У Еўропу праз Азію. Як Беларусь прадае ў ЕС падсанкцыйнае дрэва

Еўрасаюз заявіў аб магчымым увядзенні новых санкцый супраць афіцыйнага Мінска ў адказ на рашэнне Пуціна размясціць у Беларусі тактычную ядзерную зброю. Але і ўведзеныя раней шэсць пакетаў санкцый, хоць і ўскладнілі экспарт беларускіх тавараў у ЕС, цалкам яго не абмежавалі.

Некаторыя прыватныя кампаніі і дзяржпрадпрыемствы Беларусі працягваюць зарабляць на экспарце падсанкцыйных тавараў у Еўропу. «Беларускі расследавальніцкі цэнтр» даведаўся, як у Еўрасаюз праз Казахстан і Кыргызстан паступае беларускае дрэва.

Кантрабандныя цыгарэты ў драўніне

Пасля ўвядзення санкцый на экспарт беларускіх калійных угнаенняў і драўніны прыкметна знізіліся і аб'ёмы кантрабандных цыгарэт, якія паступалі ў Літву. Пра гэта гаворыць статыстыка літоўскай мытні. Згодна з іх лічбамі, у 2022 годзе колькасць затрыманых кантрабандных цыгарэт з Беларусі ў Літву зменшылася больш чым у 2,5 разы.

Да гэтага колькасць канфіскаванай цыгарэтнай кантрабанды расла ў геаметрычнай прагрэсіі. У 2019 годзе на мяжы арыштавалі 8,6 мільёна пачкаў цыгарэт, у 2020-м — у два разы больш (16,88 мільёна пачкаў), у 2021-м — яшчэ амаль у паўтара разы больш (22,4 мільёна пачкаў). Гэта значыць, у мінулым годзе аб'ёмы кантрабанды ўпалі да ўзроўню 2019 года.

Супрацоўнікі мытні лічаць, што колькасць нелегальнай прадукцыі, якая ўвозіцца ў краіну, скарацілася дзякуючы таму, што ў санкцыйныя спісы трапілі тавары, у якіх традыцыйна хавалі цыгарэты. А гэта, у прыватнасці, драўніна і вырабы з яе.

У Літве затрымалі партыю кантрабандных цыгарэт з Беларусі, якую нават не змаглі падлічыць адразу

Што да беларускай драўніны, то нягледзячы на санкцыі і скандалы, звязаныя з мінулымі расследаваннямі, яна працягвае паступаць у Еўрасаюз. Так, частку яе беларускія ўлады перанакіравалі ў Кітай, драўняныя пастаўкі туды летась выраслі на траціну. Але частка па-ранейшаму абыходнымі шляхамі трапляе ў ЕС.

Беларускія пялеты едуць у Еўропу

Да журналістаў трапілі дакументы, якія гавораць, што для некаторых прадпрымальнікаў санкцыі на беларускую драўніну адкрылі новыя фінансавыя гарызонты.

Польская кампанія «PLRBL», якая на паперы займаецца будаўніцтвам і падборам персаналу з Усходняй Еўропы, 2020 год завяршыла са стратай у 77,5 тысяч долараў. Аднак ужо праз пару месяцаў пасля таго, як беларускае дрэва трапіла ў няміласць, у жніўні 2022 года яна заключыла дамову з кыргызскай кампаніяй «Адміт» на пастаўку драўняных пялетаў. За практычна паўтара года, да снежня 2023-га, «Адміт» павінен паставіць «PLRBL» пялетаў на 1,5 млн еўра.

І ўсё б нічога, вось толькі лес для вытворчасці пялетаў набываецца ў Беларусі. А потым прадаецца ў ЕС. Адзін з кіраўнікоў «PLRBL», беларус Віталь Лешык, нават не хавае гэтага.

