куды яно далей пойдзе, я не ведаю.
— Наколькі вялікае поле НДА ў Мазыры і ў рэгіёне ў цэлым? І наколькі вялікім было ваша кола партнёраў, арганізацый, з якімі вы супрацоўнічалі?
— У асноўным гэта былі незарэгістраваныя маленькія ініцыятывы. Ёсць арганізацыі, якія працуюць з людзьмі з інваліднасцю, мы з імі даўно супрацоўнічалі і нават рабілі некалькі сумесных актыўнасцей. Ёсць ініцыятыва, якая вельмі доўгі час займаецца архіўнай фатаграфіяй; розныя экалагічныя праекты, у тым ліку ЮНЕСКА-клуб — ён адкрыты пры школах і займаецца экалагічнай адукацыяй дзяцей. Не ведаю, ці працуюць яны цяпер.
Дарэчы, мы рабілі ў 2018 годзе даведнік мазырскіх ініцыятыў, які ў нас быў на сайце pershykrok.by, дзе можна было пазнаёміцца з НКА-сектарам, там былі кантакты арганізацый, праз якія можна было ім дапамагаць. Мы сабралі, па-мойму, каля 12 ініцыятыў, і недзе палова з іх ужо не ў Беларусі.
— Калі я не памыляюся, на пачатку 2020 года была гісторыя са спробай закрыць у Мазыры дзіцячы цэнтр «Вясёлка» — адзіны, па сутнасці, такога роду ў краіне. Памятаю, што гісторыя пра закрыццё цэнтра атрымала вялікі розгалас, калі туды прыехаў і зняў сюжэт Сяргей Ціханоўскі.
— Так, была такая гісторыя. Мы выступалі сярод іншых супраць гэтага, бо бацькам прапанавалі горшыя ўмовы, якія не пасавалі для іх дзяцей, таму была вялікая хваля пратэсту супраць закрыцця. Тады цэнтр атрымалася адстаяць. Што з ім сёння, я не ведаю.
— Наколькі я памятаю, сваю актыўнасць у Мазыры ты пачынала не з «Першага кроку», гэта была актыўнасць па аднаўленні тэрыторыі былога манастыра.
— «Даліна анёлаў», так. Там была магчымасць праводзіць мерапрыемствы, а ў нас яшчэ не было сваёй пляцоўкі, і мы арганізоўвалі там некалькі мерапрыемстваў. Я прывозіла сваіх сяброў-музыкаў, мы рабілі вечар сучаснай музыкі, ладзілі паэтычныя чытанні. Карацей, яны прадастаўлялі пляцоўку, мы арганізоўвалі на ёй мерапрыемствы.

«Гэтыя сцены павінны жыць»

Мне было не зусім камфортна, бо шмат сіл і энергіі ўкладалася ў гэта ўсё без нейкай аддачы, але я разумела, што ёсць праекты, якія я хацела рэалізоўваць сама, і ў нас была цудоўная вопытная каманда, якая магла рабіць нейкія свае рэчы. Але паколькі гэта была чужая пляцоўка, мы не маглі арганізоўваць шмат актыўнасцей, таму было вырашана рабіць свой праект, які будзе адпавядаць нашым каштоўнасцям і разуменню таго, як гэта павінна выглядаць.
— Раскажы крыху падрабязней пра кнігу пра Мазыр, якую вы рабілі.
— Гэтая была вельмі класная гісторыя. Мы супрацоўнічалі з мясцовым універсітэтам, і яны звярнуліся да нас з просьбай арганізаваць прыезд нідэрландскіх партнёраў.
Нідэрландцы прыязджалі ў Мазыр ужо гадоў пяць, але чамусьці нічога пра яго не ведалі, і мы вырашылі зладзіць для іх пагружэнне ў гістарычны кантэкст рэгіёна, а для гэтага звярнуліся да гісторыка Таццяны Нікіцінай.

