Нашчадак рэпрэсаваных у 1937-м збірае «базу катаў» БССР

Ігар Станкевіч выпусціў двухтомнік, прысвечаны рэпрэсаваным у Оршы і Аршанскім раёне. У яго ўвайшлі імёны, фатаграфіі, гісторыі ахвяр, дакументы аб рэпрэсіях. У 2020 годзе, як і яго продкам у 1937-м, яму і самому давялося сутыкнуцца з рэпрэсіямі.

"Я некалькі гадзін праваляўся на падлозе Маскоўскага РУУС, сілавікі патрабавалі, каб я прызнаўся, што я каардынатар пратэстаў і польскі дыверсант. Іронія ў тым, што маіх продкаў таксама абвінавачвалі, што яны польскія шпіёны і расстралялі менавіта за гэта", — распавядае актывіст Ігар Станкевіч аб сваім затрыманні ў Менску 11 жніўня 2020 года, піша "Нямецкая хваля".
Станкевіч — арганізатар грамадскай ініцыятывы "Кабылякі. Расстраляны ў Оршы", якая займаецца мемарыялізацыяй месца масавых расстрэлаў на Кабыляцкай гары ў Оршы (Віцебская вобласць). Амаль тры гады суразмоўца DW жыве ў Польшчы, але працягвае збіраць матэрыялы аб ахвярах сталінскага тэрору ў Аршанскім раёне. Ён упэўнены, што ў будучыні беларусаў чакае вялікая праца і асэнсаванне і рэпрэсій 1930-х гадоў, і рэпрэсій часоў Лукашэнкі.

"У маім мартыралогу — каля 30 чалавек"

"У маім асабістым мартыралогу — спісе рэпрэсаваных — каля 30 чалавек, 12 з іх былі расстраляныя", — дзеліцца Ігар Станкевіч.
Родны і два стрыечныя браты яго прабабулі Ганны Хадзеўцавай, у дзявоцтве Каменскай, у Першую сусветную служылі ў царскім войску, "пасля бальшавіцкага перавароту 1917 года сышлі ў Польшчу" і сталі афіцэрамі польскага войска, верагодна, гэта і стала прычынай рэпрэсій іх родных у Савецкім Саюзе, расказвае Станкевіч.
У 1927 годзе ўпершыню арыштавалі роднага брата Ганны Антона і стрыечнага Мікалая Каменскіх, але хутка адпусцілі. Пасля былі раскулачаныя бацькі Ганны і Антона Іосіф і Марыя Каменская (прапрабабуля і прапрадзядуля Ігара. — Рэд.). Антона разам з імі і сям'ёй Мікалая Каменскага выслалі ў сяло Ярэнск (Архангельская вобласць Расіі). "Прапрабабулі і прапрадзядулю было па 72 гады", — распавядае суразмоўца DW. Антон з бацькам спрабавалі бегчы са ссылкі, падчас уцёкаў Іосіф патануў у рацэ Ярэнзе.
Антону Каменскаму ўдалося дабрацца да Масквы, але ў 1931 годзе, паводле слоў Ігара, яго зноў арыштавалі і адправілі на Урал. Тут у 1934-м Антона асудзілі яшчэ на 3 гады папраўчых лагераў. Адтуль ён таксама бег, "нейкім чынам апынуўся ў Оршы". Там у жніўні 37-га яго арыштавалі і прыгаварылі да расстрэлу.

"Мне было незразумела, завошта людзей пазбавілі жыцця"

"Частка пратакола яго допыту была прысвечана пераліку сваякоў, а калі я праверыў іх па базах, убачыў, што многія з іх рэпрэсаваны і расстраляны", — кажа Станкевіч.
Так, прадзеду і прабабулю суразмоўцы, Захара і Ганну Хадзеўцавых, расстралялі з розніцай у адзін дзень 10 і 11 лістапада 1937 года ў рамках так званай "польскай аперацыі". "Гэта адна з масавых аперацый, калі на загад зверху знішчалі прадстаўнікоў польскай нацыянальнасці або тых, у каго былі сваякі ў Польшчы", — тлумачыць Ігар.
Яшчэ ў аднаго ягонага прадзеда, Рыгора Тамашэвіча, ужо пасля вайны адабралі дом. Іншага — Іосіфа Сяліцкага — гвалтоўна пераселі з хутара ў вёску, відаць, з гора ён памёр у 39 гадоў, пакінуўшы шэсць дачок.
"Я чытаў пратаколы допытаў некалькіх сваіх сваякоў, і мне было незразумела, а ўласна завошта людзей пазбавілі жыцця? Проста гэта была такая бесчалавечная сістэма, гэта і быў камунізм", — кажа Станкевіч.

"Магчыма, маіх продкаў судзілі гэтак жа"

Гісторыю сваёй сям'і суразмоўца ўспамінаў у жніўні 2020 года, калі больш за суткі правёў у Маскоўскім РУУС Мінска і ізалятары ў завулку Акрэсціна — за фота аўтобуса з сілавікамі. "29 гадзін я правёў у сапраўдных гестапаўскіх засценках, мяне катавалі, патрабавалі нейкіх прызнанняў, збівалі, але ў параўнанні з тым, як білі іншых, мяне, можна сказаць, не білі, хоць ягадзіцы былі сінія, твар абадраны аб асфальт", — распавядае мужчына. Потым на Акрэсціна быў, як кажа Ігар, "лятучы суд": "Магчыма, маіх продкаў судзілі гэтак жа. Усё ў камічна-драматычным духу: вінаваты, аргументы ў тваю абарону не прымаюцца".
Ігар з'ехаў у Польшчу пасля свайго вызвалення 13 жніўня 2020 года. Спачатку планаваў толькі на адкрыццё помніка, створанага ягоным сваяком, але калі даведаўся, што з-за зняцця пабояў яго зноў выклікаюць у РУУС, вырашыў не вяртацца ў Беларусь.
"У пратаколе допыту Антона Каменскага напісана, што ў 1937 годзе сваякі прапаноўвалі яму нелегальна перайсці мяжу Польшчы, але ён пабаяўся, што яго зловяць і расстраляюць. Яго расстралялі, хоць спробы сысці ён не распачаў, — кажа Ігар. — Для мяне гэта быў знак : калі я выслізгваю з жорнаў дзяржаўнага тэрору, вяртацца назад не варта".