Нашы калегі з FRONTSTORY.PL пад выглядам пакупнікоў дамовіліся аб сустрэчы з ім. Выканаўчы дырэктар «PLRBL» Віталь Лешык дзеля патэнцыйных кліентаў прыехаў з Бяла-Падляскі ў Варшаву. Падчас «перамоў» Віталь абмовіўся, што можа дапамагчы патэнцыйным кліентам у набыцці беларускіх пялетаў.

Да сустрэчы з прадстаўніком «PLRBL» журналісты правялі папярэднюю працу, і ў іх былі падставы падазраваць фірму ў працы па шэрых схемах. Напрыклад, у журналістаў ёсць міжнародная накладная кампаніі на ўсё тыя ж пялеты ад кыргызскага «Адміт». Там напісана, што грузавік больш за 22 тоны з драўнянымі грануламі нібыта быў загружаны 14 кастрычніка 2022 года ў Бішкеку. Праз тыдзень — 22 кастрычніка — беларуская мытня зрабіла адзнаку ў CMR. Гэта азначае, што груз перасек беларускую мяжу. Па дакументах, у Беларусь груз даставіла мінская транспартная кампанія «Еўра-2006». У Літве да склада кампаніі «Vivalsa» ў горадзе Вэвіс драўняныя гранулы перавозіла літоўская транспартная кампанія «Versatio». Гэта пастаўка ішла пры пасрэдніцтве «PLRBL».

Дэкларацыю на тавары падпісвалі прадстаўнікі кыргызскай мытні, а сертыфікат паходжання тавару выдавала Гандлёва-прамысловая палата ў горадзе Ош у Кыргызстане.

Як распавёў выканаўчы дырэктар «PLRBL», у іх ёсць кампаніі не толькі ў Польшчы і Латвіі, але таксама ў Кыргызстане і Казахстане. Лес яны набываюць у Беларусі. Адтуль ён ідзе ў Кыргызстан ці Казахстан, дзе перапрацоўваецца ў пялеты. Там жа афармляюцца дакументы, па якіх атрымліваецца, што сыравіна была кыргызстанская або казахстанская.

Журналісты таксама пад выглядам кліента набралі прадстаўніку «PLRBL» у Беларусі. Размаўлялі з Алегам Яновічам. Яновіч пацвердзіў, што кампанія сапраўды займаецца пастаўкамі пялетаў, але адмовіўся абмяркоўваць дэталі па тэлефоне. Сказаў, што баіцца «падставы».

А вось калі мы, журналісты, ужо без канспірацыі звярнуліся да ўладальніка «PLRBL» Сяргея Азубінса, ён сказаў, што не ведае падрабязнасцей кожнай здзелкі, але адмаўляў, што яго кампанія парушае еўрапейскія абмежаванні. Па словах бізнесмена, яго кампанія ўвяла антысанкцыйныя меры.

Дарэчы, кыргызская кампанія-пастаўшчык паліўных гранул «Адміт» ужо фігуравала ў расследаваннях. Яе ўладальнікі — беларусы Пытко Дзяніс Васільевіч і Мірук Уладзімір Ігаравіч.

У Літву «Адміт» таксама пастаўляў драўніну з Кыргызстана. Аднак нашы кыргызскія калегі з «Настоящего времени. Азия», па выніках таго расследавання, схадзілі ў «Адміт» па адрасе яе рэгістрацыі. І ніякай вытворчасці пялетаў там не аказалася.

Хадзілі туды і нашы партнёры з кыргызскага KLOOP.KG. Але і тады вытворчасці фірмы-прывіда журналістам адшукаць не ўдалося.

Абавязковы сертыфікат вытворцы «Адміт» атрымліваў у Гандлёва-прамысловай палаце Кыргызскай Рэспублікі. Атрымліваецца, там нават не праверылі, а ці ёсць тая самая вытворчасць? Нашы калегі доўгі час спрабавалі атрымаць адказ на гэта пытанне ў мясцовых чыноўнікаў, але беспаспяхова.

