Беларуская мова становіцца "непажаданым кантэнтам"

У Беларусі «асаблівае стаўленне» рэжыму выклікаюць не толькі яго палітычныя апаненты і ўдзельнікі пратэстаў, але і тыя, хто размаўляюць па-беларуску. «Міжнародны саюз беларускіх пісьменнікаў» сабраў факты дыскрымінацыі беларусаў па моўнай прыкмеце, піша budzma.org.

Асацыяцыя «Міжнародны саюз беларускіх пісьменнікаў» падрыхтавала агляд сітуацыі з беларускай мовай у Беларусі за 1 студзеня — 30 чэрвеня гэтага года, у якім зафікасаваныя выпадкі моўнай дыскрымінацыі.

У маі 2023 года Беларускі інстытут стратэгічных даследаванняў (BISS) апублікаваў вынікі свайго даследавання «Даступнасць і дыскрымінацыя беларускай мовы ў Беларусі», у фокусе якога была даступнасць адукацыі, інфармацыі і абслугоўвання на беларускай мове.

Абазвалі «беларускамоўнай малпай»: гэта здзек ці ўжо этнацыд?

Асноўныя вынікі:

1. Так, у сферы адукацыі даследчыкі адзначылі наяўнасць моўнай дыскрымінацыі ў дачыненні да беларускай мовы. 77,8% апытаных сутыкаліся з перашкодамі пры ўжыванні беларускай мовы, а 88% адчувалі асаблівае стаўленне да сябе праз тое, што размаўляюць па-беларуску. 86,9% апытаных у дзіцячых садках выхоўваліся па-руску; у 82,4% удзельнікаў апытання прадметы ў ВНУ і ўстановах ССА выкладаліся па-руску. Аднак 95% рэспандэнтаў пры наяўнасці альтэрнатывы абралі б мовай адукацыі беларускую.
2. У сферы інфармацыі аўтары даследавання адзначаюць, што з пачатку 2000-х гадоў у Беларусі пераважная большасць асноўных СМІ выходзіла на рускай мове. У 2011-м на каналах нацыянальнага тэлебачання беларускамоўныя праграмы складалі ўсяго 4% эфіру. На цяперашні час усе агульнанацыянальныя газеты, за выключэннем газеты «Звязда», выдаюцца на рускай мове.
3. Не лепшая сітуацыя склалася ў сферы абслугоўвання. Так, 99,4% рэспандэнтаў паведамілі, што не могуць камунікаваць па-беларуску ў лякарнях і медыцынскіх установах; 98,1% беларусаў — у рэстарацыях і кавярнях; 98,5% — у крамах з прадаўцамі і кансультантамі; 99,2% — у дзяржаўных установах.

Праваабаронца Ігар Случак у інтэрв’ю Budzma.org адзначыў, што ў Беларусі мае месца стыгматызацыя беларускай мовы. Ігар лічыць, што беларуская мова стала маркерам нелаяльнасці да ўладаў, мовай «ворагаў народа».

«У Беларусі і так страшна жыць, а калі ты яшчэ ўжываеш беларускую мову, то адчуваеш дадатковую рызыку»

За першае паўгоддзе 2023 года з адкрытых крыніц выяўленыя наступныя выпадкі дыскрымінацыі беларускай мовы:

