Дзівосы дэмакратычнага сьвету. Як кіраўнікі дзяржаваў скарачалі тэрміны сваіх паўнамоцтваў

У 2000 годзе прэзідэнт Францыі Жак Шырак па сваёй волі скараціў для сябе і наступнікаў прэзідэнцкі тэрмін з 7 да 5 гадоў. Пасьля чатырох запар прэзідэнцтваў Франкліна Рузвэльта Злучаныя Штаты пайшлі на зьмены ў Канстытуцыі краіны. Што прымусіла разьвітыя дэмакратыі пайсьці па падобным шляху?

Французскі погляд

Сістэма палітычнай улады ў Францыі дзейнічала нязьменна з 1958 года, калі Шарль дэ Голь стаў ініцыятарам прыняцьця новай канстытуцыі і стварэньня Пятай Рэспублікі (тут гістарычна маецца на ўвазе кардынальна новы строй у Францыі, рэспубліканскі, які адрозьніваўся ад кіраваньня караля ці імпэратара).

Пасада прэзідэнта, паводле задумы дэ Голя, у 1958 годзе была надзеленая надзвычайнымі паўнамоцтвамі, значна большымі, чым у шэрагу кіраўнікоў дзяржаваў у іншых дэмакратычных краінах. Прэзідэнт Францыі камандуе войскам, можа распусьціць парлямэнт — Нацыянальную асамблею, а ў часы надзвычайнага становішча — кіраваць дзяржавай праз загады. Істотным зьяўляецца тое, што тэрмін паўнамоцтваў прэзідэнта быў вызначаны ў сем гадоў — незвычайна доўгі перыяд, які адлюстроўваў бачаньне Шарлем дэ Голем моцнай, стабільнай выканаўчай улады.

Намер дэ Голя заключаўся ў тым, каб стварыць прэзідэнцкую ўладу, якая была б адносна неўспрымальная да зьменаў кароткатэрміновага выбарчага ціску. Фактычна, гэтая сістэма была відавочна распрацаваная, каб выправіць нестабільнасьць Чацьвёртай рэспублікі (1946–1958), якая пакутавала ад кароткачасовых урадаў і частых тупіковых становішчаў у парлямэнце.

Аднак да канца ХХ стагодзьдзя некаторыя асаблівасьці пачалі ставіць пад сумнеў доўгі прэзідэнцкі тэрмін.

Сямігадовы тэрмін прывёў да ўсё больш частых перыядаў «сужыцьця» — такой зьявы, калі прэзідэнт і прэм'ер-міністар паходзяць з супрацьлеглых палітычных партый. У гэтыя перыяды роля прэзідэнта становіцца больш абмежаванай, паколькі прэм'ер-міністар кантралюе нутраную палітыку, у той час як прэзідэнт захоўвае кантроль над замежнымі справамі і справамі абароны.

Да канца 1990-х гадоў было відавочна, што сямігадовы тэрмін, які не супадае з пяцігадовым тэрмінам паўнамоцтваў парлямэнту (які адказны за прызначэньне прэм'ера), пагоршыў гэтую праблему. Сам прэзідэнт кансэрватар Жак Шырак праіснаваў з прэм'ер-міністрам-сацыялістам Ліянэлем Жаспэнам з 1997 па 2002 год.

Жыцьцё пасьля ўлады: гарантыі і прывілеі былых кіраўнікоў цывілізаваных дзяржаваў

Апроч таго, грамадзтва ўсё больш расчароўвалася ў традыцыйных палітычных элітах і насьцярожана ставілася да працяглага знаходжаньня на пасадзе. Алею падліла і эўрапейская інтэграцыя, якая імкліва павялічвалася ў 1990-х гадах. Тэрміны паўнамоцтваў іншых кіраўнікоў яўна рабілі сваю справу па ўплыву на настроі французаў.

Больш за тое, сваю ролю адыгралі ўласныя палітычныя абставіны Жака Шырака. Да 2000 года ён ужо займаў пасаду прэзідэнта на працягу пяці гадоў, і хаця спачатку ён супраціўляўся ідэі скарачэньня тэрміну, стала відавочна, што гэтая рэформа можа ўмацаваць яго палітычную спадчыну.

Першым фармальным крокам стаў рэферэндум, які адбыўся 24 верасьня 2000 года. Пытаньне, пастаўленае перад французамі, было простым: ці варта скараціць прэзідэнцкі тэрмін з сямі гадоў да пяці? На рэферэндуме за гэта прагаласавалі 73% выбарнікаў, але варта адзначыць, што яўка была надзвычай нізкай, у галасаваньні прыняло ўдзел менш за 31% грамадзянаў.

За гэтым рушыла ўсьлед канстытуцыйная папраўка, якая фармалізавала новы пяцігадовы тэрмін. Яна была ўведзеняа ў дзеяньне 2 кастрычніка 2000 года.

Пасьля гэтых зьменаў прэзідэнцкія выбары ў Францыі звычайна суправаджаюцца выбарамі ў заканадаўчыя органы ўсяго праз некалькі тыдняў, што зьніжае верагоднасьць «сужыцьця». Гэта ўмацавала пазыцыі прэзідэнта, які ў выпадку посьпеху на прэзідэнцкіх выбарах звычайна карыстаецца большасьцю падтрымкі і ў Нацыянальным сходзе.

