Адной дарогай, але ў розныя бакі

Паміж Беларуссю і Кітаем шмат агульнага. Адрозненні выяўляюцца толькі ў адным — у канчатковым выніку. За два дзесяцігоддзі сярэдні заробак у Кітаі павялічылася з 50 да 750 долараў. І палітычная несвабода гэтаму не перашкодзіла. Беларусь жа чарговым разам спрабуе штурмаваць 500-доларавы мяжу...

На думку адзінага палітыка (АП), і ў Кітаі, і ў РБ выявіліся такія асаблівасці, «як рэгулюючая роля дзяржавы, прынцып эвалюцыйных пераўтварэнняў, стварэнне моцнай і эфектыўна дзеючай вертыкалі дзяржаўнай улады, дакладна распрацаваная сістэма заканадаўства, якая забяспечвае агульнасць інтарэсаў дзяржавы і кожнага яе грамадзяніна, беражлівае захаванне таго добрага, што было створана раней, а не бяздумнае яго разбурэнне».

Але дзе сёння Кітай і дзе Беларусь? І чаму сялянская краіна, што знішчыла падчас «Культурнай рэвалюцыі» сваю інтэлігенцыю, за тры дзесяцігоддзі здолела ператварыцца ў сусветную майстэрню, а «зборачны цэх» СССР за гэты ж час перайшоў у шэрагі дзяржаў-жабракоў, няздольных пражыць без чарговы крэдытнай падачкі?

Мы апярэдзілі Самалі і Судан

За два дзесяцігоддзі сярэдні заробак у Кітаі павялічылася з 50 да 750 долараў. І палітычная несвабода гэтаму не перашкодзіла. Беларусь жа чарговым разам спрабуе штурмаваць 500-доларавы мяжу. Да канца года засталося тры месяцы. Надзея яшчэ не зусім памерла, але яе стан блізкі да каматознага.

Краіны, якія міжнародная няўрадавая арганізацыя «Freedom House» адносіць да несвабодных, на мове «Азбукі паліталогіі» называюцца аўтакратыямі. Варта адрозніваць персаналістычныя аўтакратыі (беларускі выпадак) ад партыйных, якія да распаду савецкага блоку не былі рэдкасцю.

Сучасны Кітай — унікальная аўтакратыя. Камуністычная партыя не толькі захавала манаполію на ўладу, але і асвоіла тэхналогію перыядычнай змены сваіх лідараў, выключыўшы тым самым «гонку на лафетах», якую са здзіўленнем назіраў свет у СССР у пачатку 1980-х гадоў.

З дапамогай Сусветнага банка паспрабуем асэнсаваць сілу і эфектыўнасць вертыкалі дзяржаўнай улады ў Беларусі і Кітаі (глядзі табліцу). Рэйтынг якасці дзяржаўнага кіравання разлічваецца экспертамі банка на аснове некалькіх сотняў пераменных для кожнага з шасці паказчыкаў у інтэрвале ад 0 да 100. Чым ніжэйшы рэйтынг — тым горшая якасць кіравання. Ісціна пазнаецца ў параўнанні, таму ў табліцу мы ўключылі і рэйтынг Аўстраліі.

Першае, што кідаецца ў вочы, — гэта правал па паказчыку «ўлік меркавання насельніцтва і падсправаздачнасць дзяржаўных органаў». Лепшай ілюстрацыі да слогану «Дзяржава для народа», мабыць, і не прыдумаць. Горш, чым у Беларусі і Кітаі, меркаванне насельніцтва ўлічваецца толькі ў Іране, Лаосе, Самалі, Судане, Экватарыяльнай Гвінеі, Эрытрэі і Паўночнай Карэі.

Адносна высока Сусветны банк ацаніў палітычную стабільнасць у Беларусі. Яна ў 1,7 разы вышэй, чым у Кітаі, але ў 1,8 разы ніжэй, чым у Аўстраліі. Адсюль дваістасць ацэнак: з аднаго боку, прэтэнзіі АП на тытул «донара рэгіянальнай стабільнасці», з другога — пастаянныя развагі на тэму «разгойдвання лодкі».

Што тычыцца астатніх паказчыкаў, то ўсур’ёз казаць пра канкурэнцыю беларускай вертыкалі з кітайскай не даводзіцца.

Не прайшло і 21 года

Пры ўсёй знешняй разнастайнасці палітычных рэжымаў, іх можна звесці да двух тыпаў: мерытакратыі (ад лацінскага «meritus» — «варты» і грэчаскага «κράτοσ» — «улада», «праўленне») і ахлакратыі (ад лацінскага «ochlos» — «натоўп» і грэчаскага «κράτοσ»).

«Дэмакратыя, — паводле Уінстана Чэрчыля, — найгоршая форма праўлення, калі не лі­чыць усіх астатніх». Сваю перавагу перад астатнімі яна забяспечвае за кошт стварэння ўмоваў, якія адораным і працавітым асобам даюць магчымасць заняць высокае грамадскае становішча ва ўмовах канкурэнцыі. Такім чынам, дэмакратыя — гэта, перш за ўсё, механізм падтрымання якасці эліты.