Некаторыя людзі вывучаюць гісторыю горада вельмі доўгі час. Яна ўсё жыццё жыве ў гэтым, хаця цікавы факт палягае ў тым, што яна таксама не нарадзілася ў Мазыры (смяецца). Відаць, мазырскія ўмовы цябе ставяць у такую сітуацыю, што ты або штосьці мяняеш, калі можаш, або працягваеш і далей жыць у тым, што ёсць.
Таццяна Нікіціна аказалася вельмі цікавай жанчынай. Яна зрабіла цэлую рукапісную даследчую працу пра гістарычны кантэкст горада — і гэта насамрэч быў рукапіс, самвыдат. Яна паказала яго мне і сказала: «Паглядзі, пачытай. Можа, будзе цікава». Там вельмі шмат працы было праведзена па культурнай спадчыне Мазыра і рэгіёна. Я прачытала і падумала, што гэта трэба выдаваць кнігай, бо такіх матэрыялаў нідзе няма. Увогуле ў беларускіх рэгіёнах вельмі мала можна знайсці матэрыялаў пра тое, што было і дзе было, асабліва з культурным фокусам.

Карацей, на аснове гэтага рукапісу мы зладзілі шпацыр, расказалі нашым нідэрландскім сябрам і калегам пра тое, у якім горадзе яны знаходзяцца. Ім вельмі спадабалася — яны быццам наноў адкрылі для сябе Мазыр.
У той час была магчымасць выдаваць кнігі праз краўдфандынгавыя платформы, і мы арганізавалі кампанію. Наш праект быў вельмі лакальным. Звычайна на «Вулеі» былі праекты большага фармату і кантэксту, а ў нас было канкрэтна пра Мазыр: «Плошчы і вуліцы Мазыра як сведкі гісторыі». Я напісала стратэгію, як гэта будзе выглядаць, каб зацікавіць людзей, якія нарадзіліся ў Мазыры і з’ехалі даўным-даўно з гэтых мясцін. Мы зрабілі вельмі маленькі разлік па фінансах, каб пакрыць кошт ста экзэмпляраў, бо падавалася, што для лакальнага праекта гэтага больш чым дастаткова. Інфармацыйная кампанія атрымалася вельмі шырокай. У нас было 50 дзён для збору сродкаў, і мы за месяц сабралі ўтрая больш, чым трэба было. Натхнёныя гэтым досведам, мы зрабілі не 100, а 300 экзэмпляраў, і гэтая кніга цяпер ёсць ва ўсіх маіх калег — напрыклад, у Нацыянальнай бібліятэцы ў Белградзе, у ЗША, Ізраілі, Швейцарыі, Нарвегіі.
Да апошняга дня працы нашай прасторы да нас прыходзілі людзі і пыталі, ці ёсць яна ў нас. Думаю, калі б атрымалася яе перавыдаць, было б вельмі крута. У Беларусі гэтую кнігу ўжо не знайсці.
— Ведаю яшчэ таксама, што «Першы крок» збіраў сваю ўласную бібліятэку. Што з ёю цяпер? І якія самыя запамінальныя экзэмпляры дасталіся вам у валоданне?
— Гэта была вельмі цяжкая гісторыя, бібліятэку складана было збіраць, але мы збіралі яе ўвесь той час, што працавалі.
Калі мы толькі адкрыліся, у нас былі толькі нейкія выбраныя кнігі, а калі да нас пачалі далучацца беларускія мастакі і фатографы, яны давалі свае артбукі, бясплатна дзяліліся з намі сваімі працамі, і адным з такіх класных здабыткаў для нас быў праект Андрэя Лянкевіча «Паганства». Я арганізоўвала яго выставу, і яна была вельмі пра наша Палессе, пра нашы традыцыі. Для мяне па сёння гэта адзін з самых значных праектаў беларускай традыцыйнай культуры. Кніжка Андрэя з’явілася ў нас адной з першых.

