Сёння 90 год з дня нараджэння Арлена Кашкурэвіча

Творцу, які зрабіў «бачнымі» творы Быкава, Караткевіча, Гусоўскага, узгадвае svaboda.org.


15 верасня cпоўнілася б 90 год Арлену Кашкурэвічу — выбітнаму беларускаму мастаку, аўтару графікі да кніг Васіля Быкава і Уладзіміра Караткевіча. Пра ягоны «паўночны» характар, любоў да більярду і Ніцшэ і нелюбоў да сучаснага гораду распавядае мастацтвазнаўца Сяргей Харэўскі.
Арлен Кашкурэвіч быў адным з найлепшых графікаў, якія афармлялі тагачасныя кнігі. Ён шчыльна працаваў з Васілём Быкавым і Уладзімірам Караткевічам, хоць да асобы апошняга ставіўся крыху іранічна, што не перашкаджала, аднак, шанаваць пісьменніцкі талент.
Але ж з літаратарамі даводзілася інтэлігентна спрачацца: яны не заўсёды разумелі ягоную мастацкую мову, чакалі ілюстратыўнасці. А Кашкурэвіч заўжды працаваў «па матывах», ствараючы на кніжных старонках уласны мастацкі твор: ён лічыў сябе су-аўтарам і абражаўся, калі хто называў яго ілюстратарам.
У ХХ стагоддзі Францішак Скарына стаў сымбалем беларушчыны, а беларусы пачалі ўяўляцца нацыяй, што стаіць ля вытокаў кніжніцтва і кніжнай графікі, — кажа Сяргей Харэўскі. Беларуская ж школа графікі здабыла адметнасць менавіта спробай рэінкарнаваць сярэднявечныя традыцыі. Кашкурэвічу тут належыць асаблівая роля.

«Паказальны зварот Кашкурэвіча да творчасці Міколы Гусоўскага, — кажа Харэўскі. — Ягоная экспрэсіўная, суровая графіка не проста апэлявала да сярэднявечных матываў. Яна зрабіла твор жывым, адаптавала яго да сучаснасці, зрабіла зразумелым, у тым ліку і ў візуальным шэрагу. Гэта і ёсць адна з прыкметаў беларускай нацыянальнай школы графікі ХХ стагоддзя. Гэта спроба, унікаючы палітычнай вульгарызацыі, якой вельмі цяжка было пазбегнуць, распавесці вечныя ісціны, якія па-за вузкім лакальным савецкім кантэкстам».
«Каб яму давялося яшчэ раз рабіць "Фаўста“, ён надаў бы яму падабенства з Андрэем Сахаравым»
Кашкурэвіч меў вялікую цікаўнасць да нямецкай культуры, любіў Ніцшэ. Ён захапляўся пластыкай, а ў нейкі момант амаль сышоў у прафесійную акрабатыку.
«Ён бачыў дасканаласць у пераадоленні, ва ўзвышэнні над болем, над бедамі, над слабасцямі, — тлумачыць Харэўскі. — Прарыванне скрозь цёмную матэрыю, праз тоўшчы бруду, каламуці некуды ў вечнасць. Так і ягоныя ваенныя вобразы не выклікалі непрымання з боку ветэранаў. Вайна — гэта бруд, гэта фізычныя пакуты, ланцуг змрочнай, цяжкай штодзённай працы».


«"Фаўст“, створаны ім у 70-я, у час ягонага творчага росквіту, — адзін з шэдэўраў еўрапейскай кніжнай графікі. А для любога мастацтва істотны кантэкст: гэтая графіка стваралася на зломе эпох, а гэта і аўганская вайна, і гонка ўзбраенняў, і такая ненавісная яму мілітаршчына. Нават у ягоных рыцарскіх вобразах няма нічога рамантычнага — усе яны нялюдскія, трымаюць у руках зброю для забойства, для крывапіўства», — кажа Харэўскі.

Арлен Кашкурэвіч. Генацыд. 1988 г.
«Ён доўга разважаў, што каб яму давялося яшчэ раз гэта рабіць (аздабляць "Фаўста“ Гётэ. — РС), ён надаў бы Фаўсту партрэтнае падабенства з Андрэем Сахаравым — чалавекам, які стварыў атамную бомбу».

