Адзін з галоўных твораў беларускай літаратуры ледзь не загінуў на пажары

100 гадоў таму, 8 лютага 1921 года, нарадзіўся класік беларускай літаратуры Іван Мележ. tut.by расказвае пра невядомыя факты яго біяграфіі, а таксама аб стварэнні знакамітай «Палескай хронікі».

«Тады кажнаму палоска адзельна давалася, мяжа была. А калі перойдзеш — о, што рабілася! Біліся за кажны кусочак зямлі»

Іван Мележ нарадзіўся на Палессі, у вёсцы Глінішча Хойніцкага раёна. Менавіта ў гэтай вёсцы жылі прататыпы яго знакамітых раманаў, але само дзеянне «Палескай хронікі» разгортвалася ў Куранях (такую ​​назву атрымала суседняя вёска Каранёўка). Чаму?
— Ён з пяці гадоў бегаў да дзеда ў Каранёўку і там жыў, — распавядала Любоў Рубан, загадчыца музея Івана Мележа.
— Каранёўка — радзіма маткі Мележа, тут жыла яго цётка Ганна і яго дзед Дзяніс, ён таксама апісаны ў рамане. Іван Паўлавіч сільна любіў дзеда і саўсем малым чераз лес за 5 кіламетраў уцякаў да яго, — удакладняюць мясцовыя жыхары.
«Палеская хроніка» складаецца з трох раманаў. Назва першага з іх, «Людзі на балоце», з'явілася не проста так.
— Ой, шчэ якія болоты былі! 200 метраў ад хаты. Сеяць не маглі нічыво — жэншчыны ўручную капалі канавы, каб вада сцякала. Матка мая капала, — узгадвала мясцовая жыхарка. — Тады кажнаму палоска адзельна давалася, мяжа была. А калі перойдзеш — о, што рабілася! Біліся за кажны кусочак зямлі.
Усе гэтыя эпізоды знайшлі адлюстраванне ў рамане. Памятаеце, для Васіля, галоўнага героя кнігі, зямля была нават важнейшая, чым каханне Ганны.

Падчас здымак фільма «Людзі на балоце» рэжысёр Віктар Тураў узнавіў будаўніцтва куранёўскай грэблі. Фота: Вадзім Заміроўскі, TUT.BY
Нядзіўна, што пабудова грэблі (дарогі), пра якую расказваецца ў «Людзях на балоце», кардынальна змяніла лёс палешукоў.
Цікава, што грэбля фігуравала ў дзясятках раманаў беларускіх пісьменнікаў. Але ў гісторыі застаўся толькі твор Івана Мележа. Чаму?
У гэтай сувязі літаратуразнаўца Аксана Бязлепкіна казала на адным з круглых сталоў пра феномен «канцэнтрацыі». Паводле яе слоў, спачатку ствараецца шэраг твораў пэўнай тэматыкі. А затым з'яўляецца пісьменнік, які абагульняе гэтыя знаходкі і выходзіць на новы ўзровень. Ён і становіцца класікам, а астатнія пісьменнікі ўспрымаюцца як яго паслядоўнікі, пазбаўленыя творчай арыгінальнасці. Так адбылося і на прыкладзе Мележа.

Вучоба з будучым кіраўніком КДБ і першыя вершы

У школе будучы пісьменнік з'яўляўся сапраўднай зоркай. Ён прыходзіў у клас у пасталах (лапцях са скуры), якія зрабіў сам. А вось яго аднакласнікам да чацвёртага класа іх рабілі бацькі. Акрамя таго, Мележ змог сам зрабіць драўляны ровар, на якім рассякаў па вуліцах.
У 1938-м будучы пісьменнік скончыў школу. Трохі папрацаваў у мясцовым камсамоле, а ў наступным годзе паступіў у Маскоўскі інстытут філасофіі, літаратуры і гісторыі імя Чарнышэўскага. Цікава, што студэнтам і адначасова камсамольскім сакратаром інстытута тады з'яўляўся Аляксандр Шалепін — у будучыні кіраўнік КДБ, які праз гады падтрымаў змову супраць Хрушчова, але прайграў Брэжневу барацьбу за ўладу.
Праўда Мележ вучыўся ў Маскве нядоўга: ужо на першым курсе яго прызвалі ў армію. Перад вайной будучы празаік быў вядомы як аўтар вершаў. Адзін з іх быў падпісаны «Мелеш». На пытанне паэта Мікалая Аўрамчыка, адкуль узяўся такі дзіўны псеўданім, Іван Паўлавіч усміхнуўся і адказаў: «Трэба пісаць сваё імя пад творам разборліва».
Але захапленне паэзіяй было нядоўгім. У 1938-м Мележ прыехаў у Мінск на сустрэчу маладых паэтаў і прывёз адзін верш. Калегі раскрытыкавалі яго ў пух і прах. Некалькі дзён з аўтара было не выцягнуць ні слова ...
Наогул аўтар «Палескай хронікі» быў надзвычай крыўдлівы і хваравіта рэагаваў на любую крытыку. Але тая сітуацыя дапамагла яму. Падчас вайны ён пачаў пісаць апавяданні (адно з іх высока ацаніў Кузьма Чорны). Вярнуўшыся ў вызвалены Мінск, Іван Паўлавіч сказаў знаёмаму, што вершы — гэта эпізод у яго жыцці, які не паўторыцца.

