Беларусь, Казахстан і далей згодна са спісам…

Усе персаналісцкія рэжымы рана ці позна (і часцей позна, чым рана) упіраюцца ў праблему транзіту ўлады.

Ад лёсу не ўцячэш. Беларуская мадэль не з’яўляецца выключэннем. Пра гэта нам прамым тэкстам рэгулярна нагадваюць. Праблемай транзіту тлумачыцца і неабходнасць прыняцця новай Канстытуцыі.
Цяперашні варыянт тоіць у сабе пагрозу для незалежнасці і суверэнітэту. І гэта не плод маёй хворай фантазіі. Цытую: «Калі б яны (прадстаўнікі апазіцыі, што ўцяклі. — С. Н.) на адны суткі прыйшлі да ўлады, тут бы ўжо блок NАТO стаяў пад Смаленскам. Дастаткова на суткі захапіць уладу і паклікаць сюды замежныя войскі. Канстытуцыя дазваляе прэзідэнту гэта зрабіць. Быў бы іх чалавек, ён бы гэтым скарыстаўся. Законна? Законна. Вось чаму спрабуем падраўняць неяк Канстытуцыю».
Такая вось над краінай, грамадствам і дзяржавай навісла пагроза! Паклаўшы руку на сэрца, варта прызнаць, што навісла яна з першага дня незалежнасці. Аднак ва ўмовах хаосу 1990-х гадоў («калі катастрофа была») «рызыка аддаць аднаму чалавеку такую Канстытуцыю ў рукі» разглядалася ў якасці меншага зла ў параўнанні з натаўскімі танкі.
Але сёння грамадства патрабуе пераменаў, грамадства патрабуе «Канстытуцыі будучага пакалення», а для гэтага неабходна «сысці ад вялікай канцэнтрацыі цяпер улады ў адных руках».
Куды сысці? Ва Усебеларускі народны сход (УНС), які складаецца з 1200 дэлегатаў. Адпаведны вопыт маецца. Ён ужо шэсць разоў трансляваўся па ўсіх каналах нацыянальнага тэлебачання.
Веча — яно і ёсць веча. Што ў старажытным Полацку, што ў сучасным Мінску. У Васіля Ключэўскага ў «Курсе рускай гісторыі» ёсць раздзел «Анархічны характар веча». Працытую толькі невялікі фрагмент: «На веча з-за самога яго складу не магло адбыцца ні правільнага абмеркавання пытання, ні правільнага галасавання. Рашэнне прымалася на вока, а лепш сказаць на слых — хутчэй па сіле крыкаў, чым па большасці галасоў. Калі веча падзялялася на партыі, прысуд выпрацоўваўся гвалтоўным спосабам, з дапамогай бойкі: бок, які перамог, і прызнаваўся большасцю».
З тых часоў шмат вады сплыло. Уявіць сабе бойку паміж дэлегатамі УНС складана, нават для чалавека з хваравітай фантазіяй. Справа, аднак, не ў змякчэнні нораваў. Ключэўскі тлумачыць: «Веча не было па складзе сваім прадстаўнічай установай, не складалася з дэпутатаў: на вечавую плошчу бег кожны, хто лічыў сябе паўнапраўным грамадзянінам».
Уяўляеце, як бы выглядалі сучасныя дэбаты, калі б склад дэлегатаў УНС фарміраваўся паводле адпрацаванага стагоддзямі прынцыпу? Але на тое і шліфавалася амаль тры дзесяцігоддзі ў рэспубліцы-партызанцы сістэма адбору дэлегатаў, надзеленых сацыяльнай адказнасцю, каб любое рашэнне прымалася аднагалосна. Так што ніякай падставы для сумневаў у эфектыўнасці сучаснага веча няма і не прадбачыцца.
З гэтага часу УНС — гэта наша ўсё. Гэта наш адказ на выклік постіндустрыяльнага свету. Сіла ў адзінстве, а лепшага інстытута для дэманстрацыі адзінства, чым УНС, не існуе.
Зразумела, удасканаленню Канстытуцыі няма межаў. Тут істотная кожная дробязь. Напрыклад, першы сказ артыкула 32: «Шлюб, сям’я, мацярынства, бацькоўства і дзяцінства знаходзяцца пад абаронай дзяржавы» прапануецца прыняць у наступнай рэдакцыі: «Шлюб як саюз жанчыны і мужчыны, сям’я, мацярынства, бацькоўства і дзяцінства знаходзяцца пад абаронай дзяржавы». Дробязь, здавалася б, а прыемна. Гэта вам не «бацька №1» і «бацька №2».

