Складаная нацыянальная ідэнтычнасць: з чаго складаюцца беларусы?

Гісторык, навуковец Аляксей Братачкін у інтэрв'ю для спецпраекта «Салідарнасці» «Вытокі» расказвае пра тое, хто такія беларусы і што нас вызначае.

— Хацелася б зразумець, што з сябе ўяўляе беларускі нацыянальны характар. Якія рысы ўласцівыя нашай нацыі і чым мы адрозніваемся ад іншых?

— Я не думаю катэгорыямі «нацыянальны характар», «генетычны код» і таму не магу адказаць на гэтае пытанне. Гэта значыць, вядома, можна гаварыць пра розніцу паміж асобнымі супольнасцямі, пра розніцу культурных традыцый, але гэта не залежыць ад таго, што ты нарадзіўся беларусам, а ад таго, у якіх культурных, сацыяльных, палітычных і іншых абставінах мы жывём.

Мне думаецца, будзе больш правільна пагаварыць пра беларускую ідэнтычнасць як пра зменлівую катэгорыю. Таму што разважаць пра тое, што беларусы такія-то, а, напрыклад, украінцы такія-то, у мяне нават язык не паварочваецца.

— Добра, і што ж з нашай ідэнтычнасцю? На сённяшні дзень мы можам сабе дакладна адказаць, што з сябе ўяўляюць беларусы?

— Дэбаты пра гэта пачаліся дзесьці з канца 1980-х гадоў, у гады «перабудовы». Тады беларуская ідэнтычнасць афіцыйна вызначалася так: тыя, хто жыве ў Беларусі, гэта савецкія беларусы. Вось менавіта такі канструкт з двух паняццяў — «савецкія» і «беларусы». Гэта значыць, беларусы ў гэтым савецкім кантэксце маюць нейкую ідэнтычнасць, але яна не напоўненая рэальным палітычным сэнсам.

Савецкі Саюз у сваім родзе быў унікальнай спробай злучыць нешта «ўніверсальнае» з нацыянальным, гэта быў эксперымент па стварэнні наднацыянальнага грамадства.

З канца 1980-х гадоў, па меры працэсаў распаду, у СССР актуалізуюцца і зноў заяўляюць пра сябе лакальныя нацыяналізмы. Нацыянальную павестку сталі фармуляваць па-іншаму. У познесавецкіх медыя даволі папулярнай была тады адсылка да вобразу «манкуртаў» (людзей, якія забылі пра сваё паходжанне) — каб паказаць, што дзеля вялікай ідэі стварэння савецкага народа былі сцёртыя нацыянальныя ідэнтычнасці, знішчана і каланізавана гістарычная памяць мноства народаў.

Як мы памятаем, якраз у гэты час у Беларусі з'яўляецца «Беларускі народны фронт» і адначасова ўзнікае праект «нацыянальнага адраджэння». Ідуць размовы, што мы павінны як беларусы сябе выявіць зноў, ператварыцца ў нацыю, а Савецкі Саюз разглядалі як абсалютна штучны палітычны праект з вялікім аб'ёмам гвалту.

Беларусам прапануецца ўспомніць, што мы асобная нацыя, у нас ёсць беларуская мова, свая культура, і мы павінны гэта адраджаць і развіваць. Нацыянальны рух тады ўяўлялася праектам палітычнай эмансіпацыі, вызвалення.

— Але, наколькі помніцца, далёка не ўсе нашы грамадзяне з натхненнем успрынялі такія размовы. Праект «савецкі беларус», здаецца, амаль атрымаўся.

— Сапраўды пра гэта было шмат дэбатаў. І вельмі часта можна было чуць, што беларусам не хапае нацыянальнай ідэі і маркераў ідэнтычнасці: на мове мала хто гаворыць, культура зведзена да фальклору, да выкарыстання арнаменту, але пры гэтым няма глыбіннага зместу, яна адсутнічае як палітычная з'ява.

Гэтая ідэя недахопу беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці шмат у чым становіцца дамінуючай цягам апошніх 30 гадоў. Пастаянна ўзнікаюць размовы, што беларусы недастатковыя беларускія, але вось як толькі яны стануць беларусамі ў дастатковай ступені, тады і адбудуцца палітычныя перамены.

