Доўгая дарога дадому. Як вярталі на радзіму астанкі знакамітых беларусаў
Былы дыпламат Павел Мацукевіч у сваім блогу звяртае ўвагу на культурную, нацыяўтваральную спадчыну — а дакладней на імёны знакавых для Беларусі людзей, якія памерлі не на радзіме і чые астанкі даводзілася вяртаць.
Чырвоны касцёл, пабудаваны на грошы Эдварда Вайніловіча. Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
«Пульс Леніна-19» адкрывае трылогію пра вяртанне ў Беларусь астанкаў знакамітых беларусаў і беларусак з ліку сапраўды значных, нацыяўтваральных.
У гэтым і наступным выпуску размова пойдзе пра найбольш гучныя перапахаванні за ўсю беларускую гісторыю. У трэцім, заключным — пра астанкі тых вялікіх беларусаў, якія спачываюць за мяжой, што яшчэ чакаюць свайго перапахавання ў Беларусі, а таксама пра нацыянальны пантэон для іх.
Найстарэйшае вяртанне заняло сем стагоддзяў, пачаўшыся ў 12-м, найноўшае — адбылося чатыры гады таму, а чакала свайго часу 79 гадоў (пра яго ў наступным выпуску).
Героі ўсіх гісторый гэтай трылогіі ў прадстаўленні не маюць патрэбы, таму пра іх заслугі мімаходзь, фокус — на апошніх этапах жыцця і перапахаванні.
Святая ўнучка Усяслава Чарадзея
Пачатак кладзе полацкая князёўна Ефрасіння, прылічаная да ліку святых. Аповед пра вяртанне яе мошчаў у асноўным грунтуецца на кнізе Уладзіміра Арлова «Ефрасіння Полацкая». На думку Арлова, гэтая гісторыя вяртання не менш цікавая, чым само жыццё асветніцы. І з ім складана не пагадзіцца.
Такім чынам, на сконе сваіх гадоў полацкая князёўна-ігумення выправілася ў паломніцтва ў Ерусалім. Наведала святыя месцы і ля труны Гасподняй малілася аб тым, каб скончыць свае дні ў гэтай святой зямлі. Малітвы былі пачуты: у хуткім часе князёўна захварэла і неўзабаве памерла.
Ефрасінню пахавалі недалёка ад Ерусаліма ў манастыры Святога Феадосія, дзе яна яшчэ да свайго скону купіла сабе месца і магільны склеп. Гэта 1167 або 1173 год.
Глядзіце таксама
У 1187 годзе султан Саладзін абкладвае Ерусалім сваімі войскамі. За выкуп хрысціяне атрымліваюць магчымасць пакінуць горад разам з рэліквіямі. У іх ліку Святую зямлю пакідае і рака з нятленнымі астанкамі Ефрасінні. Манахі хочуць даставіць яе ў Полацк, але варожасць полацкіх і кіеўскіх князёў парушае гэтыя планы. Хоць ёсць і іншыя версіі. Так ці інакш, астанкі беларускай святой на бліжэйшыя сем стагоддзяў знаходзяць прыстанак у пячорах Кіева-Пячэрскай Лаўры.
Першыя (з вядомых) спроб вярнуць мошчы заступніцы Беларусі ў Полацк пачынаюцца ў валадаранне імператара Мікалая I. Затым ужо пры Аляксандры II пра гэта хадайнічаюць жыхары горада, пазней да пытання падключаецца нават граф Мураўёў (які «вешальнік»). Гэтыя і наступныя хадайніцтвы не задавальняюцца з-за пазіцыі то кіеўскіх архірэяў, то Пецярбурга.
Толькі пасля зваротаў полацкага епіскапа Савы ў 1870 годзе спачатку ў Віцебск, а адтуль у Полацк перадаецца невялікая частка мошчаў — сярэдні палец правай рукі. На ўсялякі выпадак: у той час у нас сярэдні палец яшчэ нічога (непрыстойнага) не абазначаў.
Наступныя просьбы нязменна адхіляліся, але працягвалі паступаць як з Полацка, так і з іншых беларускіх гарадоў. Сітуацыя змяняецца ў 1908-м пасля Усерасійскага місіянерскага з'езду ў Кіеве, які прымае рэзалюцыю аб неабходнасці перанясення святыні ў Полацк. Услед за гэтым аналагічныя пастановы прымаюць з'езды вернікаў і духавенства па ўсёй Беларусі. У выніку Свяцейшы Сінод створыць спецыяльную камісію, якая нарэшце вынесе спрыяльнае рашэнне, і Мікалай II дазволіць перанос.