Сам Жак Шырак на чарговых выбарах у 2002 годзе атрымаў упэўненую перамогу ў другім туры, з вынікам 82% супраць Жан-Мары Лё Пэна, за якога прагаласавалі каля 17%.

Амэрыканскія традыцыі

Абраньне Франкліна Рузвэльта на пасаду прэзідэнта на чатыры тэрміны запар паміж 1932 і 1945 гадамі было адхіленьнем ад палітычных нормаў Злучаных Штатаў. З моманту заснаваньня краіны практыка абмежаваньня прэзідэнта двума тэрмінамі была распаўсюджанай, хаця і непрапісанай, традыцыяй, якая нарадзілася з адмовы Джорджа Вашынгтана балятавацца на трэці тэрмін у 1796 годзе.

Рашэньне Вашынгтана было заснаванае на яго перакананьні, што ніякі лідэр не павінен настолькі засіжвацца, каб ён стаў нагадваць манарха. Гэта стварыла сур'ёзны прэцэдэнт для будучых амэрыканскіх прэзідэнтаў. На працягу больш чым стагодзьдзя гэтая норма заставалася нязьменнай. Да пачатку ХХ стагодзьдзя прэзідэнцкая пасада пераўтварылася ў значна больш магутную і прыкметную.

Акрамя таго, эпоха Новага курсу адміністрацыі дэмакрата Франкліна Рузвэльта фундамэнтальна зьмяніла маштабы дзяржаўнага ўмяшаньня ў амэрыканскае грамадзтва. Менавіта ў гэтых абставінах Рузвэльт парваў даўнюю традыцыю двух тэрмінаў.

Першыя выбары Рузвэльта ў 1932 годзе адбыліся ў варунках Вялікай дэпрэсіі, эканамічнай катастрофы, якая патрабавала радыкальных рашэньняў. Яго першыя два тэрміны былі акурат і занятыя рэалізацыяй шырокамаштабных праграмаў Новага курса. Аднак да 1940 года наблізіўся новы крызіс: пачатак Другой сусьветнай вайны ў Эўропе.

Кіраўнікі дзяржаваў на пэнсіі. Калі-небудзь і ў нас...

Рузвэльт пазыцыянаваў сябе як незаменнага лідэра, сцьвярджаючы, што бесперапыннасьць яго кіраўніцтва была жыцьцёва неабходнай для таго, каб правесьці нацыю праз крызіс эканамічнай дэпрэсіі і надыходзячы глябальны канфлікт. У 1940 годзе Рузвэльт выйграе ўжо трэція прэзідэнцкія выбары. Аднак у хуткім часе, у сьнежні 1941 года, адбыўся напад японцаў на Пэрл-Харбар, які цалкам уцягнуў ЗША ў Другую сусьветную вайну.

Сутыкнуўшыся з цяжкасьцямі ваеннага часу і не маючы моцнай палітычнай апазыцыі, Рузвэльт балятаваўся і выйграў у чацьверты раз у 1944 годзе. Ён памёр на сваёй пасадзе ў красавіку 1945 года, і на свае вочы перамогі ў Другой сусьветнай вайне ня ўбачыў.

Чатыры тэрміны Рузвэльта многія разглядалі як выключэньне, апраўданае толькі надзвычайнымі абставінамі, але была шырока распаўсюджаная занепакоенасьць самім прэцэдэнтам, які ён стварыў.

Ці павінны будучыя прэзідэнты таксама дамагацца некалькіх тэрмінаў пры меньш надзвычайных абставінах, што ў канчатковым выніку створыць дэ-факта пажыцьцёвае прэзідэнцтва?

Рэспубліканцы атрымалі кантроль над Кангрэсам у 1946 годзе. Рэспубліканская партыя, якая асабліва насьцярожана ствілася да «імпэрскага прэзідэнцтва» Рузвэльта, хутка прапанавала канстытуцыйную папраўку, што фармалізавала б абмежаваньне тэрмінаў.

У сакавіку 1947 года Кангрэс афіцыйна прапанаваў 22-ю папраўку, якая абмяжоўвала любога будучага прэзідэнта двума выбарнымі тэрмінамі. Папраўка была прынятая абедзьвюма палатамі Кангрэса са значным адрывам пры шырокай падтрымцы абедзьвюх партый.

Папраўка гучала так: ніхто не мог быць абраны на пасаду прэзідэнта больш за два разы, і любая асоба, якая праслужыла больш за два гады з тэрміну, на які быў абраны нехта іншы (як гэта было ў выпадку для пераемніка Рузвэльта, віцэ-прэзідэнта Трумэна) будзе абмежаваны яшчэ аднымі выбарамі.
Пасьля зацьвярджэньня папраўкі ў Кангрэсе, яна была скіраваная ў асобныя штаты для ратыфікацыі. У лютым 1951 года папраўка аб тэрмінах прэзідэнта афіцыйна стала часткай Канстытуцыі ЗША.

З таго часу з упэўненасьцю можна казаць толькі пра адзін выпадак, калі б дзейны прэзідэнт ня быў абмежаваны колькасьцю тэрмінаў і вырашыў пайсьці на трэці і перамагчы: рэспубліканец Рональд Рэйган у 1988 годзе. Ён меў шалёную папулярнасьць, часткаю якой скарыстаўся ягоны віцэ-прэзідэнт Джордж Буш-старэйшы, які і зьмяніў Рэйгана на пасадзе.