У 1999 годзе канадскі даследчык Дэвід Марплз выпусціў кніжку «Дэнацыяналізаваная нацыя», саму назву якой многія выкарыстоўвалі як метафару недахопу нацыянальнай ідэнтычнасці. І тое, што ў нас аўтарытарызм і вось такія спецыфічныя адносіны з Расіяй, гэта якраз наступствы дадзенай сітуацыі, пра гэта пісаў Марплз.

— А гэта сапраўды так? Дастаткова стаць сапраўднымі беларусамі — і рэжым падзе, наступіць дэмакратыя і мы вызвалімся ад Расіі?

— Ужо класічную кнігу пра беларускую мадэль напісала ў 2010 годзе Нэлі Бекус, даследчыца з Беларусі, потым яна працавала ў Польшчы і Англіі. Кніга называецца «Барацьба за ідэнтычнасць. Афіцыйная і альтэрнатыўная "беларускасць"».

У ёй гаворыцца пра тое, калі ўсё максімальна спрасціць, што ў нас цыркулююць як мінімум дзве версіі ідэнтычнасці: адна звязаная з палітычнай апазіцыяй, а другая — афіцыйная, якую спрабуе стварыць рэжым Аляксандра Лукашэнкі.  

І таксама Нэлі Бекус у шэрагу іншых тэкстаў піша пра тое, што прамой сувязі паміж нацыяналізмам і ліберальнай дэмакратыяй няма. Гэта значыць, калі беларуская ідэнтычнасць раптам ажыццявіцца як праект і мы станем такімі ўзорнымі нацыяналістамі, гэта зусім не азначае, што мы адначасова ператворымся ў дэмакратычную ліберальную краіну. Гэта два розныя працэсы, толькі збольшага звязаныя паміж сабой. Яна спасылаецца пры гэтым на досвед іншых краін умоўнай Усходняй Еўропы.

Пра праблему нацыянальнай ідэнтычнасці пісаў у 2010 годзе таксама палітолаг Андрэй Казакевіч. Ён налічыў чатыры мадэлі беларускай нацыі і, адпаведна, ідэнтычнасці.

Каго любіш? — Беларусь! Але ці ўзаемна?

— І што гэта за чатыры розныя мадэлі?

— Відавочна, што адна з ідэнтычнасцей — гэта этнацэнтрычная мадэль, гэта значыць фокус на тым, што мы беларусы, мы павінны развіваць толькі беларускую мову, беларускую культуру, факусавацца менавіта на інтарэсах гэтай культурнай дамінуючай групы.

Другая мадэль зусім супрацьлеглая. Гэта мадэль русацэнтрычная, у якой беларусы ўяўляюць сябе як нейкую частку рускага народа. Такія ідэі асабліва папулярныя былі пасля распаду СССР, калі Беларусь успрымалася такой незразумелай, адколатай часткай Расіі.

Яшчэ адна мадэль — тая, якую спрабавала стварыць беларуская аўтарытарная дзяржава і Аляксандр Лукашэнка. У ёй фокус не на нацыянальнай культуры, а менавіта на лаяльнасці рэжыму. У гэтым канструкце беларусы — гэта тыя, хто падтрымлівае рэжым.

І яшчэ адна мадэль, пра якую піша Казакевіч, гэта такая больш ліберальная ідэя, дзе калі і ёсць нацыяналізм — то дэмакратычны. Гэта значыць не толькі беларусы, не толькі беларускамоўныя, але і іншыя групы, якія пражываюць у Беларусі, уключаныя ў нацыю. Такая вось мадэль больш грамадзянскага нацыяналізму.

І кожная з гэтых мадэляў выкарыстоўвае розныя вобразы гісторыі.

— Розная гісторыя для адной нацыі?

— Так бывае заўсёды. Напрыклад, для этнацэнтрычнай мадэлі нацыі савецкая эпоха ўяўляецца велізарнай праблемай, гэта той перыяд, калі нацыю спрабавалі знішчыць. А да гэтага быў час, калі нацыя фармавалася, вызначаны яе «залаты век», ключавыя падзеі і гэтак далей.

Адпаведна, для тых людзей, якія лічаць, што беларусы — гэта рускія, самае важнае будзе, што мы з Расіяй разам ужо дзвесце гадоў, і ўсё роўна, што гэта была імперыя, у іх уяўленні яна ратавала нас ад усяго і ўсіх, і так склалася «гістарычна».

І так гісторыя будзе інтэрпрэтавацца розным чынам для цалкам розных мадэляў ідэнтычнасці.