Нам удалося датэлефанавацца ў кампанію «Адміт», каб удакладніць, ці не з'явілася ў фірмы нарэшце вытворчасць, якую нашы партнёры ў Кыргызстане змаглі б наведаць. Аднак саўладальнік «Адміт» Дзяніс Пытко не захацеў з намі размаўляць.

Як нам удалося даведацца, «PLRBL» з ліпеня па лістапад 2022 года паставіла ў Літву амаль 2 тысячы тон пялетаў на 740 тысяч еўра, а «Адміт» са жніўня па снежань 2022 года — 2,5 тысячы тон на 860 тысяч еўра.

Ад «Пінскдрэва» з Уральска з любоўю

Мяркуючы па ўсім, абысці санкцыі спрабуюць і беларускія вытворчыя гіганты. У нас ёсць дакументы, якія ўскосна паказваюць на тое, што холдынг «Пінскдрэў» можа быць замешаны ў шэрых схемах.

10 з 10 апытаных польскіх і літоўскіх кампаній распавялі нам па тэлефоне, што пасля ўведзенай забароны на драўніну з Беларусі фанеру і пялеты яны сталі вазіць з Кыргызстана і Казахстана. Раптоўныя экспартныя магчымасці апошняга прыцягнулі ўвагу не толькі прыватных беларускіх бізнесменаў, але і кіраўніцтва «Пінскдрэў».

Літаральна за месяц да ўступлення ў сілу санкцый супраць беларускай драўніны — 6 траўня 2022 года — у Карагандзе па адрасе афіцыйнага гандлёвага прадстаўніцтва «Пінскдрэў» па Казахстане з'явілася новая кампанія «Мануфактура плюс». Заснавальнікамі фірмы сталі нейкая Слоква Наталля Уладзіміраўна і «Гандлёвы дом «Мэбля KZ». А аднаасобны ўладальнік апошняга — «Холдынгавая кампанія «Пінскдрэў».

Мы патэлефанавалі ў «Мануфактуру плюс» і ўдакладнілі, чыю ж прадукцыю прасоўвае беларускі прадстаўнік у Казахстане. Там адказалі — «Сяміпалацінскага дрэваапрацоўчага завода № 1».

Калі ўявіць, што «Пінскдрэў» не мае дачынення да гэтай схемы, то выходзіць, што польскія і літоўскія фірмы возяць драўняную прадукцыю з краін, дзе яе проста не можа быць у вялікім аб'ёме.

Мы ўжо пісалі, што пасля ўвядзення санкцый супраць Беларусі у Казахстане і Кыргызстане здарыўся экспартны цуд: продажы лясной прадукцыі з Казахстана ў ЕС з чэрвеня 2022 года па студзень 2023 года выраслі амаль у 137 разоў, а з Кыргызстана — у 12 тысяч разоў. Калі перавесці ў грошы, атрымаецца 58 мільёнаў еўра за восем месяцаў.

Пры гэтым трэба ўлічыць, што Казахстан — гэта лесадэфіцытная краіна. Там пустыні і стэп. Лясамі пакрыта ўсяго 5% плошчы. І гэта ў 8 разоў менш, чым у Беларусі, калі ў працэнтах. Але ўлічваючы, што Казахстан па плошчы разоў у 10 большы за нашу краіну, то і плошча лесу там большая, чым у Беларусі. Праўда, палова гэтых лясоў прыпадае на саксаул. Гэта невысокія дрэвы часцей за ўсё з крывымі стваламі, якія ў асноўным растуць у пустыні. Але тэарэтычна з Казахстана маглі б ісці на перапрацоўку нават бярозкі.

А вось кыргызстанскі экспарт дрэва ў такіх аб'ёмах выглядае як цуд. Гэта краіна параўнальная па плошчы з Беларуссю, а яе лясістасць — менш за 6%. І ў асноўным там расце елка цянь-шаньская, а ў гарачых умовах Алтайскага хрыбта пераважаюць арчовыя і поймавыя пароды.