Быў яшчэ «Месяц фатаграфіі ў Беларусі», яны падзяліліся з намі агромністай колькасцю каталогаў папярэдніх гадоў — таксама абсалютна бясплатна. І ў нас можна было паглядзець работы не толькі беларускіх аўтараў, але і фатографаў з розных іншых краін, з якімі яны супрацоўнічалі.
Акрамя таго, мы збіралі самі з нейкіх крыніц, дарылі адно аднаму кнігі беларускіх паэтаў. У нас нават была ў бібліятэцы кніжка Крысціны Бандурынай. Цудоўная беларуская паэтка (смяецца).
— Так, чула пра такую!
— Ну вось, яна таксама адной з першых з’явілася ў нашай бібліятэцы. Пасля «Месяца фатаграфіі», які мы праводзілі ў Мазыры, да нас прыходзілі мясцовыя фатографы з інфармацыяй, што яшчэ ў савецкія часы ў Мазыры, аказваецца, быў нейкі прасунуты фотагурток і нават ладзіўся фотафестываль на Пхове. Для мяне гэта было такім адкрыццём! Гэта быў цудоўны дадатак да нашых фотавыстаў, і дзякуючы «Першаму кроку» мы зноў даведаліся нешта новае пра Мазыр. Гэтая мясцовая фотасупольнасць пастаянна прыходзіла на нашы праекты, намагалася нас падтрымаць, і адным са шляхоў такой падтрымкі былі фотакнігі, якія яны прыносілі з розных фестываляў, у якіх бралі ўдзел. У гэтым сэнсе ў нас была вельмі крутая бібліятэка.

Так яшчэ атрымалася, што ў 2021 годзе маскоўскі музей сучаснага мастацтва «Гараж» прапанаваў падзяліцца часткай іх бібліятэкі з намі. Я напісала спецыяльны запыт, і яны падзяліліся з «Першым крокам» сваімі кнігамі пра сучаснае мастацтва — пра фатографаў, мастакоў, пісьменнікаў. Склалася надзвычайная бібіліятэка, і мы стараліся зацікавіць ёю людзей, каб яны бралі чытаць дадому ці прыходзілі да нас на каворкінг і маглі працаваць і чытаць. Канешне, не вельмі актыўна гэтыя справа ішла, бо кніжкі ўсё-ткі даволі спецыфічныя — пра мастацтва, але, тым не менш, яны ў нас былі ў доступе.
Таксама ў нас была вельмі класная кніжка, якіх, мне падаецца, увогуле адзінкі па ўсёй Беларусі — даследчы праект беларускіх куратарак Ганны Карпенка і Сафіі Садоўскай «Бязмежнікі». Яны збіралі архіў фотаработ пацыентаў беларускіх псіхіятрычных клінік і рабілі вялікую выставу ў яшчэ тады існуючай галерэі «Ў».
Другі мой боль — тое, што зараз бібліятэка знаходзіцца ў надзейным месцы для захоўвання, але не працуе так, як я хацела. Так што, калі камусьці трэба папоўніць сваю бібліятэку кніжкамі, я б з радасцю, напэўна, падзялілася, адзінае што — трэба будзе арганізаваць дастаўку ў той горад, куды трэба.
Я хацела б, каб яна па-ранейшаму працавала для людзей, каб людзі таксама маглі дзяліцца адно з адным. Пэўнага рашэння ў мяне няма, але мне падаецца, што зараз самы час для таго, каб нешта рабіць і не чакаць, калі наступяць лепшыя часы. Кнігі — не найгоршы інструмент для гэтага.
— Ты цікавішся літаратурай, мастацтвам, фатаграфіяй. Ці ёсць у цябе любімыя творцы?
— Цяжкае пытанне. З пісьменнікаў мне падабаецца Альбер Камю («Чужаніца», «Чума»), Міларад Павіч («Папяровы тэатр»), Патрык Мадыяно («Вуліца Цёмных Крамак») — гэта тое, што я перачытвала нядаўна і буду яшчэ праз некаторы час. З сучасных беларускіх пісьменнікаў_ц вылучу для сябе Альгерда Бахарэвіча, Святлану Алексіевіч і сучасную беларускую паэзію. Крысціна Бандурына, Наста Шакунова, Вальжына Морт, Наста Кудасава. Наогул лічу, што паэзія зараз вельмі дарэчная, таму што востра не хапае слоў, каб не скаціцца ў наіўнасць і пошласць, якая ўсё абясцэньвае, а паэзія дапамагае пазбегнуць гэтых пастак і пражываць гэтую рэчаіснаць як ёсць.