Куды не плюнь, трапіш у нацыянальнага лідара

Мушу прызнацца, на пачатковым этапе размоў пра неабходнасць змены Канстытуцыі я лічыў, што па праблеме транзіту ўлады будзе прапанаваны казахстанскі варыянт. Яго галоўная асаблівасць — прыстаўны крок у бок «нацыянальнага лідара», які старэе.
Сумны лёс прэзідэнцкіх кланаў у Туркменістане і Узбекістане пасля смерці аўтакратаў наглядна дэманстраваў неабходнасць загадзя падсцяліць саломку. Сыходзіць варта застаючыся — не цалкам, як бы не па-сапраўднаму. Што і зрабіў Назарбаеў, захаваўшы за сабой пасаду старшыні Савета бяспекі Казахстана.
На жаль, паўтарыць лёс Дэн Сяапіна ў Елбасы не атрымалася. На думку расійскага эканаміста Уладзіслава Іназемцава, «Казахстан паказвае цяпер усё тое, да чаго можа прывесці кіраваны транзіт у аўтарытарнай постсавецкай краіне — і пацвярджае, што такі транзіт не можа забяспечыць рэжыму двоеўладдзя».
Персаналісцкія аўтарытарныя рэжымы не нараджаюцца, нібы Афіна з галавы Зеўса (аўтакрата). Для іх фарміравання патрэбны адпаведны культурны субстрат. У сярэднеазіяцкіх рэспубліках ён маецца, і нават з лішкам. Таму куды не плюнь, трапіш у нацыянальнага лідара, надзеленага ўнікальнымі здольнасцямі. Помнікі пры жыцці — лепшага пацверджання ўнікальнасці і не прыдумаць.

Вось такая глыбіня аналізу

Натуральна, сярод родных бяроз і асін аператыўна знайшліся спецыялісты, якія здолелі ўгледзець у казахстанскіх падзеях «усе прыкметы “каляровых рэвалюцый”» і «гібрыднай агрэсіі».
Не прымусіла сябе доўга чакаць і паралель з падзеямі 2020 года ў Беларусі: «Усе прыкметы “каляровых рэвалюцый” маюцца. Пратэст каардынуецца праз сацыяльныя сеткі, Telegram-каналы — усё, што мы праходзілі ў Беларусі, пачынаючы ад каардынацыі дзеянняў пратэстоўцаў праз інтэрнэт-месенджары, заканчваючы распаўсюджваннем фэйкавай інфармацыі (напрыклад, пра высадку расійскіх войскаў або пра нібыта гвалт з боку супрацоўнікаў сілавых структур)».
Вось такая глыбіня аналізу. У савецкім універсітэце мне распавядалі пра аб’ектыўныя і суб’ектыўныя прычыны рэвалюцый, робячы пры гэтым упор на прычынах аб'ектыўных. «Каляровыя рэвалюцыі», калі пагадзіцца з «дапушчанымі да дзяржаўнага стала» аналітыкамі, у аб'ектыўных прычынах не маюць патрэбы. Усё, што неабходна, — гэта сучасныя сродкі камунікацыі. Варта іх выявіць — і можна станавіцца ў трэцюю пазіцыю і абвяшчаць пра пачатак чарговай «каляровай рэвалюцыі».
Прабачце, а ў наш час бывае інакш? Мой дзед жыў у часы тэлеграфу і ўлётак. Мой дзед улёткі чытаў, ён быў чалавекам пісьменным. Сёння пісьменным можа лічыцца толькі той, хто з камп'ютарам на «ты». Сярод моладзі такіх большасць, што не адмяняе патрэбы ў аб'ектыўных прычынах рэвалюцый — і «каляровых», і «чорна-белых».