Беларусь паміж трох «агнёў»: як гэта выкарыстоўваць

Беларусь аказалася ў сітуацыі, калі ўсе яе асноўныя геапалітычныя партнёры — Расія, Кітай, Еўрапейскі Саюз і Злучаныя Штаты Амерыкі — патрабуюць пэўных саступак. Гэта і праблема, і магчымае рашэнне адначасова. «Салідарнасць» разбіраецца, як наша краіна можа выканаць свае інтарэсы, згуляўшы на супярэчнасцях моцных свету гэтага.

belarus_eu_1.jpg

— Расія патрабуе такіх стратэгічных саступак, якія вядуць да страты незалежнасці і суверэнітэту, — тлумачыць кіраўнік Цэнтра стратэгічных і знешнепалітычных даследаванняў Арсень Сівіцкі. — Гаворка ўжо ідзе не пра «паглыбленне інтэграцыі», а пра інкарпарацыю, як пра гэта адкрыта заявіў Аляксандр Лукашэнка.
Кітай таксама падштурхоўвае нас да пэўных крокаў, з улікам сваёй вялікай прысутнасці ў Беларусі дыверсіфікацыяй яе доступу на новыя рынкі (напрыклад, праз уступленне ў СГА, падпісанне гандлёвага пагаднення з Еўрапейскім Саюзам) і ўнутранымі эканамічнымі трансфармацыямі хаця б па ўзоры кітайскай «палітыкі рэформаў і адкрытасці» (гэта, калі фармуляваць гранічна коратка. Разгорнутая карціна будзе дадзена ў асобнай публікацыі, прысвечанай беларуска-кітайскім адносінам).
Захад у асобе Еўразвязу і ЗША зацікаўлены перш за ўсё ў тым, каб Беларусь гуляла тую ролю, якую мы прывыклі называць донарам рэгіянальнай стабільнасці і бяспекі. Гэта значыць каб Беларусь не размяшчала расійскія ваенныя базы, не давала сваю тэрыторыю Расійскай Федэрацыі для здзяйснення ваеннай агрэсіі супраць трэціх краін і сама не з’яўлялася крыніцай пагрозы для іх. Захоўвае актуальнасць і пытанне хоць бы мінімальнай адпаведнасці чаканням заходніх сталіц у сферы абароны правоў чалавека і адпаведнасці некаторым дэмакратычным стандартам. У той жа час варта адзначыць, што Захад дэ-факта адмовіўся ад ідэі «экспарту дэмакратыі» ў Беларусь.
— Усе патрабаванні Кітая, ЗША і ЕС разам узятыя ў параўнанні з расійскімі ўльтыматумамі, выглядаюць цалкам прымальнымі, — лічыць эксперт. — Яны не вядуць да страты незалежнасці Беларусі, але адкрываюць шмат магчымасцяў для краіны, грамадства, элітаў і асабіста Аляксандра Лукашэнкі.
Стратэгічная здзелка, складзеная Беларуссю з Расіяй у канцы мінулага стагоддзя, больш не працуе: Крэмль выйшаў з яе ў аднабаковым парадку. Новы варыянт, які нам навязвае Масква, з’яўляецца непрымальным, бо па сутнасці азначае знішчэнне Беларусі як суверэннай дзяржавы, якую ў Крамлі лічаць гістарычным непаразуменнем, як і Украіну.
Каб пазбегнуць паглынання адным глабальным гульцом, неабходна дамаўляцца аб угодзе з іншымі. Беларусь не зможа стрымаць ціск Расіі ў адзіночку: для гэтага неабходна не толькі кансалідацыя супольнасці ўнутры краіны вакол ідэі незалежнасці, але і мабілізацыя міжнароднай падтрымкі.
Арсень Сівіцкі прыводзіць прыклад з гісторыі «Халоднай вайны», які можа стаць для Беларусі падказкай, як дзейнічаць.