• Падчас судаводства ў судзе Ленінскага раёна Мінска 5 студзеня 2023 года праваабаронца і лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру Алесь Бяляцкі і яго паплечнікі праваабаронцы Уладзь Лабковіч і Валянцін Стэфановіч заявілі хадайніцтвы аб тым, каб судаводства вялося на беларускай мове. Суддзя Марына Запаснікхадайніцтвы адхіліла. Пасля чаго Алесь Бяляцкі заявіў хадайніцтва аб прызначэнні яму перакладчыка з рускай на беларускую для поўнага разумення прад’яўленага абвінавачання. І гэтае хадайніцтва таксама было адхіленае судом.
• 10 студзеня 2023 года стала вядома, што выдавецтва «Янушкевіч», якое выпускала кнігі на беларускай мове, было пазбаўленае ліцэнзіі. У рашэнні суда пералічаныя выдадзеныя «Янушкевічам» друкаваныя выданні, якія прызнаны «экстрэмісцкімі матэрыяламі». Гэта кніга Альгерда Бахарэвіча «Сабакі Эўропы» і кніга вершаў Іосіфа Бродскага для дзяцей «Балада пра маленькі буксір».
• 26 студзеня 2023 года стала вядома, што беларускамоўнаму абвінавачанаму па «справе карагодаў» Міколу Папеку суд Брэсцкага раёна адмовіў у азнаямленні з матэрыяламі справы на беларускай мове.
• 2 лютага 2023 года затрымалі адміністратара тэлеграм-канала «Па-беларуску» Андрэя Філіпчыка. Яму інкрымінавалі ўдзел у «несанкцыянаваных масавых мерапрыемствах», а таксама адміністраванне тг-канала «Па-беларуску», дзе публікаваліся жарты і мемы на беларускай мове. Паводле меркавання сілавікоў, Андрэй Філіпчык такім чынам папулярызаваў «лацінку і нянавісць да рускамоўнай сацыякультурнай прасторы».
• У Браціславе да Дня роднай мовы амбасада Беларусі зладзіла выставу беларускай кнігі. Аднак большасць прадстаўленых кніг былі перакладзены на рускую мову. Таксама былі выстаўлены некалькі стэндаў з інфармацыяй і фота рускага пісьменніка Фёдара Дастаеўскага.
• Чыноўнікі на Гродзеншчыне выказаліся супраць польскай мовы ў касцёлах Беларусі. Напрыклад, у Іўі назвалі польскую мову ў касцёле незаконнай падчас сустрэчы раённых уладаў з духавенствам, дзе абмяркоўваліся праблемныя пытанні. Аднак духавенства адзначыла, што ў беларускай каталіцкай царквы дзве афіцыйныя мовы: беларуская і польская. Гэта нават замацавана ў дакументах Каталіцкай царквы ў Беларусі.
• 1 красавіка на ютуб-канале «Жизнь-малина» выйшла інтэрв’ю з Аляксандрам Івуліным у якім ён расказаў, што адміністрацыя папраўчай калоніі № 22, у якой адбываў пакаранне мастак Алесь Пушкін, стварала яму вельмі жорсткія ўмовы адбывання пакарання праз тое, што Алесь размаўляў выключна па-беларуску, канваіры здзекаваліся з яго, прымушалі размаўляць па-руску, нібыта не разумеючы беларускай мовы.
• 4 красавіка 2023 года дзяржава адмяніла выкарыстанне беларускай лацінкі. Адмены лацінкі раней дабіваліся прарасійскія актывісты.
• 30 чэрвеня Міністэрства інфармацыі чарговы раз абнавіла «Спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў». Сярод новых яго фігурантаў — культурніцкі інтэрнэт-рэсурс budzma.me і тэлеграм-канал budzmaby. І сайт, і тэлеграм-канал з’яўляюцца беларускамоўнымі інфармацыйнымі рэсурсамі кампаніі «Будзьма беларусамі!», скіраванай на папулярызацыю беларускай культуры. Галоўная ідэя кампаніі — аб’яднаць беларусаў праз станаўленне павагі да сябе, сваёй культуры, мовы, гісторыі і ўсведамлення сваёй адметнасці.
• Тэхнічны рэгламент Мытнага саюза «Аб бяспецы ўпакоўкі» прадпісвае, што «інфармацыя павінна быць выкладзена на рускай мове і на дзяржаўнай(ых) мове(ах) дзяржавы — сябра саюза пры наяўнасці адпаведных патрабаванняў у заканадаўстве(ах) дзяржавы(ў)-чальцоў». Аднак наяўнасць выбару звяло сітуацыю да таго, што руская мова ў маркіроўцы прадукцыі стала абавязковай, а беларуская — не. У адказ на гэта праваабаронца Ігар Случак звярнуўся да беларускіх вытворцаў прадукцыі з прапановамі пазначаць сваю прадукцыю па-беларуску. Некаторыя вытворцы з ім пагадзіліся, але большасць адмовілася і ўвогуле спыніла ліставанне.

Топ-5 фактаў пра беларускую мову

«На нашу думку, вельмі важна збіраць і публікаваць выпадкі дыскрымінацыі па моўнай прыкмеце, бо сёння як ніколі беларуская мова знаходзіцца пад пагрозай знікнення. Мы працягнем пільна сачыць за станам беларускай мовы і рабіць падобныя агляды не радзей за раз на паўгода. Таму, калі ў вас ёсць прыклады дыскрымінацыі па моўнай прыкмеце, якія не ўвайшлі ў гэты агляд, калі ласка, дасылайце іх на наш адрас — naszamova@gmail.com», — гаворыцца ў аглядзе «Міжнароднага саюза беларускіх пісьменнікаў».

Цалкам з маніторынгам можна азнаёміцца тут. Поўная версія агляду на англійскай мове – тут.