Не магу сказаць, што ў мяне ёсць любімыя фатограф_кі — проста таму, што мой погляд непрафесійны. З беларускіх аўтарак сачу за працамі Марыі-Алены Банэ, напрыклад і за працамі маёй сяброўкі Кацярыны Корж(усміхаецца). Увогуле мне падабаецца адкрываць маленькія гісторыі ў людзей, якія сціпла ставяцца да сваёй справы, але ж часта ў іх позірку столькі моцы і столькі новых сэнсаў!
З сучаснага мастацтва: падабаецца, што зараз робіць «Тэатр КХ» — вылучу спектакль «Frau mit Automat». Апошнім часам у захапленні ад праектаў, якія пераасэнсоўваюць наша мінулае — гэта тое, што робіць Маша Мароз (праект «Past Perfect»), напрыклад. Таксама сачу за працамі, якія робяць Наста Рыдлеўская, Таша Кацуба, Цемра.
Я вельмі захапляюся музыкай. Зусім нядаўна ў Інстаграме якраз расказвала пра беларускія музычныя праекты, за якімі сачу: «Applepicker», «.К», «Chornabrova».
— Вы рабілі серыю відэа пра вядомых людзей Мазыра — «Сапраўдныя». Раскажы пра іх.
— «Сапраўдныя» — гэта серыя жаночых партрэтаў людзей, якія выраслі ў Мазыры, узялі гэты вельмі складаны мазырскі кантэкст і перанеслі яго ў сваё жыццё і творчасць. Яны ведаюць, што ніколі больш не вернуцца ў гэты кантэкст назаўсёды, — але ж такі ці інакш яны сутыкаюцца з гэтым досведам у сваёй дзейнасці. Фокус у тым, каб расказаць, як гэты досвед паўплываў на творчасць.
Мы планавалі зрабіць тры інтэрв’ю: з рэжысёркайЮляй Шатун, з табой і з паэткай і мастачкай Настай Шакуновай, — але з Настай не атрымалася, а вось з вамі мы зрабілі. Мне падаецца важным зафіксаваць без рэдактуры ўспаміны і кантэкст, у якім вы жылі, і ў канцы прадставіць аўдыёвізуальны партрэт чалавека з рэфлексіяй і без усялякіх пытанняў кшталту «А як вы сябе адчуваеце?» (смяецца). Гэта свабодны погляд на тое, што адбывалася і адбываецца, і ён дазваляе паказаць чалавека.
— Ты сказала, што мазырскі кантэкст вельмі цяжкі. Чаму?
— Перш за ўсё, гэта прамысловы горад, дзе людзі жывуць зусім не блізка да мастацтва і нефармальнай адукацыі. Усе грошы, якія ёсць у горада, належаць прамысловасці. Гэтыя людзі пасля працы хочуць проста адпачыць, ні на што іншае сіл і матывацыі няма. Да таго ж, тут адчувальна дамінуе патрыярхальны кантэкст. Вельмі часта, калі да нас нехта прыходзілі, пыталі: «А што, вы тут адна? Вам, напэўна, муж дапамагае? Напэўна, ён добра зарабляе, таму вам і няма чаго рабіць» (смяецца).

Таму было складана расказаць людзям, навошта мы ўвогуле ўсё гэта робім. Калі я прыехала ў гэты горад, ён быў вельмі дэпрэсіўным, не было ні кавярняў, ні бараў, аніякай інфраструктуры, толькі завод і яго работнікі.
— Акрамя «Сапраўдных» вы здымалі яшчэ і відэапраект «Мы» — пра моладзь Мазыра і рэгіёна. Раскажы пра яго.

— Гэта аўтарскі праект маёй каляжанкі па «Першым кроку» Вікторыі. Яна як прадстаўніца моладзі прыдумала такі фармат відэа, дзе ў кожнага ўдзельніка_цы ёсць магчымасць адказаць на пытанне «Што для вас галоўнае ў жыцці?». Бо ў моладзі вельмі няшмат шанцаў у жыцці сустрэць такую зацікаўленасць і данесці свае думкі пра тое, што так важна. Як транслюе сама Віка з апісання праекта:

— Вы ладзілі выставу Вольгі Бубіч «20 жанчын». Што гэта было для цябе? І наколькі важная фемінісцкая оптыка ў тваёй дзейнасці?

— Як я казала раней, горад, у якім я пражыла апошнія некалькі гадоў, — гэта абсалютна патрыярхальная гісторыя. Аналізуючы гэты кантэкст і свой асабісты досвед, я імкнулася ўключаць жаночыя гісторыі ў нашу павестку, рабіць больш бачнай менавіта жаночую экспертызу. І асноўная каманда «Першага кроку» заўсёды складалася з жанчын. Для мяне гэта вельмі важна.

