17 верасня 1939 года — дзень, які вырваў нас з еўрапейскай і хрысціянскай цывілізацыі

Сёння — смутная, трагічная дата ў гісторыі нашага краю.

На досвітку 17 верасня 1939 года савецкая армія перайшла ўсходнюю мяжу ІІ Рэчы Паспалітай.
Памежнікі ў Галубіцкай пушчы, і некаторыя грамадзяне сустрэлі савецкае войска стрэламі. Сімвалам абароны мяжы з’яўляецца ўчынак Паўла Палчыньскага, камандзіра стражніцы “Каменны воз” каля вёскі Івесь, які да апошняга патрона біў надыходзячых бальшавікоў з кулямёта, прыкрываючы адступленне сваіх жаўнераў.
Глыбокае было занята з крывёю. У адчайным парыве юнак з арганізацыі “Стральцоў” з адной вінтоўкай і пяццю патронамі страляў па непрыяцелях, якія ўваходзілі ў Глыбокае па полацкай дарозе. Быў забіты. Яшчэ двух чалавек — вайскоўца і цывільнага — савецкія войскі забілі на дарозе паміж Глыбокім і Беразвеччам.
Гэта быў пачатак вялікіх пакут і вялікай крыві. Ад першых дзён свайго панавання савецкая ўлада праводзіла арышты, расстрэлы і дэпартацыі мірных грамадзянаў. Будынак касцёла і кляштара ў Беразвеччы быў пераўтвораны ў турму, куды саджалі кожнага, хто не падабаўся савецкай уладзе.
У студзені 1940 года, у 40-градусны мароз, Саветы пачалі дэпартацыю сем’яў вайсковых асаднікаў і інтэлігенцыі у Сібір і Казахстан. Вывозілі ў халодных таварных вагонах. Сотні людзей, у тым ліку малых дзяцей, загінулі ў той дарозе ад холаду і голаду.
Частка моладзі адчайна спрабавала супраціўляцца, стварала канспіратыўныя арганізацыі. Раніцай 11 лістапада, у Свята Незалежнасці Польшчы, у цэнтры Глыбокага — на партрэце Сталіна на плошчы, на будынках міліцыі і гарвыканкама, на будынку гімназіі — з’явіліся польскія сцягі. Мальцаў, якія гэта зрабілі, адразу арыштавалі. 1 красавіка 1940 года ўсіх расстралялі.
Пасля нямецка-савецкай вайны канспірацыйнай працай занялася беларуская моладзь. У 1947 годзе органы НКВД арыштавалі некалькі дзясяткаў студэнтаў Глыбоцкай педагагічнай вучэльні, якія арганізаваліся ў таемны “Саюз беларускіх патрыётаў” і прынялі прысягу на вернасць Беларусі. Ім далі ад 10 да 25 год лагераў.
Калі 22 чэрвеня 1941 года саюзнік Сталіна Адольф Гітлер раптоўна напаў на СССР, пачалася эвакуацыя турмы ў Беразвеччы. Частку вязняў органы НКВД расстралялі на месцы, яны ляжаць у безыменнай магіле. Частку – расстрэльвалі па дарозе. Амаль усіх забілі 26 чэрвеня 1941 года каля мястэчка Ула Віцебскай вобласці. Каго садзілі ў турму ў Беразвеччы? Там мала было крымінальных злачынцаў – а пераважна інтэлігенцыя, духавенства, буйныя і сярэднія земляробы.
Калі ў 1945 годзе савецкія ўлады абвесцілі магчымасць выезду ў Польшчу для тых, хто лічыў сябе палякам, тысячы людзей з нашага краю выехалі, уцяклі ад савецкай улады. Гэта былі працавітыя, актыўныя, адукаваныя людзі. Многія добра абжыліся на новым месцы, здабылі там пасады, зрабілі кар’еру – але працавалі для чужыны, не для свайго роднага краю.
Да 17 верасня 1939 года наш край быў у складзе ІІ Рэчы Паспалітай. Польская дзяржава трымалася асноваў еўрапейскай цывілізацыі. Эканоміка, заснаваная на прыватнай уласнасці. Пашана законнасці. Фармавалася грамадзянская супольнасць, падтрымлівалася ініцыятыва. Свабодна дзейнічалі рэлігійныя супольнасці, якія стваралі духоўны падмурак асабістага і грамадскага жыцця людзей.
Нашы прадзеды маглі спакойна апрацоўваць сваю зямлю, разжывацца і багацець, маліцца ў касцёлах і цэрквах – і ведалі, што ўночы за імі не прыйдуць, і зямлю ў іх не адбяруць. Канечне, мы памятаем пра несправядлівасць, няроўнасць у супольным жыцці народаў ІІ Рэчы Паспалітай. Мы памятаем безвыніковае змаганне нашых продкаў за беларускую школу, абмежаванне беларускай культурніцкай працы, шматлікія выпадкі несправядлівага, пагардлівага стаўлення да беларусаў.
І ўсё ж — наш край належаў да еўрапейскай, хрысціянскай цывілізацыі.
17 верасня 1939 года на штыках і вінтоўках абадраныя савецкія жаўнеры прынеслі нам бяспраўе і тэрор. У гістарычнай перспектыве гэтая падзея аказалася больш вызначальнай, чым нямецка-савецкая вайна 1941-1945 гадоў. Бо пасля войнаў насельніцтва аднаўляецца і край адбудоўваецца. А той цывілізацыйны пералом, які зрабіла савецкая ўлада, адчуваецца і сёння.
Хамскія паводзіны чыноўнікаў, заробкі па 50 даляраў у калгасах, адсутнасць ініцыятывы ў грамадстве, няведанне ўласнай гісторыі і культуры, спусташэнне краю — гэта ўсё наступствы таго дня 17 верасня 1939 года. Наш край быў вырваны з еўрапейскай, хрысціянскай цывілізацыі — і дасёння не вылечыўся ад бальшавізму, застаецца пад палітычным і прапагандысцкім уплывам звар’яцелай Расіі.
Кастусь Шыталь, westki.info