«Ісландыя — амаль выдуманая краіна, дзе няма таго, што атачала тут: ваеншчыны, савеччыны, бравуршчыны»
Першай, дыпламнай працай Кашкурэвіча было аздабленне твору «Атамная станцыя» ісландскага пісьменніка Гальдаўра Лякснэса. Тэма твору і графічны малюнак адлюстроўвалі тагачасны сусветны жах і прадчуванне глабальнай катастрофы. Песімістычны, суворы інтраверт, нон-канфарміст Арлен Кашкурэвіч — а нарадзіўся ён яшчэ да вайны і перажыў сталінскія часы — марыў пра Ісландыю як пра звышкраіну, дзе няма месца слабасці і неэстэтычнасці.
«Ісландыя — гэта такая краіна, якую няма як памацаць, — разважае Сяргей Харэўскі. — З прычыны сваёй далёкасці, гісторыі, прыродных умоў — амаль выдуманая. Гэта была як Зямля абяцаная для яго, дзе няма таго, што атачала тут: ваеншчыны, савеччыны, бравуршчыны. Гэтага свербу з лепкай новага чалавека. Ён казаў: "З чаго яны яго там злепяць? З гумы? З пластыку? Дзе гэты новы чалавек?“»


Арлен Кашкурэвіч — карэнны мянчук, які моцна, ад усяго сэрца не любіў змены ў родным горадзе. Паскоранае знішчэньне старога і ўзвядзенне новага ён параўноўваў з акупацыяй — у першую чаргу таму, што забудову праводзілі, не дбаючы ані пра пачуцці жыхароў, ані нават пра здаровы архітэктурны сэнс.
«У яго ёсць вялікая тэма "Горад“, якую ён распрацоўваў усё жыццё, — кажа Харэўскі. — Ён спрабаваў розныя ў гэтай тэме шукаць вобразы нейкіх такіх наварочаных тэхнічных нялюдскіх элементаў, пад’ёмных кранаў, гіганцкіх пад’ёмных канструкцый, несумаштабных чалавеку. Там чалавечкі такія, як мурашкі, і ў гэтым няма аніякага зачаравання гэтай усёй негуманістычнай атмасферай, негуманным асяроддзем, якое паўставала».



«Ён мог быць мякка іранічны»

Ад вонкавага кашмару Кашкурэвіч ратаваўся ў більярднай. У тыя часы гэта была далёка не масавая забаўка, а буржуазны, элітарны занятак не для ўсіх, бо патрабаваў ён шмат тэхнічных нюансаў: більярдныя шары рабіліся са слановай косці, кіі — з пэўных гатункаў дрэва, а більярдныя сталы — з дубу; сам стол павінен быць наладжаны да ідэальнай роўнасці, настройвацца амаль як раяль. У Мінску ў тыя часы было 3–4 прафесійныя більярдныя сталы.

Арлен Кашкурэвіч быў чалавекам веруючым. Ён не хадзіў штонядзелі да споведзі, але ўсё жыццё чытаў кнігі Бібліі, мог на памяць прачытаць Эклезіяста. А напрыканцы жыцця аздобіў Саламонаву Песню песняў — па словах Харэўскага, гэта была спроба пабыць урэшце лірыкам, хоць лірыкам ён ніколі ў жыцці не быў.

Адметнай была нават знешнасьць Кашкурэвіча — высокі лоб, прамы нос, доўгія, як у піяніста, пальцы, доўгія валасы, — звяртае ўвагу Сяргей Харэўскі.
«Гэта ўзор манеры без манернасці стасункаў з калегамі, — упэўнены мастацтвазнаўца. — Ён мог быць крышачку мякка іранічны, але гэта не перадаецца, вы гэтага не прачытаеце. Ён мог гэта проста перадаць усмешкай, пагладзіць брыво, зрабіць нейкі жэст. І нідзе ніхто не засведчыць, што ён пра некага нешта кепскае сказаў. Нават пра людзей, якія яму былі глыбока і абсалютна чужыя, тых, хто рваўся за медалямі, за званнямі ў партыі, лезлі ў прэзідыюм. Яму гэты свет быў абсалютна чужы».


У Мінску няма асобнага музею Кашкурэвіча, хоць Сяргей Харэўскі ўпэўнены: такая экспазіцыя была б адной з самых наведвальных у нашым горадзе. Дзяцей зацікавіў бы станок, любы замежнік зразумеў бы мову экспрэсіўнага выяўленчага мастацтва, выпадковыя наведнікі маглі б азнаёміцца з графікай кніжнай і станковай (асобныя графічныя творы, якія не маюць сувязі з літаратурным тэкстам. — РС), а аматары зацікавіліся б эстампамі (адбітак на паперы з дапамогай друкарскай формы. — РС), разцамі, пэндзлямі і алоўкамі майстра, ягонымі малюнкамі вугалем, яго партрэтамі аўтарства найлепшых беларускіх фатографаў.
svaboda.org