Перамены ў Расіі, ад якіх залежыць многае ў Беларусі, пачнуцца знутры
Аўтар праекта «Политонелогия» на партале «Наше мнение» разважае над тым, ці як праходзіць перадвыбарчы працэс у Расіі, якія ў яго асаблівасці і ці можна яго параўноваць з тым, што адбывалася ў 2020 годзе ў нас.
Выбары ў Расіі. Карыкатура Сяргея Ёлкіна, dw.com
Асноўны сюжэт, які займае мяне сёння — гэта раскручванне электаральнага махавіка ў РФ. Падабаецца нам ці не, але ўнутраная палітыка нашага суседа-агрэсара ўплывае на тое, што адбываецца ў Беларусі, хай і не настолькі, наколькі можа падацца. Падабаецца нам ці не, але сачыць за іх падзеямі даводзіцца. Ды што там, увесь «постсавок» у той ці іншай ступені нас цікавіць як адзіная, хай і атамізаваная ў цэлым, хай і разнастайная рэгіянальная падсістэма.
Так што так, збор подпісаў Барысам Надзеждзіным — гэта гісторыя, якую вельмі не хочацца абыходзіць бокам. І вось чаму.
Калі пачалася вайна, многія прафесійныя аналітыкі (большасць, я б сказаў), мякка кажучы, моцна здзівіліся. Развагі пра тое, што яна — рэальная — непазбежная, здаваліся рыторыкай у духу як мінімум Няўзорава і як максімум злёгку юродствуючых гарадскіх вар'ятаў. Рацыянальных аргументаў супраць вайны, аргументаў у парадыгме realpolitik, было значна больш, чым довадаў за агрэсію. Шматгадовы сістэмны аналіз пуцінскай палітычнай мадэлі (асабліва апошніх яе 10 гадоў) ніяк не вязаўся з падзеямі пасля 24 лютага 2022. Амаль бяскроўна cцягнуць Крым? Па-дурному, рызыкоўна, але зразумела. Ідэалагема пра «дзе вы былі 8 гадоў» — вывернуты канцэнтрат падзей гэтых самых васьмі гадоў. Данбас быў не патрэбны Расіі. Дапаможная сістэма — прапаганда, наменклатура, уся гэтая шалупіна — прадавала не веру, але лаяльнасць і прадавала па курсе, не за ласку, але за цвёрдую цалкам валюту. Аднойчы я прыводзіў у прыклад сям'ю Кеасаяна і Сіманьян, якія — і Навальны гэта цалкам выразна даказаў — накралі хрэнаву гару грошай на фільме пра галоўную скрэпу крымскага кансэнсусу — пра мост.
Глядзіце таксама
Сам крымскі кансэнсус схлынуў да 2018 года. Пуцін ледзь адштурхнуўся ад яго на папярэдніх выбарах, як ралі вакол паўвострава правалілася ў бездань унутраных праблем, якія не маюць рашэння пры цяперашняй адміністрацыі. (Іх наогул аднаму богу вядома як вырашаць). Я і ў 2022-м быў упэўнены, і многія крыніцы гэта адкрыта пацвярджалі: на старой плошчы не разлічвалі сустрэць такі супраціў з боку Украіны. Гэтая думка ўжо даўно — агульнае месца. Заканамерны абвал кансенсусу справакаваў грамадзян так ці інакш, як любіць казаць Шэндэровіч, навесці погляд на рэзкасць у ацэнцы цалкам паўсядзённых праблем, якія стаяць перад насельніцтвам. Крымскі эфект не паўтарыць, і гэта было ясна ўжо даўно — задоўга да пачатку вайны.
Аўтакратыі, якія імкліва старэюць, заўсёды сутыкаюцца з адной і той жа бядой: яны не ведаюць сваё насельніцтва. Згадайце, як Масква радасна «ўзяла» Херсон. Згадайце і як не менш весела Масква Херсон страціла. Ні адна, ні другая падзея не выклікалі асаблівых бурэнняў унутры глыбіннага народа. Ах так, глыбінны народ — дно, аб якое разбіваецца любая, самая сакрэтная сацыялогія. Ілжывая апора старэючых аўтакратый — гэта як абапірацца на воблака і, пакуль не пляснуўся, рабіць выгляд, што вісіш у небе. Нават расійскае грамадства, абцяжаранае ўсім гістарычным, прапагандысцкім грузам, не настолькі безнадзейнае. Быць лютым, дзейсным прыхільнікам вайны не так проста, гэта сур'ёзнае псіхічнае практыкаванне, што праробліваць даводзіцца штодня, а можа, і штогадзіны. Фанатыкі — народ рэдкі (і выключны, ясная справа). Будзь яно інакш — пры ўсім спектры магчымых ідэалогій — свет бы жжо рассыпаўся ў пыл пад прыгнётам шматлікіх грамадзянскіх войнаў. «Паўдуркі не любяць паўтонаў», — пісаў Станіслаў Ежы Лец.