Але сацыяльныя ліфты могуць працаваць не толькі на дэмакратычнай цязе. Да 1953 года кар’ерны шлях ад пачатку працоўнай дзейнасці да першай наменклатурнай пасады займаў у СССР 8 гадоў, а да канца праўлення Брэжнева — 23 гады. Кар’ерную мабільнасць пры Сталіне забяспечваў тэрор. Яго заканчэнне пры адсутнасці дэмакратыі і спарадзіла «эпоху застою». Галоўнай умовай прасоўвання па службе стала пратэкцыя, а калі казаць прасцей — блат і сувязі.

14 верасня на сустрэчы з прэзідэнтам Еўрапейскага банка рэканструкцыі і развіцця АП заявіў, што цяперашняя пяцігодка будзе накіраваная на разняволенне ініцыятывы канкрэтных людзей, на наданне дынамікі чалавечым здольнасцям. «Маючы ў краіне стабільнасць, бяспеку і кіравальнасць, мы (г.зн. улада. — С.Н.) хацелі б даць ініцыятыўным людзям больш свабоды ў самарэалізацыі, перш за ўсё ў вытворчай сферы, у сферы паслуг», — падкрэсліў АП.

Для тых, хто даўно не перачытваў Асноўны закон краіны, нагадаю, што слова «свабода» згадваецца ў Канстытуцыі 46 разоў. Пры гэтым у артыкуле 2 Канстытуцыіправы і свабоды чалавека абвяшчаюцца «найвышэйшай каштоўнасцю і мэтай грамадства і дзяржавы», і адказнасць «перад грама­дзянінам за стварэнне ўмоў для свабоднага і годнага развіцця асобы» замацавана за дзяржавай.

І трэба ж такому здарыцца — не прайшло і 21 года з моманту прыняцця Канстытуцыі ў яе цяперашняй рэдакцыі, як мы захацелі «даць ініцыятыўным людзям больш свабоды ў самарэалізацыі», але прастору свабоды абмежавалі пры гэтым вытворчай сферай і сферай паслуг. Істотная агаворка, згадзіцеся! Без яе асобныя гарачыя галовы вырашаць распаўсюдзіць свабоду і на сферу палітыкі.

Паводле рэцэпту Канфуцыя

«Калі мы не вывучаем грамадскую думку, дык мы не маем права прамаўляць сваё ўласнае меркаванне. Грамадская думка — кіраўніцтва да дзеяння». Аўтар цытаты — Маа Цзэдун. Яго словы не разыходзяцца са справай. У краіне дзейнічаюць больш за тысячу фірмаў, якія праводзяць апытанні насельніцтва, і ўлада шчодра выдаткоўвае сродкі на сацыялагічныя даследаванні.

«Мой пекінскі суседскі камітэт і мэрыя, — адзначае амерыканскі пісьменнік Джэф Браўн, — пастаянна размяшчаюць аб’явы, якія запрашаюць групы людзей — арандатараў, домаўладальнікаў, тых, каму за 70, жанчын, маладзейшых за 40 гадоў, тых, хто мае ці не мае медыцынскіх страховак, пенсіянераў — на разнастайныя апытанні».

Уявіць сабе нешта падобнае ў Беларусі немагчыма. Дзяржаўныя сацыялагічныя службы, якія праводзяць апытанні за грошы падаткаплатнікаў, не спяшаюцца даводзіць вынікі сваіх даследаванняў да тых, хто іх аплачвае. Вось такая дэмакратыя! Што да незалежных сацыялагічных службаў, дык каб іх падлічыць, хопіць пальцаў на адной руцэ.

Кітайскі варыянт пабудовы мерытакратычнай дзяржавы грунтуецца на вучэнні, распрацаваным Канфуцыем (553–480 да н. э.). Яго цэнтральны элемент — упарадкаванне адносін кіраўнікоў і падданых.

На працягу тысячагоддзяў галоўнай сельскагаспадарчай культурай у Кітаі з’яўляўся рыс. Каб яго вырошчваць, патрэбная была не толькі ўпартая праца сялян, але і эліты найвышэйшага ўзроўню, без чаго было немагчыма стварэнне складаных ірыгацыйных збудаванняў. Таму сістэма адбору дзяржаўных службоўцаў пры дапамозе адмысловых экзаменаў — адзін з найбольш вядомых інстытутаў традыцыйнага Кітая. І ўжо паўтары тысячы гадоў яна функцыянуе ў амаль нязменным выглядзе.

Беларусь жа была і застаецца прыкладам ручнога кіравання. «Гэта не індывідуальны стыль, — тлумачыць філосаф Аляксандр Рубцоў, — а аснова рэжыму». Нездарма ж АП называе кіраўнікоў раённых адміністрацый «гаспадарамі», якія маюць «салідныя індульгенцыі, саліднае прыкрыццё» з боку АП. Гэта прыкрыццё абараняе «гаспадароў» не толькі ад губернатараў, але і ад насельніцтва.

* * *

Кітайскі спосаб фармавання мерытакратыі дрэнна адлюстроўваецца звыклымі для еўрапейцаў методыкамі. Толькі гэтым можна растлумачыць неадпаведнасць рэйтынгу якасці дзяржаўнага кіравання, які разлічылі эксперты Сусветнага банка, і тэмпаў развіцця кітайскай эканомікі. Аднак і ўнікальнасць радзімы Канфуцыя не варта перабольшваць. На стадыі індустрыялізацыі яе суседзі (Японія, Паўднёвая Карэя) таксама дэманстравалі высокія тэмпы эканамічнага росту, але пераход да постіндустрыяльнай эканомікі запатрабаваў пашырэння палітычнай прасторы свабоды паводле заходняга ўзору.