Зміцер Скварчэўскі: «Многія так званыя «забабоны» перажывуць тых, хто іх сёння хавае»

Напярэдадні выхаду кнігі «Па слядах багоў: нарысы беларускай міфалогіі» «Будзьма» вырашыла сустрэцца з яе аўтарам, кандыдатам гістарычных навук, міфолагам Змітром Скварчэўскім, каб даведацца, якіх багоў насамрэч шанавалі даўнейшыя беларусы і што з сябе ўяўляе беларуская дахрысціянская традыцыя цяпер.

— Пра што твая кніга?

— Кніга пра тое, як у беларускім фальклоры адлюстраваны пласт вышэйшай міфалогіі, якія можна выявіць вобразы багоў, што адпавядаюць старажытным індаеўрапейскім і з’яўляюцца іх працягам у нашай фальклорна-міфалагічнай традыцыі.

— Колькі часу заняла праца над ёй?

— Некаторыя часткі былі напісаныя яшчэ ў 2016/17 гадах. Аднак тады не было мэты зрабіць кнігу. Выкладзеныя ў сацсетках нататкі выклікалі зацікаўленасць, былі станоўчыя водгукі, людзі пыталіся, ці будзе працяг. Таму вырашыў сабраць наяўны матэрыял пад адной вокладкай. Калі браць непасрэдна ўвесь працэс стварэння кнігі, то ён заняў дзесьці паўтара года.

— Што новага менавіта ў тваёй працы?

— Глабальных адкрыццяў няма, але агучаныя ідэі раней не былі прадстаўленыя ў публікацыях па беларускай міфалогіі. Я паспрабаваў паказаць іншы падыход да вывучэння багоў, якіх ушаноўвалі нашы продкі. Дагэтуль ва ўсіх даследаваннях і падручніках выкарыстоўваецца стандартная схема: дапасаванне адзінкавых летапісных звестак да тэрыторыі Беларусі без спробы крытычнага разгляду і без уліку этнакультурнай спецыфікі. Альбо перапісваюцца звесткі “кабінетнай міфалогіі” ХІХ стагоддзя, якая слаба звязаная з рэчаіснасцю і наяўнымі крыніцамі. Я пісаў толькі пра тое, што зафіксавана ў крыніцах на тэрыторыі Беларусі, у тым ліку выкарыстоўваў міфалагічныя звесткі, запісаныя ад літоўцаў у паўночна-заходніх рэгіёнах нашай краіны.

Мая кніга — таксама адказ на супрацьлеглую пазіцыю, згодна з якой продкі беларусаў не мелі развітага культу багоў. На канкрэтных прыкладах я паказаў, што гэта не так, што сляды вышэйшай міфалогіі не проста захаваліся, але нават маюць рысы агульнай індаеўрапейскай структуры бостваў. У нас сапраўды няма запісаных шмат стагоддзяў таму міфаў, як у грэкаў ці скандынаваў, але наш фальклор захаваў дастаткова інфармацыі, каб можна было аднавіць шэраг вобразаў і сюжэтаў. І для гэтага зусім не трэба карыстацца старымі фальсіфікатамі, прыдумляць новыя альбо нешта запазычваць.

Думаю, што мая кніга можа дапамагчы разабрацца ў пытанні і абараніць сябе ад відавочнага падману. Яна задае пэўныя выразныя напрамкі, якія дазваляюць зразумець сам прынцып рэканструкцыі круга багоў, якія шанаваліся продкамі беларусаў.

— Зразумела. А што рабіць простаму чалавеку, якога захапіла гэтая тэма і ён захацеў разабрацца і нешта ў ёй зразумець або проста аднавіць сувязь з продкамі? Дзе шукаць рэлевантную інфармацыю?

— Калі гаворка пра аднаўленне сувязі з продкамі, то тут вельмі важныя сямейныя традыцыі і святы, асабліва Радаўніца і Дзяды, якія злучаюць увесь род, як у часе, так і ў прасторы. І рэлевантнай інфармацыяй тут якраз будзе свой звычай: сям’і, вёскі, рэгіёна. Гэтага варта прытрымлівацца і перадаваць нашчадкам. Генеалагічныя пошукі таксама дапамогуць. Свая сям’я і род — гэта найперш.

Калі мы кажам пра цікаўнасць да міфалогіі агулам, то мая парада — не прымаць усё адразу на веру, ставіцца да інфармацыі крытычна. Выкарыстоўвайце толькі навуковую інфармацыю, хай нават у афіцыйных навуковых публікацыях замацавалася нямала недакладнасцяў. Бо існуе нямала фальсіфікацый і спекуляцый на тэму міфалогіі. Нярэдкая з’ява, калі людзі пачыталі нешта ў інтэрнэце ці ў сумнеўных кніжках, а пасля ірвуць на сабе кашулю “за бога нашага Вышаня”, нават не ўсведамляючы, што гэта ўсё літаратурныя прыдумкі. А насамрэч жа ў гэтай галіне нямала напрацавана. Напрыклад, шматлікія публікацыі С. Санько, У. Лобача, Т. Валодзінай, А. Прохарава, Л. Дучыц, Э. Зайкоўскага, энцыклапедычныя слоўнікі “Беларуская міфалогія” і “Міфалогія беларусаў” ды іншае.