Выкладчык і студэнт у адной асобе

Фота: Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва

У час Вялікай Айчыннай Мележ ваяваў на тэрыторыі Украіны, быў двойчы паранены. Пасля другога ранення яго адправілі ў тыл, а затым на працу ў БДУ, які аднавіў працу на падмаскоўнай станцыі Сходня (цяпер раён горада Хімкі). Там Мележ выкладаў ваенную падрыхтоўку.
Знаходзячыся ў тыле, пісьменнік сустрэў сваю будучую жонку. Першае каханне Мележа засталося па той бок фронту. Яе клікалі Алеся. Дзяўчына нарадзілася ў тым жа сяле Глінішча, яны пасябравалі падчас вучобы ў школе-сямігодцы. Затым Іван працягнуў вучобу, а Алеся паступіла ў педагагічны тэхнікум, скончыла яго і працавала настаўнікам. Вайна разлучыла іх.
У Арэнбургскай вобласці Мележ пазнаёміўся з Лідзіяй Пятровай, якая была на два гады маладзейшай за Івана Паўлавіча. У красавіку 1943 года, нікому не сказаўшы ні слова, пайшлі ў загс і распісаліся. Як потым распавядала жонка пісьменніка, яны лічылі шлюб сваёй асабістай справай і шумнага вяселля не хацелі. Лідзія Пятрова-Мележ стала першай чытачкай усіх твораў мужа.
Адначасова з выкладаннем у БДУ Мележ... стаў яго студэнтам: ён паступіў на завочнае аддзяленне філалагічнага факультэта. Менавіта на станцыі Сходня ён канчаткова вырашыў стаць пісьменнікам.
Пасля вайны Мележ паступае ў аспірантуру, дзе піша дысертацыю пра творчасць Кузьмы Чорнага, працуе ў БДУ, у часопісе "Полымя", у ЦК Камуністычнай партыі Беларусі — і піша прозу.
Яго першым раманам становіцца «Мінскі напрамак», прысвечаны вызваленню Беларусі. Пісьменнік працуе над ім шэсьць гадоў (1947-1953). І хоць пазней ён вяртаўся да гэтай кнігі і перапісваў яе, раман — па гамбургскім рахунку — не стаў яго творчай удачай. Мележ не адчуваў сябе ўпэўнена ў гэтым матэрыяле. Хоць сваю ролю «Мінскі напрамак» сыграў. Па словах пісьменніка, «толькі з яго выхадам адчуў сябе пісьменнікам».
Праца над раманам нібы выцягнула з Мележа ўсе сілы. Некалькі гадоў ён пісаў толькі невялікія апавяданні. Зрэшты, умовы для працы ў яго былі. У 1953-м на Карла Маркса, 36, быў пабудаваны пісьменніцкі дом (цяпер на яго першым паверсе знаходзіцца кнігарня «Веды», а побач — уваход на станцыю метро «Купалаўская»). Два пад'езды з трох былі аддадзены прадстаўнікам творчай інтэлігенцыі. У тым ліку — пісьменнікам: на адной пляцоўцы з Шамякіным жыў Мележ, ніжэй — Васіль Вітка і Пятро Глебка, вышэй — Янка Брыль і Ян Скрыган. У гэтых двух пад'ездах налічвалася ўсяго 24 кватэры, па два, тры ці чатыры пакоі.
Раз мы ўжо загаварылі пра «кватэрнае пытанне», то сваю знакамітую «Палеская хроніку» ён таксама пісаў на поўдні, дзе часта адпачываў. Пра сябе часта нагадвала раненне часоў вайны. У пісьменніка былі хворыя лёгкія, якія і звялі яго ў магілу раней часу.
А калі раманы «Людзі на балоце» і «Подых Навальніцы» атрымалі Усесаюзнае прызнанне, Мележ атрымаў пяціпакаёвую кватэру ў элітным доме па адрасе: вуліца Янкі Купалы, 7. Там ствараўся раман «Завеі, снежань», які так і застаўся няскончаным.