22 красавіка 1910 года Кіеў развітваецца з полацкай князёўнай. Толькі сімвалічная частка мошчаў застаецца ў Кіева-Пячэрскай лаўры на старым месцы. Яе там можна знайсці і цяпер.
Для перавозкі мошчаў выдзелены тры параходы: адзін для рэліквіі і два для суправаджаючых. Флатылія ідзе па Дняпры ад Кіева да Оршы 12 дзён і праходзіць 695 вёрст, робячы прыпынкі і паўсюды сустракаючы вернікаў.
Ад Оршы да Полацка мошчы падарожнічалі па сушы. Прычым у заключнай частцы — крыжовым ходзе ў храм — прымае ўдзел вялікі князь Канстанцін, які прадстаўляў імператара, а таксама каралева Грэцыі Вольга Канстанцінаўна і вялікая княгіня Лізавета Фёдараўна, родная сястра імператрыцы. Ушанавалі ўвагай заступніцу Беларусі.
23 мая 1910-га нятленныя астанкі святой Ефрасінні вярнуліся ў Спаскі манастыр, але спакою ім яшчэ доўга не ведаць.
Праз чатыры гады разгарыцца Першая сусветная вайна, і мошчы пераедуць у Растоў, дзе адбудзецца іх першае ўскрыццё. Затым здарыцца рэвалюцыя і ўспыхне грамадзянская вайна — мошчы вярнуцца ў Полацк і перажывуць паўторнае ўскрыццё. Пасля будзе вываз на атэістычную выставу ў Маскву і пераезд у Віцебск.
Так здарыцца, што толькі пры немцах у 1943 годзе астанкі Ефрасінні вернуцца ў Полацк у царкву Спаса. Там яны спачываюць і дагэтуль.
Вялікі пясняр
Наступная па храналогіі гісторыя вяртання звязана з імем Янкі Купалы. Яго трагічная смерць да гэтага часу з'яўляецца загадкай, бо падобная да забойства. Яна наступіла 28 чэрвеня 1942 года ў Маскве ў аднайменнай гасцініцы «Масква».
З ліпеня 1941-га паэт жыў у эвакуацыі спачатку ў Маскве, а затым у Пячышчах пад Казанню. У чэрвені 1942-га, напярэдадні юбілею (60 гадоў), яго выклікаюць у Маскву на сесію Усеславянскага камітэта. Там Купала і спыняецца ў гасцініцы «Масква».
З розных публікацый на гэтую тэму вымалёўваецца наступная карціна: у фатальны вечар Купала знаходзіўся ў гасцінічным нумары кіраўніка Саюза пісьменнікаў БССР Міхася Лынькова на 10-м паверсе. Зазваніў тэлефон. На тым канцы провада хацелі гаварыць з Купалам. Ён узяў трубку, выслухаў, а затым паклаў яе і, сказаўшы «Я на хвілінку», выйшаў з нумара — і больш не вярнуўся.
Ёсць іншыя сведчанні, са спасылкай на Лынькова, што Купала заходзіў да яго па прадуктовыя карткі і, атрымаўшы іх, адразу сышоў.
Глядзіце таксама
Паводле афіцыйнай версіі, смерць Купалы наступіла імгненна ў выніку падзення ў лесвічны пралёт з 10-га паверха. Будуць гаварыць, што па неасцярожнасці або што ён пакончыў з сабой. Пры гэтым на прыступцы застанецца зашнураваны чаравік паэта, і гэта прымусіць думаць, што выпадковасці, нізкія парэнчы або суіцыд тут могуць быць зусім не пры чым.
Цела Янкі Купалы было крэміравана, што, вядома, таксама не дадае веры ў афіцыйную версію. Аднак абставіны смерці паэта — не тэма выпуску. Адзначу толькі, што ў БССР на той час крэмацыя была ў прынцыпе немагчымай: першы крэматорый з'явіўся толькі ў 1980-х.
Маці Купалы не даведаецца пра яго гібель, але, мабыць, адчуе яе, бо перажыве сына ўсяго на два дні. Прычым іх будуць хаваць у адзін дзень — 1 ліпеня. Яе — у Мінску на Вайсковых могілках, а яго — у Маскве на Ваганькаўскіх. Алег Лойка ў кнізе «Янка Купала» расказвае, што прамову над Купалам зрабіў сакратар ЦК КП (б) БССР Цімафей Гарбуноў, а вось жонка паэта на пахаванне мужа паспець з Печышчаў не змагла.
Роўна праз 20 гадоў, у чэрвені 1962-га, прах Купалы будзе перавезены ў Мінск і пахаваны на Вайсковых могілках. «У сакрэтнасці ў сталінскім духу», — так пра гэта напіша Рыгор Барадулін («На таку майго веку»).
