Рэальнае і метафізічнае адкрыццё Багдановіча

Жыве, жыве Багдановічаў васілёк! Бо тут вобраз душы народа, якая прагне не толькі хлеба надзённага, але і песняў. Вобраз высокі, адрасаваны ў неба. Толькі май свядомае жаданне і духоўную моцу дастаць яе. Толькі трэба расплюшчыць вочы і адкрыць душу...

Шчаслівы той творца, які магутнасцю свайго таленту змог узняць вядомае і відавочнае для ўсіх да ўзроўню сімвала радзімы. Згадайма: зубр — Мікола Гусоўскі («Песня пра зубра»), бусел — Уладзімір Караткевіч («Зямля пад белымі крыламі»). Максім Багдановіч — «хросны бацька» яшчэ аднаго сімвала — васілька.

Кветачка гэтая як архетып, як міфалагема Бацькаўшчыны шырока выяўлена ў народных песнях, паданнях, вершах і карцінах. Але толькі Багдановіч здолеў зрабіць вобраз агульнанацыянальным: «І тчэ, забыўшыся, рука // Заміж персідскага узора, // Цвяток радзімы васілька». Гэтыя класічныя радкі верша, а потым і песні, ведаюць усе. Дарэчы, Міхась Стральцоў у сваёй «Загадцы Багдановіча» сімвалічна падказвае, што, называючы Беларусь «радзімай васілька», Багдановіч хацеў сказаць: гэта тая зямля, якая нараджае паэтаў. Пагодзімся з гэтым і мы, згадаўшы вядомае выслоўе «Беларусы — нацыя паэтаў».

Як ішоў Багдановіч да свайго рэальнага, адначасна і метафізічнага, адкрыцця? Мо яшчэ з самых дзіцячых гадоў захавала памяць сціплы букецік някідкіх, але прыгожых кветачак? Бо толькі з запісаў народных песняў, без канкрэтнага зрокавага вобраза, няпроста ўзняцца да ўзроўню знакавасці. Як немагчыма ўявіць васілёк, гледзячы са стромкага адхону вялікай рускай ракі на неабсяжныя заволжскія далягляды ў Ніжнім Ноўгарадзе ці Яраслаўлі. Бо васілёк — кветка інтымная, кветка свойскіх беларускіх палёў, якраз у Беларусі яна выяўляецца найбольш арганічна.

Ведаў, памятаў Максім васілёк з дзяцінства. Таму так узрадаваўся ў сваю першую паедку ў Крым, калі спаткаў гэтую кветку: «Аж бачу — мне сіняй галоўкай ківае // Наш родны, забыты ў цяні васілёк. // «Здароў будзь, зямляча!» Чуць бачны ў даліне, // Панура, нявесела шэпча ён мне: // «Ўспамянем, мой дружа, ў багатай чужыне // Аб беднай, далёкай сваёй старане» («На чужыне», 1908).

І ўсё ж, думаецца, васілёк не перарос бы ў Багдановіча ў сімвал Бацькаўшчыны, каб не яго спатканне з радзімай летам 1911 года, пасля пятнаццацігадовага расстання. Тут, у Вільні, у рэдакцыі «Нашай нівы», у зборы Івана Луцкевіча ён убачыў слуцкія паясы з васільком, што і вылілася потым у верш («Слуцкія ткачыхі», 1912). Але, як падаецца, вобраз, сімвал выспеў у паэта напоўніцу пасля гасцявання на Маладзечаншчыне, у Ракуцёўшчыне. Нішто тут не перашкаджала паэту быць сам-насам з мілым сэрцу наваколлем, неад’емнай часцінкай якога быў і васілёк.