Раман «Людзі на балоце» мог і не дайсці да чытачоў. Аднойчы ў доме на Карла Маркса здарыўся пажар. Дачка Івана Паўлавіча вырашыла папрасаваць сабе кофтачку, але затым забылася выключыць прас.
Неўзабаве з акна кватэры паказаўся дым, які першымі заўважылі мінакі.
— Прымчаліся пажарныя, — распавядаў пісьменнік Васіль Вітка. — Заліўшы полымя, якое ўжо рвалася з акна, па лесвіцы падняліся на балкон у кватэру. Распалены ды чырвані прас ляжаў на падлозе. Стол зеўраў выгаралай дзіркай пасярэдзіне. Настольнік згарэў, тлеў разасланы пад нагамі кілім, займалася канапа ...
Між тым Мележ, нічога не ведаў пра пажар, вяртаўся дадому ў добрым настроі. У двары ён убачыў натоўп людзей. Яму сказалі, што ў яго кватэры адбыўся пажар. Пісьменнік збялеў. А праз некаторы час ужо засвяціўся ад шчасця. Чаму? У кабінеце на стале ляжаў скончаны раман «Людзі на балоце». Калі б агонь дасягнуў гэтага пакоя, рукапіс бы не ацалеў і працу прыйшлося б пачынаць зноўку. Але да гэтага пакоя пажар не дайшоў.
У той момант пісьменнік усё яшчэ не мог вызначыцца з назвай рамана. Калі ён прынёс рукапіс у часопіс «Полымя», на асобным лісце было цэлых пятнаццаць варыянтаў назвы. Пісьменніка больш за ўсё прыцягвалі дзве назвы: «Людзі на балоце» і «Туманы над багнай». Нарэшце рэдактары быццам бы спыніліся на другім варыянце. Але ў апошні момант з адпачынку вярнуўся супрацоўнік «Полымя» Алесь Рылько, якога прызначылі дзяжурным па нумары. Прачытаўшы карэктуру, ён засумняваўся:
— Даволі змрочна ўсё гэта. А назва «Туманы над багнай» яшчэ большай прыгнятае. Першыя гады савецкай ўлады, тут святло павінна быць, а не туманы ...
Мележ пагадзіўся, дадаўшы, што яму больш падабаецца назва «Людзі на балоце».
— Хай ідзе ў часопісе. Калі што — потым, можа, памяняю, як буду выдаваць асобнай кніжкай.

«Мележаву эпапею прынята параўноўваць з Маркесавай»

У 1961 годзе раман быў апублікаваны і выклікаў эфект бомбы, якая выбухнула. Распавядалі, што яго чыталі нават машыністкі, якія набіралі тэкст.
— Больш пра зямлю, што з малой, што з вялікай літары, так ужо ніхто не пісаў. З такім веданнем справы, з такім адчуваннем сваёй да яе прыналежнасці, з такой, бадай што, рэлігійнай засяроджанасцю на ёй, з такім пачуццём уласнасці, — пісаў аб гэтай кнізе пісьменнік Альгерд Бахарэвіч у кнізе «Гамбургскі рахунак Бахарэвіча».
Звычайна скупы на пахвалы Бахарэвіч параўноўвае раман Мележа з творамі, якія атрымалі сусветнае прызнанне.
— Мележаву эпапею прынята параўноўваць з Маркесавай: і тут, і там спрэсаваная вечнасць, сто гадоў адзіноты, і тут, і там праз апісанне лапіка роднай зямлі аўтар набліжае чытача да ўспрымання нейкага агульначалавечага болю, болю ўсіх за ўсіх.
А яшчэ з Міхаілам Шолахавым:
— Вядома, што Мележ уважаў Шолахава за аднаго са сваіх літаратурных настаўнікаў. Іх лучыць перадусім жаданне паказаць моцныя характары — такія моцныя, каб ажно трашчала. Абодва ў сваіх тэкстах аддаюць развітальны паклон моцы зямлі і голасу роду — таму першабытнаму, што было вынішчана ў селяніне. «Людзі на балоце», улічваючы час стварэння раману, гэта беларускі адказ Шолахаву на ягоны казацкі эпас. І адказ вельмі ўдалы: «Людзі на балоце» чытаюцца са значна большай цікавасцю, яны пазбаўленыя ліхое бяскрайнасці стэпу, дзе размываецца ў жоўтай гліне і жарсць, і жудасць, застаецца адна зямля. Балота і тут служыць аховай тэксту, гермэтызуючы яго, робячы больш пукатым, на выспе сярод лясоў прасцей абвастраць і канкрэтызаваць.