Як Бухарэст эвалюцыянаваў ад салідарнасці з Масквой да канфлікту з ёй

Наша дзяржава аказалася ў сітуацыі, вельмі падобнай на тую, у якую Румынія трапіла паўстагоддзя таму. Яна першай з сацкраінаў сфармулявала новыя прынцыпы палітыкі: суверэнітэт, раўнапраўе, неўмяшанне ва ўнутраныя справы, узаемавыгаднае супрацоўніцтва.
Ганна Гладышава, якая займаецца гісторыяй Усходняй Еўропы пасля другой сусветнай у інстытуце славяназнаўства Расійскай Акадэміі навук, піша ў артыкуле «Фармаванне асаблівага курсу Румыніі ў сацыялістычным лагеры», што Бухарэст, імкнучыся ўмацаваць нацыянальныя інтарэсы, перш за ўсё, у эканамічнай сферы, звярнуўся да палітыкі лавіравання як у рамках сацыялістычнага лагера, так і за яго межамі.
Крэмль за ўсёй гэтай «самадзейнасцю» назіраў без усялякага задавальнення, але да пары да часу абмяжоўваўся славеснымі вымовамі. «Момант ісціны» наступіў у 1968-м.
СССР і залежныя ад яго ўрады іншых краін арганізацыі Варшаўскай дамовы паслалі войскі ў Чэхаславакію для падаўлення «Пражскай вясны» (аперацыя «Дунай»). А кіраўнік Румыніі Нікалае Чаўшэску выступіў з асуджэннем савецкага ўварвання і адмовіўся браць удзел у гэтай аперацыі.
Кіраўніцтва СССР прыняло рашэнне прыкладна пакараць «адрачэнца» і падрыхтаваць ваенную акцыю ўжо супраць Румыніі. Але гэта вельмі хутка выявілі амерыканцы. Вашынгтон даслаў спецыяльнага пасланніка, які перадаў выведданыя, якія сведчылі, што Савецкі Саюз пачаў канцэнтраваць войскі вакол Румыніі. Гэта наглядна сведчыла аб падрыхтоўцы да ўварвання.
У адказ Чаўшэску абвясціў агульнанацыянальную мабілізацыю, Злучаныя Штаты зрабілі вельмі жорсткія заявы па дыпламатычных каналах, але што самае цікавае, і Кітай рэзка выказаўся ў адрас СССР, таксама пазначыўшы пэўныя «чырвоныя лініі». Прэм’ер-міністр КНР Чжоу Эньлай наведаў румынскае пасольства ў Пекіне, дзе выступіў з прамовай у падтрымку незалежнасці Румыніі.
— Камбінацыя двух фактараў — унутранай кансалідацыі (нават многія дысідэнты пасля прамовы Чаўшэску, у якой ён асудзіў уварванне Савецкага Саюза ў Чэхаславакію, сталі ўступаць у Камуністычную партыю Румыніі) і міжнароднай падтрымкі — дазволіла сарваць савецкія планы па ўварванні, — канстатуе шэф Цэнтра стратэгічных і знешнепалітычных даследаванняў.

Чаўшэску стаў адной з найбуйнейшых фігур міжнароднай палітыкі часоў халоднай вайны. У гэтым яму дапамаглі сялянская кемлівасць, незвычайная выкрутлівасць, а таксама ўменне лавіраваць паміж Кітаем, Захадам і СССР.

Керымсал Жубатканов, дацэнт Казахскай-рускага міжнароднага універсітэта
Нікалае Чаўшэску пасля гэтага правіў яшчэ больш за 20 гадоў. Яго крах у 1989-м абумовіла не процістаянне з Масквой, а эканамічная дэградацыя. Але гэта ўжо зусім іншая гісторыя...
Расія выкарыстоўвае ваенную сілу супраць краін, якія ўдзельнічалі ў інтэграцыйных працэсах
У 2014 годзе Беларусь аказалася ў сітуацыі «а-ля Румынія-1968 год». Шэсць гадоў таму наша краіна не падтрымала агрэсію Расіі супраць Украіны. І раней небязхмарныя адносіны паміж Мінскам і Масквой істотна ўскладніліся.
Больш за тое, на фоне канфрантацыі паміж Расіяй і Захадам Беларусь стала пазіцыянаваць сябе як дэ-факта нейтральную дзяржаву, «усходнееўрапейскую Швейцарыю», нягледзячы на ​​ўдзел у ваенна-палітычных саюзах з Расіяй, двухбаковы і ў рамках АДКБ.
Тут прасочваецца яшчэ адна паралель з румынскай тэмай. У 1963 годзе Бухарэст здзейсніў тайны дыпламатычны ход у мэтах гарантавання бяспекі краіны на выпадак паўтарэння Масквой авантуры, падобнай размяшчэнні ракет на Кубе, якая справакавала Карыбскі крызіс ў 1962 г. Мiнiстр замежных спраў Карнелія Мэнеску ў кулуарах Генасамблеі ААН звярнуўся да прадстаўнікоў ЗША з дэкларацыяй у выпадку новага падобнага крызісу разглядаць Румынію не як саюзніка СССР, а як нейтральную дзяржаву, якая не нясе ніякай адказнасці за знешнепалітычныя рашэнні, прынятыя Крамлём без кансультацыі з саюзнікамі, то-бок Румыніяй. Аналогіі з беларускай пазіцыяй на фоне расійска-ўкраінскага крызісу і канфрантацыі паміж Расіяй і Захадам больш чым відавочныя.

Сістэмныя крызісы першага пасляваеннага дзесяцігоддзя дазволілі Румыніі ў сярэдзіне 1950-х -пачатку 1960-х гг. заняць найбольш выгадную для яе пазіцыю, эвалюцыянавалі ад абсалютнай салідарнасці з Масквой да адкрытага канфлікту з ёй.