Так ці інакш, было ясна: да выбараў 2024 года пуцінскай камандзе ісці папросту няма з чым. І я не ўпэўнены, што, калі б нават вайнаскончылася па плане Крамля, гэта б дапамагло. Менавіта таму, што кансенсус немагчыма паўтарыць — у ім няма навізны. У галаву прыходзіць людаедскі ланцужок: сочынская Алімпіяда — ЧС па футболе — вайна ва Украіне. Укладваючы сілы, сродкі і людскія жыцці ва ўніверсальную веліч, дыктатура звязвае хлуслівымі ідэалагемамі людзей, ад якіх і патрабуецца толькі пара дробязяў: «заўзець за нашых» і «не высоўвацца». Праславутая імперскасць (або імперскі ген) — гэта вельмі павярхоўная і эфемерная канструкцыя. Расійская ідэалагічная (варта было б узяць тэрмін у двукоссі) машына спрабуе сканструяваць манструозную канструкцыю, у якой дзяржава адначасова прадае сябе і як імперыю, і як нешта падобнае да нацыянальнай дзяржавы. Заяўленая «тытульная нацыя» рускіх — заігрыванне з нацыяналізмам, які неабходны для надання СВА флёру айчыннасці.
Уласна кажучы, нацыяналізм Пуціна — гэта не ідэя, не спараджэнне мыслення, але даніна модзе і мінуламу, спроба звязаць разам разрозненыя сілы. Ваюючая дзяржава — няхай гэта будзе агрэсар або ахвяра — непазбежна «правее». Тым не менш, нацыянальнай дзяржавы з Расіі не атрымалася, ды і не магло: занадта вялікія разнастайнасць і адлегласці. У выніку мы атрымліваем нешта накшталт сімвалічнага нацыяналізму — з'ява ў вакууме, якая не абапіраецца ні на глебу, ні на традыцыі, ні на гісторыю. Імперскі ж аспект яны спрабуюць культываваць з іншых прычын. Па-першае, гэта спроба прадаць мінулае як вобраз будучыні. Як напісаў аднойчы Шэндэровіч: «Савецкая ідэалогія клікала ў фантомную будучыню ("камунізм"), а сённяшняя кліча ў фантомнае мінулае ("якую краіну страцілі")».
Мы маем справу з другой вытворнай ад старой галюцынацыі, і гэта не працуе зусім.
Глядзіце таксама
«Пясок — няважная замена аўсу», як сказана ў О. Генры. У змешванні гэтыя два аспекты — імперскі і нацыяналістычны — ускладняюць манеўраванне ўнутры самой краіны. Расцягнутая на тысячы кіламетраў, Расія разыгрывае пару «метраполія — калоніі», дзе першая — гэта ўмоўная Масква, а другія — усё астатняе, што значна аддаленае ад цэнтра. Спроба надаць абліччу ўсёй краіны аднастайнасць правальваецца, таму што на старой плошчы культуру як працэс ніхто толкам не разумее. Яны не ў стане прапанаваць універсалы наўзамен тых лакальных сістэм каардынат, праз што непазбежна правальваецца ў імітацыю. Пры гэтым існы ў гэтай сітуацыі таксама эскалюемы нацыяналістычны аспект непазбежна ініцыюе супрацьстаянне. Я далёкі ад думкі, што краіне наканавана разваліцца, аднак ужо цяпер відавочна, што баланс унутры сістэмы становіцца паступова ўсё больш крохкім.
У цэлым жа, спробы навязаць мабілізуючую ідэалогію сутыкаюцца адразу з некалькімі праблемамі. Як ужо было сказана, гэта адсутнасць стройнай ідэалагічнай матрыцы, па-першае. Па-другое, інструментарый — рэжым — не адпавядае заяўленай мэце. Сістэма была не гатовая стаць на таталітарны трэк пасля пачатку вайны. Для гэтага няма ні часу (стараватая), ні рэсурсаў, ні насельніцтва, падрыхтаванага да адзінага парыву, да дыхання ва ўнісон. Атамізаванае грамадства няўдзелу, у форме значна больш складанай, чым беларускае грамадства да 2020 года. Наша саўгасная тыранія ніколі нічым асабліва не прыкідвалася. З пазіцыі людзей, якія жывуць у бурбалцы, што сфарміравана для палітычна актыўных і адносна пісьменных, людаедства сабчакаўскага кдбшніка было відавочным. Праблема бурбалкі ў тым, што яна, як і Масква пры Сабяніне, — не гумовая. Не надта і прыстойна вызіраць з яе, закрываючы нос. Ды і хрэн бы з ёй, з маральнасцю — гэта не вельмі карысна і не надта эфектыўна. Пра маральнасць падумаем заўтра.