Позняе каханне ці пачуцці паміж дзецьмі герояў?

Беларускія пісьменнікі і паэты, сярод якіх - Міхась Клімковіч, Адам Русак, У.Ф. Луцэвіч, Іван Мележ, Анатоль Вялюгін, Н. Зосім, Кастусь Кірэенка з супрацоўнікамі рэдакцыі газеты «Сацыялістычнае земляробства». Масква, 1949 год. Фота: БДАКФФД
Другі раман Мележа, «Подых Навальніцы», не змог цалкам паўтарыць поспех першага. Трэці, «Завеі, снежань», так і не быў скончаны. Наогул Мележ планаваў напісаць і чацвёрты, і пяты раманы.
У яго запісных кніжках захаваліся запісы. З іх дапамогай можна даведацца, як павінны былі скласціся лёсы герояў. Ганна Чарнушка павінна была звязаць свой лёс не з Васілём, Яўхімам або Башлыковым, а з былым чырвонаармейцам Міканорам, які асабліва настойліва агітаваў вяскоўцаў пабудаваць дарогу праз балота. Па словах Мележа, жаніх Ганны ў канчатковым выніку павінен быў заслужыць павагу жыхароў вёскі. Калі нейкі начальнік хацеў пакінуць калгаснікаў без хлеба, Міканор «здаў нарыхтоўкі. Выдзеліў насенне. А ўсё астатняе размеркаваў. І дачакаўся пракурора». Васіль Дзятлік павінен быў вярнуцца дадому з фронту. «Калі палалі Курані — сям'я [Васіля] загінула. Выратаваўся сынок адзін. Яго выпадковая смерць абмінула», — пісаў Мележ.
Лідзія Пятрова-Мележ успамінала, што яе муж разглядаў нават такі варыянт: позняе каханне Васіля або Ганны, ці нават пачуцці паміж іх дзецьмі.
Гэтым планам не наканавана было спраўдзіцца. Але як ні парадаксальна гэта гучыць, напэўна, да лепшага. У савецкі час пісьменнік наўрад ці мог адкрыта напісаць праўду пра жахі калектывізацыі, а затым і масавых рэпрэсіях. А без гэтай праўды твор прайграў бы.
Іван Мележ памёр у 1976 годзе, пражыўшы ўсяго 55 гадоў. Пасля яго смерці выйшаў збор яго твораў у 10 тамах, з'явіліся фільмы «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы». Ужо ў 2012-м у Купалаўскім тэатры па першым з раманаў быў пастаўлены спектакль.
Родныя мясціны Мележа змяніліся да непазнавальнасці.
— Балота даўно асушана. У нас за Глінішчамі ўсе паасушвалі. Вада з калодзежаў сышла. Цяпер у нас вадаправод! Іржавая вада. Затое на месцы балота зрабілі сажалку. Лебедзі жывуць. На рыбалку нават з саміх Хойнікаў прыязджаюць. Але балота няма. Нават фільм «Людзі на балоце» здымалі не ў нас, — распавядала Любоў Рубан, загадчыца музея пісьменніка.
Але галоўны твор пісьменніка застаўся ў літаратуры. Наўрад ці хто-небудзь з беларускіх пісьменнікаў зможа стварыць раман пра сялянскае жыццё, які перасягне «Людзі на балоце». Гэта не проста класіка, якую праходзяць у школе. Гэта нацыянальны эпас, які варта пачытаць кожнаму беларусу.