Выстава Вольгі Бубіч — працяг нашай працы з жаночай тэматыкай. Вольгу ўпершыню мы запрашалі ў «Першы крок» з лекцыяй «5 пачуццяў фотакнігі», дзе яна расказвала пра гісторыі фотакніг са сваёй асабістай калекцыі. Менавіта на той сустрэчы мы вырашылі зладзіць выставу пра 20 жанчын — пасля абмеркавання таго, што не хапае гісторый ад жанчын у гэтым горадзе.
— Наколькі я памятаю, ты яшчэ ў 2021 годзе адкрывала краму экалагічных тавараў «Zerro» на базе «Першага кроку». Раскажы, калі ласка, пра гэтую краму і пра тое, чаму экалагічная павестка важная. Як з ёю ўвогуле зараз справы ў Беларусі?
— Калі мы адкрывалі краму, то планавалі, што гэта будзе частка нашага камерцыйнага напрамку, бо прастора патрабуе фінансавых укладанняў: арэнда, заробкі і гэтак далей. Разлічвалі, што гэта будзе адным з прыкладаў таго, як мы можам яе падтрымаць.
Мы развілі інтэрнет-краму і арганізавалі фізічны пункт. Мне падавалася, што «Zerro» — гэта вельмі правільны працяг таго, што мы робім, бо ён пра экалогію, а мы так ці інакш прасоўвалі экалагічную павестку ў горадзе. Гэта пра экалагічнасць ва ўсім — пачынаючы ад рэчаў і заканчваючы стаўленнем да людзей. Мы зрабілі такі куток, куды можна было прыйсці і проста сабе нешта набыць, і аўдыторыя, якая да нас прыходзіла, таксама была дадатковым інструментам для прыцягнення людзей. Але збольшага, канешне, нашы пакупнікі заўсёды былі ў вялікіх гарадах — у Мінску, Віцебску, Гомелі.
Крама працавала, пакуль мы не вырашылі закрыць прастору. Складанасці ў гандлі пачаліся пасля 2022 года, а да таго правілы гульні для людзей, якія гэтым займаюцца, зусім не змяняліся. У лютым 2022 года пачаліся праблемы з пастаўкамі, у пастаўшчыкоў ледзь не на 30% павысіліся цэны, што прывяло б да росту цаны і для нашых пакупнікоў. І каб далей усё гэта развіваць, патрабаваліся вялікія фінансавыя рэсурсы. Я разумела, што хаця б для таго, каб трымацца на тым узроўні, на якім мы былі, трэба мець у запасе вельмі неблагія грошы.

Каб крама працягвала жыць, мы вырашылі не закрываць яе цалкам, а прапанаваць людзям, якім цікавая канцэпцыя гэтага праекта. Плюс у нас была ўжо напрацаваная аўдыторыя, кліенты, схемы паставак і сертыфікаты прадуктаў. Знайшліся пакупнікі гэтага бізнэсу, якія цяпер развіваюць праект. Я не сачу асабліва за тым, як ён развіваецца, але зрэдку паглядваю. Штосьці мне не падабаецца, але гэта ўжо не маё бачанне, бо праект развіваецца без нас. Мы хацелі, каб ён развіваўся на беларускай мове, быў фемінісцкай скіраванасці, нам гэта было важна. Калі гэта захаваецца, будзе цудоўна. Калі не — ну, на жаль, я тут ужо не магу паўплываць.
— Ты зараз не ў Беларусі. Ці бачыш ты ўвогуле сябе, сваю будучыню і будучыню сваёй дачкі ўнутры краіны?
— Ой, на жаль, не. Не бачу. Таму што для мяне асабіста няма развіцця. Я займаюся культурніцкімі праектамі і разумею, што мне заўсёды патрэбная падтрымка экспертаў, патрэбнае кам’юніці, інтэрнацыянальны досвед, экспертыза, актуальныя веды — і гэтага мне абсалютна не хапае. Калі была прастора, мы стараліся рабіць так, каб працаваць з экспертамі з розных галін, з розных краін, і для мяне самой гэта быў інструмент, які даваў магчымасць расці прафесійна. Цяпер я не ведаю, як мне працаваць, што рабіць.
Для дачкі таксама не бачу добрых прыкладаў. Яна займаецца маляваннем, развіваецца ў мастацкім кірунку. У Мазыры раней была цудоўная творчая студыя «Кола», але яны закрыліся і пераехалі ва Уроцлаў. Для нас гэта мінус адзін навык, бо онлайн — зусім не тое. Але мне хочацца, каб мая дачка развівалася далей у свабодным творчым мысленні, і я не ведаю, дзе яна будзе гэтым займацца ў Мазыры.