Ганна Гладышава
Расія канчаткова перайшла да новай геастратэгічнай дактрыны, у якой значную ролю ў прасоўванні нацыянальных інтарэсаў адыгрывае ваенная сіла. Прычым, як ні парадаксальна, ужываецца яна не ў дачыненні да ідэалагічных ворагаў у асобе заходніх дзяржаў, якімі іх выстаўляе расійская прапагандысцкая машына, але, перш за ўсё, супраць краін, якія традыцыйна з’яўляліся дружалюбнымі, удзельнічалі ў розных інтэграцыйных аб’яднаннях на постсавецкай прасторы і мелі з Расіяй досыць глыбокія сувязі эканамічнага і ваенна-палітычнага характару. Тая ж Украіна размяшчала на сваёй тэрыторыі базу ваенна-марскога флоту РФ.
У 2008-м Крэмль знайшоў падставу для ўварвання ў Грузію, якая была названа «прымусам да міру», заслупаваў Паўднёвую Асецію і Абхазію. У 2014-м адцяпаў у Украіны Крым і справакаваў вайну на Данбасе. Гэта быў адзіны спосаб утрымаць згаданыя краіны ў расійскай геапалітычнай арбіце на фоне няздольнасці Масквы стаць рэгіянальным цэнтрам эканамічнага і палітычнага прыцягнення, а таксама яе ідэйнага банкруцтва (няхай гэта будзе канцэпцыя «ліберальнай імперыі» або «еўразійскай звышдзяржавы», непрымальных для краін постсавецкай прасторы).
Відавочна, што кіраўніцтва Беларусі было занепакоена гэтымі падзеямі. У апошнія гады рыторыка, звязаная з суверэнітэтам і тэрытарыяльнай цэласнасцю пераважае ў выступах Аляксандра Лукашэнкі. Падставы для трывог істотна павялічыліся, калі ў 2015 годзе Расія пачала праціскаць стварэнне ваеннай базы і паглыбленне ваенна-палітычнай інтэграцыі (у рамках адзінай ваеннай арганізацыі саюзнай дзяржавы), а ў 2018-м адкрыта пачала ў дачыненні да Беларусі палітычную і эканамічную кампанію па «прымусе да інтэграцыі».
— Захад і Кітай таксама занепакоеныя дынамікай беларуска-расійскіх адносін, — адзначае Арсень Сівіцкі. — Гэтыя два глабальных гульца асцерагаюцца, што Расія можа так ці інакш інкарпараваць Беларусь у свой склад. У гэтым выпадку саюзнікі ЗША і амерыканскія інтарэсы ў рэгіёне сутыкнуцца з новымі выклікамі і пагрозамі для нацыянальнай бяспекі, а Кітай страціць магчымасць прасоўваць ініцыятыву «Паясы і шляхі» праз Беларусь у заходнім кірунку. І, дарэчы, Беларусь гэта тое з нешматлікіх месцаў, дзе інтарэсы Пекіна і Вашынгтона сёння супадаюць, а, значыць, ёсць падставы для іх супрацоўніцтва. Але пакуль складана казаць аб іх гатоўнасці аказаць Беларусі магутную падтрымку, як гэта адбылося ў выпадку з Румыніяй. Тады словы аб прыхільнасці яе незалежнасці ў любы момант маглі быць пацверджаны канкрэтнымі дзеяннямі.
Каб Беларусь магла мабілізаваць падобную падтрымку сваіх асноўных партнёраў, але не толькі рытарычна, але і практычна, ёй неабходна выходзіць на заключэнне стратэгічных здзелак з Захадам і Кітаем, у рамках якіх Мінску прыйдзецца ісці на пэўныя саступкі (гэтак жа сама як саступак патрабуе і Крэмль у рамках "інтэграцыйнага ультыматуму"). Але стратэгічныя здзелкі прадугледжваюць, акрамя саступак, і пэўныя магчымасці, то-бок, гэта не гульня ў адны вароты, і не гульня з нулявой сумай.
Тая ж Румынія змагла атрымаць ад ЗША рэжым найбольшага спрыяння ў гандлі, а таксама шэраг прамысловых тэхналогій, бакі нават пачалі будаўніцтва атамнага рэактара на румынскай тэрыторыі для навуковых мэтаў. Іншыя заходнія краіны і міжнародныя фінансавыя інстытуты сталі выдзяляць крэдыты Бухарэсту. У 1969 году Румынію наведаў з першым візітам прэзідэнт ЗША Рычард Ніксан, які недвухсэнсоўна даў зразумець, што Вашынгтон гатовы паляпшаць адносіны з Бухарэстам, нават нягледзячы на ​​яе адыёзны палітычны рэжым.

as4_05.jpg

У той жа час савецка-румынскае супрацьстаянне не прывяло да разрыву адносін паміж краінамі. На гэтым архіўным фота Мікалае Чаўшэску сустракаецца з генсекам ЦК КПСС Леанідам Брэжневым у 1977 г. у Крыму — «у цёплай сяброўскай абстаноўцы».
У сярэдзіне ХХ стагоддзя Румынія здолела выбудаваць выгадныя для сябе адносіны з усімі глабальнымі гульцамі, умела гуляючы на супярэчнасцях паміж імі. Ці зможа паўтарыць гэты фокус Беларусь у ХХI стагоддзі?
Паводле Салідарнасці