Сістэма была не гатовая і трапіла ў пастку амбівалентнасці. Рэпрэсіўныя практыкі адрозніваюцца жорсткасцю, але па-ранейшаму не характарызуюцца колькасцю (хай іх, само сабой, і стала значна больш). У разлік па-ранейшаму ідзе жорсткасць і дэманстратыўнасць расправы, а не масавасць. Мэта ўсё яшчэ ў тым, каб атрымаць максімальны прапагандысцкі эфект.
Выбары, якія па вызначэнні — тонкі і складаны момант для аўтакратыі, адбываюцца па мадэлі, загадзя і досыць даўно зададзенай правіламі самой сістэмы. І тут цікава. Мне самому суб'ектыўна здаецца, што імавернасць допуску Надзеждзіна да бюлетэня — адсоткаў 30. Гэта не так мала, аднак адчувальна менш, чым хацелася б. Дунцову «пракацілі» па прычынах зразумелых: яны цалкам маглі ўбачыць немудрагелістую, іранічную аналогію з Ціханоўскай узору 2020 года. Надзеждзін не ідэальны, і ў гэтым яго галоўная перавага для патэнцыйных будучых задач. Ён адпавядае сістэме ў дастатковай меры, каб мець некаторыя шанцы праскочыць фармальныя (але ад гэтага не менш высокія) бар'еры. Гэта вельмі добра відаць на прыкладзе сітуацыі з Дунцовай. Яе да збору не дапусцілі. Надзеждзіна, наадварот, дапусцілі.
Я разумею спакусу многіх абагульніць яго аднаго (цалкам сістэмнага «ліберала») да катэгорыі «уся гэтая русня». Зноў жа, эмоцыі такія практычна паддаюцца лагічнаму асэнсаванню. Аднак у глабальным сэнсе гэта ўсё карты, што ёсць у гульцоў, якія сядзяць з Пуціным за адным сталом. І не варта цешыць сябе — ваенная параза, калі яна здарыцца, выразная і недвухсэнсоўная, не вядзе наўпрост да змены пуцінскага рэжыму на нешта яшчэ (хоць бы на нешта яшчэ). Адваротны бок непаўторнасці крымскага кансенсусу тут адыгрывае сваю ролю: людзям збольшага пляваць на «перамогу», а значыць і параза ім у цэлым абыякавая. Перамены, якія неабходныя, ад якіх залежыць многае на ўзроўні ўсяго рэгіёна, якія значныя для будучыні і Беларусі (а што можа нас цікавіць больш за гэта?), пачнуцца ўнутры. Мы ж, думаю, пагодзімся з тым, што інтэрвенцыя ў Расію немагчымая.
Глядзіце таксама
Я далёкі ад ідэі, што Надзеждзін — узгоднены кандыдат, але для чысціні развагі прапаную сысціся на тым, што мы мала ведаем пра ўнутраныя механізмы прыняцця рашэнняў. Папросту гэта цяпер не мае значэння. Растлумачу чаму праз пару радкоў. Надзеждзін не ідэальны і з'яўляецца зразумелай для сістэмы фігурай. Сістэмнай фігурай па сваёй палітычнай прыродзе, калі хочаце. Яго рыторыка — досыць відавочна антываенная — пры гэтым не з'яўляецца радыкальнай, а месцамі і сыходзіцца з асцярожнымі развагамі некаторых крамлёўскіх людаедаў, тых, што памерам паменш. Пры гэтым я дапускаю, што Сабчак і Прохараў былі ў дастатковай меры ўзгодненыя з АП. Яны былі не спойлерамі, а хутчэй спарынг-партнёрамі, кантраляванымі настолькі, наколькі ў тыя часы можна было кантраляваць масы — малой крывёю.
І ўсё гэта, паўтару, зусім не важна. Таму што ў нас ёсць краіна як некаторая тэрыторыя, ёсць рэжым — інстытут улады, ёсць грамадства. Грамадства — суб'ект па вызначэнні. Ні ў адной, нават самай страшнай таталітарнай сістэме краіна не становіцца тоеснай дзяржаве. І ў любой аўтакратыі, у ідэале, дзяржава і грамадства — сутнасна апаненты. Так, нядопуск Надзеждзіна, хутчэй за ўсё, закрые акно магчымасцей. Допуск жа дазволіць грамадству (я ў курсе, у гэтым месцы мне раскажуць пра тое, што крывавыя імперскія рускія — гэта не грамадства) зрабіць свой ход. А на выбары Пуціну, паўтару, ісці зусім няма з чым. Любая рэальнасць Надзеждзіна, прыхаваная ад мільёнаў вачэй, не пойдзе ў разлік у гэты момант. І так, дыктатары не вучацца на чужых памылках, лічачы сябе апрыёры разумнейшымі і лепшымі за папярэднікаў.