Цудоўна, калі чалавек захоўвае шчырае дзіцячае адчуванне навакольнага свету, якое спалучае з навуковымі ведамі.

Папярэдні слайдНаступны слайд

Экскурсія "Парк валуноў: сакральная традыцыя ў камні". Фатограф Юля Йоль

— Наколькі гэта наогул важна і неабходна — ведаць свае традыцыі і шанаваць іх у сучасным свеце? Ёсць меркаванне, што ўсё гэта забабоны, якія даўно ўжо аджылі свой век і ў наш час непатрэбныя.

— Адмаўленне і пагарда да ўласнай культуры — гэта праява невуцтва, тут няма чым ганарыцца. Але магу сказаць дакладна, што многія так званыя “забабоны” перажывуць тых, хто іх сёння хавае ці лічыць аджылымі. Культура мае ўласныя механізмы, яна змяняецца ў часе, трансфармуецца, ад чагосьці пазбаўляецца, але многія рэчы застаюцца нягледзячы на змену формы ці назвы. Сёння людзі ведаюць пра многія праявы народнай культуры, якія сапраўды зніклі і знікаюць, бо змяняецца лад жыцця і тэхналогіі, але не заўважаюць, што нямала чаго яшчэ захоўваецца, прычым не здагадваюцца, што шэраг з’яў паходзіць з міфалогіі, з паганскіх часоў: ад уяўленняў пра каляндарны час, успрымання бакоў свету, дня і ночы, зорнага неба, цотнага і няцотнага да звычаю дарыць падарункі на Новы год. Акрамя таго, нават сама наша мова адлюстроўвае традыцыйную міфалагічную карціну свету. Гэта ўсё па-за часам.

Ведаць народныя традыцыі і шанаваць іх трэба як мінімум для таго, каб народ існаваў і далей, каб умацоўвалася адзінства грамадства, каб быць гаспадарамі на сваёй зямлі, каб жыць, каб захаваць гэты свет.

— Не так даўно ў пракаце ішоў шведскі фільм-хорар “Midsommar”, пра тое, як амерыканскія маладзёны выправіліся на свята летняга сонцастаяння ў Швецыю. Як думаеш, наколькі дарэчна выкарыстоўваць паганскую тэматыку і традыцыйную культуру ў такім рэчышчы?

— Міфалагічныя вобразы і сюжэты заўсёды былі крыніцай натхнення для мастацтва, ад самага пачатку міфалогія, рэлігія і мастацтва былі наогул непарыўна звязаныя. Таму цалкам натуральна, што і сёння паганская тэматыка выкарыстоўваецца ў кіно, камп’ютарных гульнях і г.д. Іншая рэч, якім чынам гэта выкарыстоўваецца і з якой мэтай. Часта транслююцца фальсіфікацыі, а народная традыцыя выстаўляецца ў негатыўным святле. Хай гэта застаецца на сумленні тых, хто такое робіць. Асабіста мне не падабаецца, што сёння ў масавай культуры больш культывуецца стэрэатып пра “хорар-паганства”, розныя страшылкі з міфалогіі. Страшных гісторый у фальклоры, вядома, хапае, але гэта толькі частка традыцыйнай духоўнай культуры, прытым не галоўная. Міфалогія — гэта не зло і жахі, а разуменне і асэнсаванне жыцця і навакольнага свету. З іншага боку, я разумею, што сучаснага чалавека часта ўзрушыць можа толькі страх, які запускае падсвядомае і прымушае ў пэўнай ступені больш шырока і нават творча ўспрымаць свет.

— Працягваючы тэму. Ва ўсім свеце цяпер вельмі папулярная скандынаўская міфалогія. Не сакрэт, што багі, руны, вікінгі маюць вялікую прыцягальнасць. Нават галоўны герой рамана Ніла Геймана “Амерыканскія багі”, па якім быў зняты аднайменны папулярны серыял, — Серада, то бок Одын. Ці можам мы спадзявацца, што нашыя традыцыі калі-небудзь настолькі ж цікавымі?

— Так, можна сказаць, што скандынаўская міфалогія сёння паступова займае месца грэка-рымскай, якая раней дамінавала ў еўрапейскай культуры. Абедзве гэтыя хвалі папулярнасці шмат у чым грунтуюцца на сіле пісьмовай традыцыі, якая захавала падрабязныя апісанні міфалагічных вобразаў і сюжэтаў. На жаль, такой захаванасцю крыніц і ступенню даследаванасці мы пакуль не можам пахваліцца. Аднак я дапускаю, што калісьці пройдзе і мода на скандынаўскую міфалогію, а на яе месца прыйдзе балцкая ці славянская. І вось тады тутэйшай традыцыі будзе што прапанаваць свету. Ды насамрэч і сёння гэта магчыма, бо з’явіліся новыя тэхналогіі і інструменты для распаўсюду. Толькі спачатку мы самі мусім звярнуцца да сваёй традыцыі, каб быў грунт тут. А мода і папулярнасць у свеце — гэта не галоўнае.