У выніку, сёння мы бачым, што ад «савецкіх беларусаў» праз праект «нацыянальнага адраджэння» і наступныя спрэчкі аб ступені беларускасці мы прыйшлі да больш складанай карціны таго, што ў Беларусі ёсць розныя ідэнтычнасці, з падзелам па палітычных перавагах і гэтак далей. Сёння мы павінны так ці інакш ўлічваць гэтую складанасць.

Да гэтага дадаліся і іншага кшталту праблемы. Напрыклад, што сёння ёсць сучасная беларуская дзяржава і рэжым Лукашэнкі — ён нацыяналістычны ці не, беларускі ці антыбеларускі?

— І які ж ён?

— Зразумела, што гэты рэжым таксама выкарыстаў нацыяналізм як элемент палітычнай мабілізацыі, напрыклад, у перыяд пасля 2014-2015 гадоў.  Але выкарыстаў вельмі акуратна, асцярожна і своеасабліва.

З'явілася спецыфічная афіцыйная мадэль нацыі, у якой таксама меліся нейкія адсылкі да патрыятызму і нацыянальных пачуццяў. Вось, памятаеце, была такая рэкламная кампанія «Купляйце беларускае»? Гэта таксама выкарыстанне рэжымам адсылкі да свайго кшталту «патрыятызму» — маўляў, купляйце сваё. Такая вельмі своеасаблівая адсылка, і тым не менш.

Фактар незалежнасці: моладзь, якую Лукашэнка ўпусціў

Але яшчэ раз паўтараюся, што гэтая мадэль афіцыйнага нацыяналізму пры Аляксандру Лукашэнку была пабудаваная не на этнічнай салідарнасці, што мы ўсе тут беларусы, або на ідэі грамадзянскай нацыі (усе мы ўключаныя ў гэтую нацыю) і гэтак далей, а на лаяльнасці рэжыму. Вось хто, уласна, жыве ў Беларусі і хто лаяльны, той у нацыю ўваходзіць, а хто як бы не вельмі лаяльны — той «пятая калона» і людзі, якія нам тут не вельмі патрэбныя.

— Што, уласна, мы цяпер і назіраем.

— Так. І тут жа ўзнікае вельмі складанае пытанне: а ці можна прасоўваць ідэю нацыяналізму ў Беларусі без дзяржаўных інстытутаў? Як абысці гэтую мадэль нацыі пры Лукашэнку? Бо толькі дзяржава, напрыклад, можа арганізаваць масавае навучанне на беларускай мове.

Што далей будзе адбывацца з беларускай культурай, з мовай, калі ідзе знішчэнне незалежнай культуры і, «па супадзенні», яе беларускамоўнага сегмента? Калі ў лепшым выпадку будуць дазволеныя нейкія рэгіянальныя асаблівасці, якія не маюць асаблівага значэння і не могуць перашкодзіць адносінам рэжыму Лукашэнкі з Расіяй. Калі больш ужо ніколі не будуць падымацца пытанні пра складанае гістарычнае мінулае паміж Расіяй і Беларуссю, а толькі гаварыцца, што ўсё было заўсёды выдатна.

Ідэнтычнасць — гэта не тое, што з'яўляецца чымсьці натуральным, хоць і выглядае такім, Гэта сацыяльны канструкт, мы ствараем яе. І таму няма нейкай ідэнтычнасці, якая б існавала стагоддзямі не змяняючыся. Хоць розныя маркеры ідэнтычнасці (напрыклад, мова) маглі сфармавацца даўно, але гэта таксама мяняецца.

Сучасныя нацыі паўсталі не так даўно, у асноўным пасля 18 стагоддзя. І праблема нацыянальнай ідэнтычнасці — гэта праблема таго, як розныя групы ўяўляюць сябе ў якасці нацыі. Хто туды ўваходзіць, хто не ўваходзіць, якой была гісторыя, як мы праводзім селекцыю гістарычных падзей, якія нам важныя ці не важныя, якія дрэнныя для нас ці добрыя.

А калі, напрыклад, у Беларусі ў школе, у сістэме адукацыі, у тэатрах, музеях, дзяржустановах і іншых інстытутах вяршэнствуе вось гэтая ідэя палітычнай лаяльнасці, такое спецыфічнае ўяўленне пра беларускую нацыю, то як можна казаць пра іншыя мадэлі ідэнтычнасці, пра нейкую складанасць? Гэта сапраўды вельмі вялікая праблема.