Выбары ў аўтакратыях — гэта заўсёды працэдура акламацыі. Думка відавочная і банальная. Сапраўды, уся гэтая бадзяга значна больш паходзіць на рэферэндум. Усе гэтыя слуцкія, харытонавы, багданавы і іншая несумненная брыдота — адна вялікая калектыўная няпростая задача Гайдукевіча (параўнанне, зразумелае кожнаму палітычна актыўнаму суайчынніку). Без чалавека з альтэрнатыўнай пазіцыяй, якога можна ўсю дарогу паказальна штурхаць з усіх бакоў — гэта не выбары. А Пуціну патрэбны нейкі кампрамісны варыянт паміж актам адабрэння і рэальнай электаральнай працэдурай. Ён жа пайшоў самавылучэнцам. Нагадаю тым, хто, можа быць, забыўся ці паддаўся папулізму і эмоцыям (у нашых апазіцыйных харомах абедзве памылкі — не рэдкасць): аўтарытарным сістэмам не патрэбная яўка. Няма ўмоў, пры якіх яна можа ім спатрэбіцца. Нават ваюючая, Расія заточаная на шырокае прымяненне менавіта аўтарытарных практык. Ускосныя даныя розных сацыялогій, у тым ліку праўладных, гавораць пра тое, што праціўнікаў вайны (тых, хто выступае супраць відавочна і недвухсэнсоўна) мінімум 25-30% — гэта шмат.
Шукаць жа прамыя падабенствы з беларускай сітуацыяй я б пры гэтым не стаў. У кожнай тыраніі свой расклад. І хачу напрыканцы запярэчыць у гэтым ключы калегу Шрайбману, які нядаўна сказаў: «Але самае галоўнае адрозненне, вядома, ва ўзроўні пратэснай мабілізацыі ў грамадстве... У 140-мільённай краіне адзіны антываенны кандыдат пры поўнай падтрымцы ўсіх апазіцыйных блогераў — ад Каца да Варламава — ледзь-ледзь можа набраць неабходны мінімум для рэгістрацыі за некалькі дзён да канца тэрміну. У 9-мільённай Беларусі ў 20-м годзе С. Ціханоўская разам з невялікай камандай "Краіны для жыцця"... змагла зрабіць гэта. І яна не была самым папулярным кандыдатам. Кандыдаты з вялікім рэсурсам, Цапкала і Бабарыка, у некалькі разоў перавысілі гэты неабходны мінімум нават калі вы не верыце сацапытанням, якія тады паказвалі непапулярнасць Лукашэнкі ў Беларусі, а сёння паказваюць папулярнасць Пуціна ў Расіі, такая дынаміка збору подпісаў — гэта аб'ектыўны паказчык узроўню мабілізацыі і незадаволенасці ў грамадстве».
Глядзіце таксама
Тут я бачу адразу некалькі памылак. Па-першае, у Беларусі перыяд з 2015 па 2020 год характарызаваўся некаторай хай касметычнай, але лібералізацыяй. Стартавы кошт нават легальнага палітычнага дзеяння вясной 2020-га ў РБ быў значна ніжэйшы, чым кошт такога ж акта сёння ў ваюючай і ахрэнеўшай ад самой сябе Расіі. Па-другое, як дакладна нагадаў Арцём — былі Цапкала і Бабарыка, якія на месцах, а не з «недружалюбных» краін, падагравалі грамадства, арыентуючы яго на мабілізацыю. Па-трэцяе, Расія вялікая. Так, гучыць так, быццам я крэтын. Аднак гэта важна — важней нават, чым колькасць чалавек, якія жывуць у ёй. Яна неаднастайная, патокі распаўсюджання інфармацыі таксама неаднастайныя. Бабарыка, Ціханоўская і Цапкала лёгка маглі за месяц прашвырнуцца па ўсёй краіне. Ад Смаленска да Магадана — ідзі прашвырніся. Акрамя таго, тыя ж самыя інфармацыйныя патокі сёння ў РФ значна глыбей утаптаныя ў бруд татальнай прапагандай і паліцэйскай. Лукашэнка пададпусціў лейцы і спахапіўся, а тут кіраванне моцна ў руках вар'яцкіх старцаў. Так што не, я думаю, дынаміка збору подпісаў — гэта не аб'ектыўны паказчык мабілізаванасці і пратэснасці. Яно такім будзе, але рэтраспектыўна. А пакуль пра аб'ектыўнасць казаць усё-ткі ранавата. Тым больш паўнавартасна параўноўваць працэсы.