— Распавядзі калі-ласка, як ты прыйшоў да такой моцнай зацікаўленасці міфалогіяй. З чаго ўсё пачалося?

— Пачалося ў дзяцінстве. Колькі сябе памятаю, міфалогія заўсёды прываблівала, толькі тады я проста не ведаў, што гэта такое. Цягнула да прыроды, зорнага неба, да аповедаў. У дзіцячым садку прыдумляў розныя страшылкі і адпаведныя гульні. У дзяцінстве быў моцна ўражаны бабулінымі замовамі. Дагэтуль памятаю, як адбывалася шаптанне, запомніў некаторыя фрагменты тэкстаў. Сэнс многіх вобразаў мне стаў зразумелы значна пазней. Любіў велізарныя купальскія вогнішчы, якія штогод запальвалі ў двары. Бацькі мелі вялікую бібліятэку з гістарычнай літаратурай, былі там і кнігі па антычнай міфалогіі з фотаздымкамі скульптур і археалагічных знаходак, і некаторыя кнігі са звесткамі пра скандынаўскае і славянскае паганства. “Адысею” люблю з тых самых часоў. А свядома і мэтанакіравана я пачаў цікавіцца тэмай з 12 гадоў, гэта спалучалася з агульным захапленнем гісторыяй. У той самы час пад уплывам брата да гэтага дадалася любоў да цяжкай музыкі, да стылю pagan metal, які ўпершыню я пачуў ад беларускіх гуртоў Gods Tower, Apraxia, Znich.

— Ведаю, што міфалогія і традыцыйная культура — гэта не толькі сфера тваіх навуковых інтарэсаў, а яшчэ і частка паўсядзённага жыцця. Цябе можна смела назваць не толькі даследчыкам, але і практыкам. Ты не толькі ведаеш “кухню” знутры, але і бярэш непасрэдны ўдзел у аднаўленні нашай духоўнай спадчыны.

— Як казалі продкі, “не мы пачыналі, і не на нас скончыцца”, “як нашыя дзяды рабілі, так і мы будзем рабіць”. Я не магу ўявіць свет, у якім не запаліцца купальскае вогнішча, а ў самы цёмны зімовы час не завітаюць госці калядныя. Гэта будзе ўжо не наш свет.

У пэўнай ступені я ўспрымаю даследаванне міфалогіі, навуковую працу як сучасную тэалогію. Калі даследую, то мне важна даведацца пра тое, як было і як ёсць. Мяне задавальняе любы вынік. Я не спрабую знайсці доказы нейкім сваім ідэям, не падганяю факты пад загадзя гатовую тэорыю, а раблю высновы на падставе таго, што можна выявіць у крыніцах. І гэтая дзейнасць — мой унёсак у справу захавання і развіцця нашай традыцыі.

— У свой час ты рэканструяваў старажытны вясельны абрад, якім ужо скарысталася пэўная колькасць параў перад тым, як пабрацца шлюбам па сучасных канонах. Што падштурхнула?

— Падштурхнула сяброўскае пытанне: які можа быць адпаведнік роспісу ў ЗАГСе ці царкоўнаму вянчанню? Пытанне было не тэарэтычным, а практычным, бо рыхтавалася вяселле. Вось і ўзяўся дапамагчы. Трэба было на грунце традыцыйнага вяселля зрабіць сучасны абрад. І калі быць дакладным, то ўсё ж гэта не рэканструкцыя, бо вяселле яшчэ крыху больш за стагоддзе таму было складаным абрадам, даволі працяглым у часе. Рэканструяваць можна, але сёння гэта не так проста зрабіць, як было даўней. Таму цяпер гаворка ідзе пра наватвор, які складаецца з дзеянняў, што рабіліся ў час традыцыйнага вяселля, а самі дзеянні суправаджаюцца словамі, якія таксама суправаджалі традыцыйнае вяселле. З таго часу мінула 7 гадоў. Іншым сябрам таксама спадабалася. За гэты перыяд абрад ладзіўся яшчэ на 5 вяселлях, у тым ліку на ўласным. У сем’ях лад, дзеці гадуюцца, таму лічу, што зроблена не дарма, гэта цешыць.

Папярэдні слайдНаступны слайд

Вясельны абрад. Фота Сяргея Лескеця

— Падзяліся з нашымі чытачамі сваімі творчымі планамі.

— Планаў багата. Планую працяг ці значна пашыранае перавыданне “Па слядах багоў”, бо матэрыял ужо збіраецца. Хачу крыху дапрацаваць і выдаць у выглядзе манаграфіі сваю дысертацыю, прысвечаную астранамічным ведам і ўяўленням насельніцтва ВКЛ. Таксама цяпер працую ў складзе аўтарскага калектыву Акадэміі навук над цікавым і грунтоўным праектам, вынік якога, спадзяюся, з’явіцца ў наступным годзе. Але што гэта будзе, няхай пакуль застаецца таямніцай. Гэта асноўнае, але не ўсё з таго, над чым ідзе праца. 

Гутарыў Канстанцін Касяк, budzma.by