Мы звязалі гэты феномен з «Пінскдрэў». Пад выглядам кліента мы патэлефанавалі ў «Мануфактуру плюс» і замовілі фанеру фармату 1525 х 1525 мм, 15 мм таўшчынёй. Цікавілі ўпакоўкі па 27 лістоў. Фірма пацвердзіла, што ў іх ёсць такія.

Мы вырашылі праверыць гэту інфармацыю, але не датэлефанаваліся да прадпрыемства ў Беларусі. Прыйшлося накіраваць туды афіцыйны запыт, але адказу пакуль не атрымалі.

Акрамя гэтага, ананімная крыніца ў сферы перавозак распавяла нам, што «Пінскдрэў» адгружае сваю фанеру ў г. Уральск (Казахстан). Там на тавар клеяць налепкі «Сяміпалацінскага дрэваапрацоўчага завода № 1». Потым прадукцыю грузяць у машыны на казахстанскіх і літоўскіх нумарах і адпраўляюць у Еўропу ў абыход санкцый.

На «Сяміпалацінскім дрэваапрацоўчым заводзе № 1», чыю прадукцыю нібыта прадае «Мануфактура плюс», нам удалося высветліць, што фанеру з патрэбнымі характарыстыкамі яны пакуюць не па 27, а па 26 лістоў.

За няпоўны год гэта кампанія толькі ў Казахстане заплаціла падатку на дабаўленую вартасць больш за 2 млн долараў. Гэта падатак на тую прадукцыю, якую «Мануфактура плюс» увезла з тэрыторыі краін ЕАЭС. У самой кампаніі афіцыйна працуюць не больш за 5 чалавек.

Мяркуючы па ўсім, санкцыі, накладзеныя на беларускую драўніну, абходнымі шляхамі навучыліся мінаць не толькі прыватнікі для сваёй асабістай выгады, але і дзяржаўны дрэваапрацоўчы гігант «Пінскдрэў». А ён прыносіць прыбытак у беларускую скарбонку. Выходзіць, што пытанне эфектыўнасці санкцый, якія Еўрасаюз уводзіць супраць Беларусі, каб паўплываць на сітуацыю з палітвязнямі і бесперапыннымі рэпрэсіямі, усё яшчэ актуальнае.

Сертыфікат якасці беларускай турмы

Акрамя прамых санкцый, якія Еўрасаюз наклаў на беларускае дрэва, існуе яшчэ некалькі ўмоў, якія могуць перашкаджаць незаконным пастаўкам тавараў. Калі казаць аб продажы драўніны ў ЕС, то на яе трэба атрымаць дакумент, які пацвярджае, што сыравіна была здабыта этычна. Гэта значыць, груба кажучы, без прымусовай працы і без парушэння экалагічных правіл устойлівага карыстання. Але нават тут аказалася не ўсё гладка.

Як мы высветлілі падчас нашага сумеснага расследавання з нямецкімі выданнямі «Paper Trail Media» і «Der Spiegel», міжнародныя сертыфікаты «этычнасці» для сваёй прадукцыі ўхітрыліся атрымаць беларускія папраўчыя калоніі. Хаця там выкарыстоўваецца прымусовая праца, у тым ліку і палітвязняў.

«Умовы ўтрымання зняволеных у калоніі ў цэлым часта з'яўляюцца формай жорсткага, бесчалавечнага, зневажальнага абыходжання, на што звярталі ўвагу ў сваіх дакладах праваабаронцы «Вясны». Там жа прыводзіліся прыклады парушэнняў працоўных правоў зняволеных, у тым ліку апісваліся выпадкі вытворчых траўмаў і рэакцыя на іх адміністрацыі калоніі», — такі каментар БРЦ даў юрыст праваабарончага цэнтра «Вясна» Павел Сапелка.