— То-бок ты не верыш у тое, што яна з’явіцца?
— Ну, слухай, я магу верыць, канешне, але што гэта змяняе? Бо будучыня так ці інакш наступіць, але ж зараз таксама нам трэба нешта рабіць для таго, каб не дэградаваць.

Я ўсё-ткі аптымістка: веру, што калі-небудзь будзе лепш. Але паколькі я яшчэ і маці, то мушу быць гатовай і адказнай, шукаць нейкія новыя шляхі і сучасныя метады навучання для свайго дзіцяці. Хочацца дзейнічаць ужо зараз.
— Адно з маіх стандартных пытанняў, але ў тваім выпадку яно, напэўна, будзе больш важным. Як 24 лютага і ўсё, што адбывалася пасля, паўплывала на цябе?
— Я працую з псіхолагам, нейкі час піла антыдэпрэсанты. Эмацыйна было вельмі складана. Зараз ўсё трошкі выраўнялася, і я разумею, што ў мяне проста няма іншага выйсця, акрамя як узяць сябе ў рукі. Але цяжка было знаходзіцца ў горадзе — і страшна, і складана, і небяспечна.

Мне вельмі б хацелася, каб наша прастора працягвала працаваць. Магчыма, сіламі некага яшчэ, хто захоча ўзяцца за гэтую канцэпцыю. З іншага боку, я разумею, што не гатовая больш укладацца ў гэта эмацыйна і рэсурсна.
— Ці не было табе сорамна, што ты беларуска, і ці не адчувала ты віну, асабліва калі жывеш у Мазыры і бачыш кожны дзень на вуліцах расійцаў?
— Сораму я ніколі не адчувала. Мне была не сорамна — мне было балюча ад таго, што забіваюць людзей. І гэта адзінае пачуццё, якое мяне дагэтуль пераследуе, — боль за тое, што людзі забіваюць адно аднаго.
Я лічу, што зрабіла ўсё, што магла зрабіць у гэтых абставінах: «Першы крок», наколькі было магчыма, працаваў з ментальным здароўем людзей і іх адукацыяй.
— Якой ты бачыш сітуацыю ў Беларусі ў бліжэйшай перспектыве?
— Мне падаецца, што, нягледзячы на тое, што цяпер мы назіраем, самае важнае — захаваць чалавечую прыроду, здольнасць суперажываць адно аднаму, падтрымліваць адно аднаго, ствараць прасторы, дзе мы можам адкрыта гаварыць і быць частка супольнасці падтрымкі, і для мяне гэта ключавы прынцып. Таксама для мяне каштоўна ў публічным полі чытаць, напрыклад, допісы Ганны Севярынец — гэта вельмі моцная маральная апора. Я ўсведамляю, што, калі ў нас ёсць такія настаўнікі і выкладчыкі, якія кіруюцца такімі прынцыпамі, ёсць надзея, што нешта зменіцца, што хаця б нечыя дзеці будуць у ментальнай бяспецы.

Ганна Севярынец: Чалавек не можа і не мусіць мець усёдазволенасці, яму ў гэтым блага

— Ці ёсць штосьці яшчэ, акрамя допісаў Ганны Севярынец, што дапамагае табе трымацца?
— Канешне! Гэта мае сябры, блізкія. Вельмі дапамагаюць размовы з маім дзіцём, таму што мяне вельмі радуе, як яна глядзіць на свет: яна адкрытая да ўсяго, эмацыйна ўключаецца ў многія рэчы, аналізуе іх. Таксама яшчэ супольнасць, якая сфарміравалася вакол «Першага крока» — мы заўсёды на сувязі, і для мяне гэта галоўнае, што ёсць і што дапамагае трымацца. Бо калі табе зусім кепска, вось гэтыя кропкі апоры, камунікацыя з людзьмі і магчымасць пабыць у бяспечным асяроддзі — самае важнае.