Бюджэт-2023: павелічэнне выдаткаў на сілавікоў і залежнасць ад міласці Расіі
У Беларусі ў першым чытанні прыняты праект бюджэту на 2023 год. У ім прадугледжаны значны дэфіцыт, велізарныя «бязвыплатныя паступленні» з неназванай крыніцы, павелічэнне выдаткаў на абарону і сілавы блок. Старшы навуковы супрацоўнік даследчага цэнтра «BEROC» Дзмітрый Крук распавёў «DW», што гэта значыць на практыцы.
— Тое, што бюджэт на 2023 год будзе дэфіцытным, не выклікала ніякіх сумневаў, гэты працэс ідзе ўжо не першы год. Даходы зніжаюцца з-за страты нафтавых пошлін ад экспарту нафтапрадуктаў у сувязі з расійскім падатковым манеўрам. Пасля пікавых значэнняў 2018 года, калі даходы ад знешнеэканамічнай дзейнасці дасягалі 4,5% ВУП, у бюджэце 2023 года яны складаюць усяго 1,6%. Калі ўзяць сярэдняе значэнне, то «выпадзенне» па гэтым артыкуле — на ўзроўні 2-2,5%.
У сярэднетэрміновым плане бюджэту, які быў апублікаваны яшчэ ў 2021 годзе, гэтая новая рэальнасць была адлюстравана. З аднаго боку, ёсць выпадзенне даходаў, прагназуемае і чаканае. З іншага, у гэтым выпадку можа адбывацца альбо нарошчванне дэфіцыту (і гэта пагроза, перш за ўсё для стабільнасці дзярждоўгу і фіскальнай сістэмы), альбо зразанне выдаткаў услед за даходамі, каб дэфіцыту не было.
Сярэднетэрміновы план бюджэту даваў адказ на гэтае пытанне: улады будуць спрабаваць знайсці баланс паміж гэтымі дзвюма ўстаноўкамі. Гэта вынікала з таго, што для гранічна дапушчальнага дэфіцыту Мінфін паставіў планку ў 3% ад ВУП. На 2023 год дэфіцыт запланаваны на ўзроўні 1,4% ад ВУП, і гэта значна лепш за тое, што чакалася.
— Чаму дэфіцыт аказаўся істотна меншым?
— За кошт «бязвыплатных паступленняў» — самага інтрыгавальнага артыкула ў апублікаваным плане бюджэту. У працэнтах ад ВУП яны складаюць амаль два пункты, у абсалютным выражэнні — больш за 5 млрд рублёў (больш за 2 млрд долараў). У гэты артыкул закладзены трансферты, якія паводле пагаднення аб ускосных падатках будуць паступаць у выглядзе бюджэтных трансфертаў на НПЗ. Гэтую схему яшчэ называюць зваротнымі акцызамі. Пры цяперашніх цэнах на нафту, гэта значыць пры досыць аптымістычных перадумовах, яны будуць складаць прыкладна 500 млн долараў у год.
Адкуль астатнія сродкі? Магчыма, за кошт механізму бюджэтных трансфертаў будзе атрымана больш. Літаральна тыдзень таму міністр фінансаў Селіверстаў заявіў, што яны пералічылі эфект ад падатковага манеўру і ацэньваюць яго ў 800 млн долараў. Хоць мне і не вельмі зразумела, як 500 млн ператварыліся ў 800 млн па формуле, якая прапісана ў пагадненні паміж Беларуссю і Расіяй. Але адкуль возьмуцца яшчэ 1,2 млрд долараў «бязвыплатных паступленняў»?
Калі ажыццявяць тое, што звярстана ў плане бюджэту, не дапусціўшы вялікага дэфіцыту і не зніжаючы выдаткаў (чаго беларускім уладам, відавочна, не хочацца), то дзякуючы гэтай суме яны знойдуць больш чым прымальны ў бягучых умовах кампраміс. Атрымліваецца, што гэтая інтэрвенцыя — прадастаўленне Расіяй сродкаў у выглядзе бюджэтных трансфертаў па схеме зваротных акцызаў плюс дадатковых сродкаў — здымае вострую фазу для бюджэту. Без гэтага праект выглядаў бы істотна горш.
Але ўсё, што я сказаў, справядліва ва ўмоўным раскладзе. Звярстаць можна што заўгодна. Важна, як гэты план будзе выконвацца. Таму што Расія ў любы момант можа абмежаваць выплаты. Любы крок беларускіх улад налева або направа можа прывесці да таго, што Расія гэтыя патокі замарозіць. Адсюль яшчэ адно следства: стабільнасць бюджэтных расходаў і ў цэлым бюджэтнай сферы вельмі моцна залежыць ад уплыву Расіі.
— Гэта значыць, бюджэт Беларусі залежыць ад расійскай міласці ці няміласці?