Падчас працы ў складзе міжнароднага кансорцыума журналістаў-расследавальнікаў (ICIJ) мы знайшлі парушэнні і ў сертыфікацыі беларускіх дрэваапрацоўчых прадпрыемстваў.

Слабыя месцы выявіліся ў працы дзвюх найбуйнейшых незалежных арганізацый, якія выдаюць пацвярджэнні этычнасці атрымання прадукцыі — FSC і PЕFC. Без іх сертыфікатаў імпарт у ЕС магчымы, але большасць буйных еўрапейскіх пакупнікоў драўніны такі тавар не возьмуць. Ды і людзі ў ЕС таксама часта свядомыя і патрабуюць сертыфікат нават у дробных вытворцаў.

Яшчэ ў 2021 годзе 8 беларускіх калоній прадавалі сваю прадукцыю па сертыфікатах, якія працягнула FSC. Хаця праваабаронцы не раз дакладвалі аб тым, што ў пенітэнцыярных установах парушаюцца правы чалавека, адкліканы сертыфікаты былі толькі бліжэй да канца года. А да гэтага, паводле звестак расследавальнікаў з «Earthsight», тавар, выраблены рукамі ў тым ліку і палітвязняў, бесперашкодна паступаў у Еўропу.

«Ведаючы, як праходзіць сертыфікацыя (даволі сціслыя тэрміны, даволі абмежаваная колькасць экспертаў) [...] пры жаданні арганізацыя, якая заказала сертыфікацыю, можа нейкім чынам, скажам так, не ўсё паказаць органам сертыфікацыі. І органы сертыфікацыі могуць нейкім чынам не ўсё заўважыць. Гэта можа быць наўмысна зроблена, але, хутчэй за ўсё, не наўмысна», — паспрабавала патлумачыць дапушчаныя парушэнні эколаг Інэса Балоціна.

FSC заявіў, што «прымусовая праца не з'яўляецца праблемай, уласцівай усім папраўчым калоніям», і што аўдыт FSC калоній пацвердзіў, што зняволеных не прымушалі працаваць і выплачвалі заробак, «хай нават невысокі». Ён заявіў, што «органы сертыфікацыі прызналі FSC сертыфікаты папраўчых калоній Беларусі несапраўднымі ў 2021 годзе з-за асцярог аб парушэнні правоў чалавека ў Беларусі», але пры гэтым не патлумачыў, чаму гэтыя сертыфікаты не ўвайшлі ў спіс «адмененых і заблакіраваных» і чаму для адмены спатрэбілася столькі часу.

Другая арганізацыя — PEFC — замарозіла свае сертыфікаты, прызнаўшы драўніну з Беларусі і Расіі канфліктнай толькі ў 2022 годзе, калі РФ напала на Украіну. А да пачатку вайны, нягледзячы на парушэнні правоў чалавека ў краіне, сертыфікаты арганізацыі дзейнічалі. У Беларусі гэту міжнародную арганізацыю прадстаўляе дзяржаўнае прадпрыемства «Белгіпралес». Гэта значыць, беларускія чыноўнікі праводзяць аўдыт сярод дзяржаўных жа лясгасаў. То-бок самі ў сябе.

Мы накіравалі запыт у PEFC, але не атрымалі адказу.

У абыход рэгулятараў і санкцый у Еўропу паступае не толькі беларускае дрэва. Гэта даказалі нашы калегі з «Der Spiegel» у межах праекта Deforestation Inc. У прыватнасці, нягледзячы на санкцыі ЕС супраць ваеннай хунты М'янмы, у Германію паступае дарагое дрэва, якое выкарыстоўваецца, напрыклад, для палуб на яхтах.

Матэрыял падрыхтаваны ў партнёрстве з Siena, Fundacija Reporterow, Re: Baltica, Kloop, Улада пры садзейнічанні «Кіберпартызанаў» і OCCRP.

Матэрыял створаны пры падтрымцы Journalismfund.eu.