Ён так заглыбіўся ў вобраз, што аднаго верша стала недастаткова. У 1913 годзе з’яўляецца «Апокрыф», твор, які стаіць паперадзе багдановічаўскай прозы, таксама адметнай з’явы ў беларускай літаратуры. Тут раскрыта глыбіннасць васілька як вобраза, абгрунтавана прысутнасць гэтай на першы погляд непатрэбнай сіняй кветкі на зямлі, паказаны «суадносіны» яе з душою беларуса. Багдановіч выказаў свой погляд на глыбінную сутнасць мастацтва, на наканаванасць мастака. Адначасна «сінявокі васілёк» стаў сімвалам нацыянальнага адраджэння, паэтычнай кветкай Беларусі.
У «Апокрыфе» (апокрыф — некананічнае евангельскае паданне) апавядаецца, як хадзіў па беларускай зямлі Іісус Хрыстос са святымі Пётрам і Юр’ем. Было тое ў час жніва, калі ўсе людзі рупіліся аб хлебе сваім надзённым. І толькі музыка нічога не рабіў, і было сорамна яму. Ды Хрыстос суцешыў песняра: «Штодзённымі клопатамі поўніцца жыццё людское. Але калі зварухнецца душа чалавека, — толькі песня здолее спатоліць яе. Шануйце ж песні свае».
Яму запярэчыў Пётра, што жыццё чалавека гаротнае, што не да песень тут, а калі нават і песня, то апроч красы павінен быць у ёй спажытак чалавеку. «І адказаў яму Хрыстос: няма красы без спажытку, бо сама краса і ёсць той спажытак для душы». І прывёў у прыклад васількі, што ўзраслі паміж збожжа. Здаецца, што і хлеб адбіраюць гэтыя сінія кветкі, але гаспадар не вырве іх, бо з маленства прыгажосць іх прыйшлася да душы. То няхай і растуць, радуюць сэрца. «Я ж кажу вам: добра быць коласам, але шчаслівы той, каму дадзена быць васільком. Бо нашто каласы, калі няма васількоў». А тут і песня жніўная ляцела над зямлёй, дзе былі словы: «няма лепш цвяточка над васілёчка».
Паўстае натуральнае пытанне: чаму якраз форму апокрыфа выбраў Багдановіч для сцвярджэння вобраза васілька як адбітка душы народа, для сваіх глыбінных разваг і высноў? Назваць Максіма Кніжніка хрысціянскім пісьменнікам у глыбокім сэнсе гэтага слова ўсё ж не выпадае. Ёсць у яго вершы «Цемень» важныя згадкі: «Але вось цераз цемень маланка блішчыць, // Асвячае мне вобраз Хрыста… Яго крыж… // Ажываеш, здаецца, душою гарыш. // Але толькі чаму ж так малы гэты час?! // Зноў навокал цемень. Свет зірнуў і пагас. // Не глядзіць на мяне ясны вобраз Хрыста. // Над зямлёю імгла, у душы пустата».
Чым заканчваюцца яны? Безвыходнасцю, якая зразумелая нам у звязку з хваробаю паэта, але якой не можа быць для хрысціяніна па азначэнні. Тым не менш, выдатна ведаў і разумеў паэт, якая кніга ёсць найгалоўнаю для ўсіх хрысціян — Біблія. Таму своеасабліва і «заручыўся» евангельскай падтрымкай, нават форму запісу паўтарыў такую ж (вершы ў раздзелах пазначаны лічбамі).

А можа, пафантазіруем, Максім ведаў і такое паданне? Звязанае яно з гісторыяй здабыцця ў чацвёртым стагоддзі Святога крыжа царыцай Аленай, маці імператара Канстанціна. Сам гэты факт вядомы, але цікава іншае. Чытаючы захапляльны раман «Авантуры майго жыцця» Саламеі Пільштыновай (Русецкай), нашай вядомай лекаркі і вандроўніцы з XVIII стагоддзя, якая родам з Наваградчыны, натрапіў на прыпавесць, блізкую духам Багдановічаму «Апокрыфу». «Гэты святы крыж колькі соцен гадоў у зямлі ляжаў, у вялікай кучы гною і смецця, што з усяго горада габрэі выкідвалі і вывозілі, але святая Кроў, такая слічная і чыстая на крыжы засталася; адна зёлка, што завецца па-русінску васілёк, каля крыжа расла і над ім нахілялася, таму ў праваслаўных цяпер такі звычай, калі свянцонай вадой крэпяць, дык васільком».
Уявіце сабе: толькі адна з кветак не забылася на пакуты Хрыстовы! Сапраўды, васілёк — кветка боская. У вянках, якімі ўпрыгожваюць беларусы свае крыжы-абярэгі на ростанях, пачэснае месца займае васілёк. А сам крыж — гэта знак любові Гасподняй, знак Яго дабрадаці, што разліта паўсюль. Згадайма таксама, што васілёк мае сакральную ролю і ў шлюбным вянку маладой. Няхай і не ведаў Багдановіч пра васілёк каля крыжа Гасподняга, але ў «Апокрыфе» пайшоў адзіна правільным шляхам…
Папраўдзе, калі ў свой час прачытаў «Апокрыф» Багдановіча, усё вышэйзгаданае асэнсаванне прыйшло не адразу. Найперш запалі ў душу заключныя радкі твора: «І босыя ногі Хрыста пакідалі на цёплым, мяккім пылу дарогі сляды. // Але гора вам, людзі, бо даўно ўжо затапталі вы іх. // Амін». Чаму якраз яны? Таму што сам пакутліва думаў аб пануючай на свеце бездухоўнасці. Бо без духоўнага адраджэння не будзе і нацыянальнага. Гэта для мяне бясспрэчная ісціна. Адразу ж у той далёкі ўжо час і верш напісаўся, дзе эпіграфам былі згаданыя радкі Багдановіча.