Паводле сведчанняў іншых відавочцаў, перапахаванне павінна было адбыцца дзесьці а 15-16-й гадзіне. Да гэтага часу прыйдзе вельмі шмат людзей, і ўсе скрушна даведаюцца, што прах песняра цішком, раней за прызначаны час, пахавалі.
Рыгор Барадулін дадае падрабязнасцей: «Урна з прахам таемна была перавезена з Масквы ў музей паэта. Дзяжурылі адабраныя людзі і блізкія нябожчыка, калі так можна сказаць. Жалобнае шэсце было абмежавана невялікай купкай людзей. Па званках з адпаведных устаноў. Было дадзена ўказанне, каб вянкі ад заводаў, арганізацый неслі на могілках з пэўнымі інтэрваламі. Каб не было «вялікага збегу народа».
Вердыкт Барадуліна: уся дзяржаўная машына баялася праху паэта.
Фундатар Чырвонага касцёла
Астанкаў наступнага героя дзяржаўная машына не пабаялася, хоць хто ведае, як бы яна паставілася да іх, калі б здарылася перапахаванне цяпер, а не ў 2006-м. Тым больш што гаворка ідзе пра Чырвоны касцёл, ужо больш за два гады як закрыты ўладамі для вернікаў, і пахаванне Эдварда Вайніловіча, на чые сродкі ён быў узведзены.
Прафесар Адам Мальдзіс пісаў пра Вайніловіча так: «Карэнны беларускі шляхціц, зроднены са слуцкімі князямі Алелькавічамі, нясвіжскімі Радзівіламі, грушаўскімі Рэйтанамі і мінскімі Ваньковічамі. Яго блізкія родзічы — кампазітар Станіслаў Манюшка і мастак Валенцій Ваньковіч».
Можна сказаць і наадварот, што ўсе гэтыя вядомыя імёны звязаны з Эдвардам Вайніловічам, падкрэсліўшы гэтым гонар сваяцтва з ім.
Вайніловіч пакіне «ўспаміны», якія пачне пісаць пасля 70-ці, змясціўшы ў іх фактычна ўсё жыццё, і адпісвае, каб пахавалі сціпла на кургане ў Савічах побач з магіламі сваіх бацькоў і дзяцей у простай хваёвай труне, дастаўленай да месца на аднаконным катафалку.
Калі яго не стане, менавіта гэтая апошняя частка завяшчання і будзе выканана. Натоўпы людзей збяруцца з павагі да нябожчыка і будуць суправаджаць аднаконную фурманку з хваёвай труной. Толькі гэта будзе адбывацца не ў Савічах, а ў польскім горадзе Быдгашч. Вайніловіч з'едзе туды пасля таго, як яго радавы маёнтак у Савічах разграмяць марадзёры, а Слуцк адыдзе пад кантроль бальшавікоў. Там, у прыватнасці, пабудуе і будзе ўтрымліваць дом для бездаглядных дзяцей.
Глядзіце таксама
Ён пойдзе з жыцця ў чэрвені 1928-га, калі яму будзе ўжо 80. Яго пахаваюць на мясцовых могілках, а на надмагільным помніку будзе размешчаны надпіс: «Выгнаны са сваёй зямлі Рыжскім дагаворам, я вымушаны быў хадзіць па чужых палях». Побач з ім у 1935-м будзе пахавана яго сястра і спадчынніца Ядвіга Кастравіцкая.
Жаданне Вайніловіча вярнуцца на родную зямлю будзе выканана ў чэрвені 2006-га. Перапахаванне ініцыюе Чырвоны касцёл у лістападзе 2005-га. На старце будзе прапаноўвацца варыянт захавання астанкаў у сцяне або ў адной з падвальных ніш. У Варшаве знойдуць унучку сястры Вайніловіча. Яна адгукнецца і, нягледзячы на ўзрост (91), уласнаручна надрукуе згоду на правядзенне эксгумацыі і перавоз праху ў Мінск.
Ініцыятыву падтрымаюць беларускія і польскія ўлады, падаўшы дакументальную згоду. Польскі бок пажадае пакінуць на месцы магілы надмагільную пліту як помнік і знак таго, што там ніхто і ніколі больш не будзе пахаваны.
6-9 чэрвеня пройдуць эксгумацыя і развітанне з Вайніловічам. У яго гонар улады Быдгашча арганізуюць на галоўнай плошчы вялікі канцэрт духоўнай музыкі. Пасля гэтага прах знакамітага беларуса адправіцца ў Мінск і ўжо 11 чэрвеня будзе ўрачыста пахаваны злева ад галоўнага ўваходу ўзведзенай ім святыні. Касцёла, які носіць імёны святых заступнікаў яго памерлых дзяцей — Сымона і Алены.
Працяг у наступным выпуску.