— Так, абсалютна. Устойлівасць бюджэтнай сферы вельмі моцна зніжаецца. З'яўляюцца высокія рызыкі, што нешта пойдзе не так. У дадзеным выпадку Беларусь ставіць сябе ў моцную залежнасць ад таго, ці не вырашыць Расія паднаціснуць на Лукашэнку і вырашыць праз гэты механізм нейкую праблему.
— Калі гэтыя 1,2 млрд долараў выпадаюць, наколькі моцна гэта выбівае з раўнавагі беларускую эканоміку?
— Вельмі моцна. Яшчэ раз: у працэнтах ад ВУП гэта 2,3 пункта — больш, чым увесь плануемы дэфіцыт бюджэту на дадзены момант. Калі дадаць да яго 2,3%, гэта перавысіць планку ў 3%, якая была закладзена ў беларускім сярэднетэрміновым плане і з'яўляецца мяжой прымальнасці. Стан бюджэту і так добрым не назавеш, без гэтых сродкаў ён будзе значна горшым.
— У праекце бюджэту пазначана, што ў наступным годзе плануюць сабраць больш за 22 млрд рублёў падаткаў. Пры тым, што павышаюцца стаўкі падаткаў, гэта ўсё роўна менш, чым у 2022-м. Аб чым гэта кажа: стала менш падаткаплацельшчыкаў, таму што многія з'ехалі з краіны?
— У гэтых 22 млрд ёсць вельмі важны артыкул: падатковыя даходы ад знешнеэканамічнай дзейнасці. Гэта тыя самыя мыты ад экспарту нафтапрадуктаў. На іх прыпадае істотнае зніжэнне, як і на падзенне акцызаў. У абсалютным выражэнні, калі параўноўваць з праектам бюджэту 2022 года, зніжэнне складае амаль 1 млрд рублёў — гэта 0,6% ад ВУП.
Чаму зніжэнне па акцызах адбываецца? У мяне дзве гіпотэзы. Альбо ўлады падсцілаюць сабе саломку, каб атрымаць дадатковы інструмент стрымлівання коштаў на нафтапрадукты і забяспечыць даходнасць нафтаперапрацоўчых заводаў. Альбо тут прысутнічаюць нейкія бухгалтарскія трукі, дзякуючы якім перакідаюцца часткі даходаў.
Казаць аб эфекце ад зніжэння колькасці падаткаплацельшчыкаў пакуль рана. Ён ледзь-ледзь прасочваецца, але будзе прыкметны на больш працяглым прамежку. На вялікім агульным фоне гэты ўнёсак невялікі. Страта падатковых даходаў адбываецца ў асноўным з-за знешняга гандлю.
— У 2023-м выдаткі на нацыянальную абарону вырастуць больш чым на 50% — да 2 635 млрд рублёў. Многія сталі казаць, што бюджэт стаў падобны на бюджэт ваеннага часу. Ці так гэта?
— Гэта не так. У міжнароднай практыцы ёсць сакрэтная рыса: бюджэты на абарону лічацца значнымі і сведчаць аб нейкіх ваенных падрыхтоўках, калі яны дасягаюць 3% ад ВУП і вышэй. Прырост у 53%, аб якім вы кажаце, у абсалютным выражэнні істотны. Але ён ідзе з вельмі маленькага ўзроўню — з 0,9% да 1,2%. Назваць такі ўзровень выдаткаў значным складана.
Таму казаць аб бюджэце ваеннага часу — відавочнае перабольшанне. У агульнай карціне бюджэту прырост значны, але не радыкальны. Але сам факт таго, што гэтая сфера пачынае фінансавацца больш, важны.
— І на сілавыя структуры, і на нацыянальную абарону выдаткі вырастаюць на 1 млрд рублёў у кожнай сферы, пры тым што яны і так не былі нізкімі. Калі б гэтыя выдаткі скарацілі, то можна было б мінімізаваць дэфіцыт, і эканоміка, магчыма, стала б больш устойлівай. На гэта не ідуць, таму што сілавікі і армія сталі прыярытэтам?
— Так, тут сумневаў няма. Бюджэт Беларусі вельмі добра адлюстроўвае палітычныя мэты. І, значыць, яны бачацца прыярытэтнымі.
— Пры гэтым на адукацыю, ахову здароўя або сацыяльную сферу плануецца вылучыць у два разы менш. А гэта ўсе настаўнікі, выкладчыкі, пенсіянеры, лекары.
— Гэта застарэлая хранічная праблема, што выдаткі перакошаныя ў бок сілавых органаў. А на ахову здароўя, адукацыю традыцыйна ідуць вельмі сціплыя сродкі, нягледзячы на «Кодэкс аб адукацыі», напрыклад. У адпаведнасці з ім на адукацыю павінна ісці значна большая сума. Але нічога новага ў гэтым няма.