«Апокрыф» Максіма Багдановіча, усведамляў ён гэта ці не, даў пачатак хрысціянскаму накірунку ў беларускай літаратуры. Не толькі адлюстраванаму, дзе ёсць хрысціянскія матывы, вобразы, рэфлексіі, але і прамому, дзе ёсць форма і непасрэдная адсылка да Евангелля, евангельскіх падзей (хай сабе і апакрыфічных).

Што яшчэ можна згадаць? «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» Уладзіміра Караткевіча, раман, якому пісьменнік даў падзагаловак «Евангелле ад Іуды». Хоць тут больш народнай гістарычнай стыхіі, чым евангельскіх алюзій. Глыбінна, да прыкладу, асэнсаваць кантрапункт Новага Запавету — дыялог Іісуса Хрыста з Пілатам, беларуская літаратура яшчэ не здолела. У рускай літаратуры ёсць Фёдар Дастаеўскі з «Легендай аб вялікім інквізітары» ў рамане «Браты Карамазавы», Міхаіл Булгакаў з «Майстрам і Маргарытай». Чынгіз Айтматаў у рамане «Плаха» паспрабаваў развязаць гэты кантрапункт. А ў нашай літаратуры вялікі Багдановіч даў знак амаль стагоддзе таму назад...

І ўрок Багдановічавага васілька з «Апокрыфа» мы засвоілі добра. Высока трымаем сімвал Бацькаўшчыны. Згадайма апошні па часе прыклад. У творы Віктара Казько «Сказ пра ката, каторы смяяўся» тры кусцікі васількоў паўстаюць пасярэдзіне нябеснага круга ў містычнай (язычніцкай, хрысціянскай?) відзежы героя. Тут жа і тры неўміручыя радкі Багдановіча. І далей: «Гэта быў след. І хто б яго не зрабіў, на якіх сузор’ях, след гэты быў цалкам зямным. І не проста зямны — тубыльскі.

Толькі тубылец мог падкінуць яму такую сціплую, знакавую кветку гэтага куту, гэтага краю. Ключ, ключык яго духу, душы: параднёная назаўсёды з ёй кветка, што адначасова і пустазелле ў жыце. Але якое пустазелле, калі над ім схіляе галаву колас, калі блакіт яго і ў небе, і ў задуменных вачах вады азёр, рэк, старыц на зямлі, а цяпер во прыкмечаны, адзначаны і сусветам, космасам, ад якога чалавек, гэта яго пшанічнае поле атрымалі пасланне, шыфроўку з букецікаў васількоў. І ён усцешыўся, ласкава ўсміхнуўся васількам. І васількі, здаецца, таксама ўсміхнуліся яму ў адказ».

Жыве, жыве Багдановічаў васілёк! Бо тут вобраз душы народа, якая прагне не толькі хлеба надзённага, але і песняў. Вобраз высокі, адрасаваны ў неба. Як дабрадаць Гасподняя разліта паўсюдь, толькі май свядомае жаданне і духоўную моцу дастаць яе… Так і васількі, знакі Божай любові і дабрадаці, раскіданы наўсцяж па жытнёвых нівах нашай Беларусі. Толькі трэба расплюшчыць вочы і адкрыць душу, каб убачыць і зразумець гэтую глыбокую прыгажосць і далучыцца...

І дзякуй Максіму Багдановічу, што дапамагае нам у гэтым.