На Кабыляцкай гары расстралялі не менш за 2000 чалавек

Нягледзячы на тое, што амаль тры гады Станкевіч жыве ў Польшчы, ён працягвае даследаваць гісторыю сталінскіх рэпрэсій у Аршанскім раёне. Ігар нарадзіўся ў Оршы, тут жа расстралялі і ягоных продкаў. Адно з месцаў масавых растрэлаў пад Оршай — Кабыляцкая гара. Там, верагодна, былі забітыя яго прабабуля і прадзядуля.
"У 2017 годзе я пачаў збіраць імёны, гісторыі, фатаграфіі, дакументы. На шчасце, яшчэ ў 1990-я на Кабыляцкай гары ўлады паспелі ўсталяваць вялізны валун, нейкі час абяцалі мемарыял", — распавядае Станкевіч. Але з прыходам да ўлады Лукашэнкі, паводле яго слоў, "палітыка ў дачыненні да гісторыі рэпрэсій рэзка змянілася": архівы КДБ "наглуха зачыніліся", пра Кабыляцкую гару ўлады забылі. Аднак аршанскія актывісты амаль 30 гадоў "апекавалі гэтае месца".
На думку актывіста, у 1930-я там было расстраляна не менш за 2000 чалавек — беларусы, палякі, яўрэі, літоўцы, рускія, латышы і нават некалькі немцаў. У 2018 годзе нашчадкі рэпрэсаваных запусцілі кампанію, у выніку якой мясцовы выканкам пагадзіўся ўстанавіць на валуне памятную табліцу з імёнамі забітых. Праўда, замест надпісу "Ахвярам палітычных рэпрэсій" на беларускай, рускай, польскай і ідышы, улады напісалі "Месца памяці і смутку", а польскую замянілі на англійскую, патлумачыўшы, што, маўляў, "палякаў тут не расстрэльвалі, польскі не распаўсюджаны".
"Потым мы запусцілі сайт Kobylaki.by. Правялі некалькі суботнікаў з нашчадкамі, — расказвае актывіст. — Пажылыя жанчыны, якім далёка за 90 гадоў, прыязджалі, каб пакланіцца месцу, дзе, магчыма, былі па-зверску забітыя і закапаныя ў зямлі іх бацькі".
Цяпер актывіст не арганізуе масавых мерапрыемстваў і суботнікаў на Кабыляцкай гары. Удзельнікам такіх сустрэч у РБ "пагражае мінімум 15 сутак адміністрацыйнага арышту", тлумачыць суразмоўца.

Станкевіч збірае "базу катаў" БССР

Ігар Станкевіч выпусціў двухтомнік, прысвечаны рэпрэсаваным у Оршы і Аршанскім раёне. У яго ўвайшлі імёны, фатаграфіі, гісторыі ахвяр, дакументы аб рэпрэсіях, акрамя таго, па словах суразмоўцы, ён пачаў збіраць "базу катаў" — тых, хто мае дачыненне да рэпрэсій, катаванняў і пакаранняў смерцю ў Оршы. "Спіс катаў у мяне на сёння невялікі — 25 чалавек. Вельмі хачу сабраць даныя аб катах БССР, — адзначае даследчык. — Мне здаецца, гэта вельмі важна, каб цяперашнія каты разумелі, што іх імёны таксама будуць увекавечаны такім чынам".
Станкевіч звяртае ўвагу, што КДБ Беларусі старанна хавае гэтую інфармацыю — у копіях дакументаў, якія атрымліваюць сваякі рэпрэсаваных, імёны і прозвішчы следчых, тых, хто выдаваў ордэр на арышт, вёў допыты, падпісваў пратаколы, акты аб прывядзенні прысудаў у выкананне, хаваюць. Ды і ў цэлым, атрымаць хоць нейкую інфармацыю аб сваіх рэпрэсаваных продках няпроста: неабходна даказаць сваяцтва, што не заўсёды магчыма. "Гэта фармальная прычына не даваць дакументы", — тлумачыць актывіст.
Ён таксама лічыць, што людзі баяцца пісаць у архівы, бо ў іх не зжыта пакаленчая траўма. "Я быў трэцім пакаленнем пасля рэпрэсаваных, і я ў сабе адсочваў несвядомы жах перад дзяржаўнай сістэмай, — прызнаецца Ігар Станкевіч. — Цяпер адбылася моцная рэтраўматызацыя грамадства, людзі зноў баяцца дзяржавы як сістэмы, якая валодае манаполіяй на гвалт". Сёння, на яго думку, "гэты гвалт нічым не абмежаваны": "Як сказаў Лукашэнка, не да законаў".
Суразмоўца лічыць, калі ў Беларусі зменіцца ўлада, "давядзецца правесці вялікую працу, каб вярнуць давер да дзяржаўнай сістэмы", бо ў РБ не быў асуджаны камунізм, месцы масавых расстрэлаў не прызнаны афіцыйна, а ўлады працягваюць з імі "ідэалагічную барацьбу". "Каб у людзей адступіў страх, давядзецца разбіраць і рэпрэсіі 1930-х, і рэпрэсіі Лукашэнкі", — перакананы суразмоўца.