20 нечаканых фактаў пра Івана Луцкевіча

9 чэрвеня спаўняецца 135 год з дня нараджэння Івана Луцкевіча, грамадскага і палітычнага дзеяча, стваральніка першага нацыянальнага гістарычнага музэю, заснавальніка першай беларускай гімназіі.
Герой нашых 20 нечаканых фактаў — Іван Луцкевіч.

1. Меў вельмі нервовы характар

Грамадскі дзеяч Адварды Будзька адзначаў, што Іван Луцкевіч «...шмат бяды меў, здабываючы грошы на пільныя расплаты за беларускія выдавецтвы і на даўгі; аж мне здаецца, што ад прыкрасці з гэтага стаўся нервовым. Гэты дэфект нажыўшы — нажыў сабе і абідчыкаў».
Па ўспамінах каханай Івана Луцкевіча Юліяны Вітан-Дубейкаўскай (у дзявоцтве Юліяны Мэнке), «...ён — энтузіяст, ідэаліст, жывы, рухавы, запальны, хутка дэнерваваўся, і калі ўспыліў, быў няўстрыманы й мог добра вылаяць, але гэта хутка ў яго праходзіла і ён потым шкадаваў свой гнеўны парыў...»

2. Вальсы Шапэна натхнялі яго на рамантычна-любоўны настрой

Юліяна Вітан-Дубейкаўская пісала: «Выпіўшы гарбату, пан Іван пачаў перабіраць ноты на піяніна і, знайшоўшы вальсы Шапэна, папрасіў Лялю [Ляля Мэнке — малодшая сястра Юліяны, актрыса Беларускай драматычнай дружыны Францішка Аляхновіча — В. Дэ Эм] іх зайграць. «Мне хочацца гэты прыемны вечар закончыць прыгожай музыкай!» Я села каля яго на канапе. Мы слухалі, марачы кожны сваё, раптам пан Іван узяў маю руку й пачаў ціха гладзіць кожны пальчык, а затым затрымаў у сваёй руцэ, пакуль Ляля ня скончыла ігру. «Ну, мне пара дахаты, — падняўся пан Іван. Я праводзіла яго на вуліцу. Ён ціха сказаў: «У мыслях я цалаваў вам кожны пальчык...»

3. Максім Гарэцкі захапляўся «еўропейскасці выгляду» Івана Луцкевіча:

«Дзве асаблівасці кінуліся мне ў вочы на беларускім полі: еўропейскасць выгляду і энергічнасць Івана Луцкевіча. Вока, прызвычаенае да беларускай дэмакратычнай, казаў той, нядбайнасці ці проста нічым не закрытай неахайнасці ў вопратках і апрананні, было прыемна заваблена эўропейскай, скажу я, акуратнасцю ў яго (...) касцюме. Тое самае было і ў манерах, і ў абхаджэнні з людзьмі. Вуха, прызвычаенае да славеснай размазні, бясконца нуднай гутаркі ці маркотнай маўклівасці замучаных ідэйнасцю грамадзян Беларусі, было прыемна заваблена сціснутай, кароткай і цэннай, а глаўнае энергічна-рашучай гутаркай гэтага правадыра беларускага руху».

Максім Гарэцкі

4. Прыслуга ратавала яго і брата ад голаду
Па ўспамінах Вітан-Дубейкаўскай: «Браты Антон і Іван Луцкевічы, як я прыкмеціла і да прыходу немцаў, жылі вельмі скромна, а цяпер, у акупацыю, пачалі зусім дрэнна аджыўляцца: каб ня рупнасць і спрыт іх прыслугі Пятрусі, то мусі бы змарнелі ад голаду. (...) Пятруся рупілася аб тым, каб адабраць частку грошай, калі Іван якія-небудзь грошы атрымоўваў, каб адлажыць іх на ежу, кватэру, яе пэнсію. (...) Была, адным словам, адданы ім чалавек і друг...»

5. Ён адшукаў святую для мусульман кнігу, напісаную па-беларуску, «Аль-Кітаб»

У артыкуле за 1918 г. «Ай-Кітаб-Кіцёп» (які быў надрукаваны ў «Беларускім жыцьці» № 6, 1920) ён пісаў:
«„Ай-Кітаб“ (...) збеларушчылі ў слово „Кіцёп“. Гэта кніга святая ёсьць тлумачэнне Корану, яго важнейшых прыповесцяў. (...) Пісаны пабеларуску Коран і „Ай-Кітаб“ выходзіць з ужытку і як непатрэбная рэч затрачываецца. Доўга прышлося шукаць яе вучоным і толькі шчаслівы выпадак давёў мяне да яго ў 1915 г. перад заняццем Вільні немцамі. Знайшоў я яго ў татарскага муллы Сцяпана Палтаракевіча ў ваколіцы Сорак-Татары пад Вільняй».
Гісторык Юры Туронак у артыкуле «Па плёнах пазнаеце іх» скептычна адзначаў, што «ня быў Луцкевіч адкрывальнікам кітабаў — яны ўжо ў палове ХІХ ст. вывучаліся прафэсарам Пецярбурскага ўнівэрсытэту А. Мухлінскім».
Літаратуразнаўца і гісторык Анатоль Сідарэвіч у артыкуле «Авохці мне!.. Некалькі міфаў пра Івана Луцкевіча з нагоды аднаго тэлесюжэта» («Наша ніва», 9.10.2014 г.) больш спагадна піша: «Пра кітабы ведалі і да І. Луцкевіча; ягоная ж заслуга ў тым, што ён паказаў іх вучонаму свету як пісаныя менавіта па-беларуску (а не „па-руску“ ці „на белорусском наречии русского языка“)».

6. У «Аль-Кітабах» знаходзіў доказы адметнасці беларускай мовы

У тым жа артыкуле «Ай-Кітаб-Кіцёп» Іван Луцкевіч пісаў: «Разглядаючы гэтае старое правапісьмо, пісанае арабістыкай, мы бачым дзьве характэрные асобнасці, якіх у кірылічным тэксце старых беларускіх памятнікаў не спатыкаем, гэта ясны згук „дз“, напрыклад: дзень, невідзелі і г.д. Для гэтага згуку „дз“ у арабскай транскрыпцыі існуе асобае начартанне літары „д“ — яна перачоркнута. Так-сама другі згук „ць“, напрыклад цёмна, светласьці, міласць, — у кірылічнай транскрыпцыі было-бы: тёмна і светласті, міласть, а тутака бачым, што згукі „дз“ і „ць“, ясна пісаліся арабістыкай, так як яны ў жывой мове XVI, XVII вякоў выгаварываліся. Гэта ёсьць ня збураны доказ, што жывая беларуская мова мае гэтыя два характэрныя згукі ад надаўнейшых часоў і што новая беларуская транскрыпцыя гражданіцай і лацінкай зусім правільная, а ўсе хітрыкі максвафілаў, якіе не прызнавалі „дз“ і „ць“, фундуючыся на ўбогасці і беднасці кірылічнага правопісу ў недахваце знакаў для перадачы памянёных жывых згукаў беларускай мовы „дз“ і „ць“, ня маюць пад сабой ніякай навучнай падставы, апрача русыфікатарскай тэндэнцыі...».
7. Прыслуга абуралася, што замест саланіны Іван Луцкевіч купляў старадаўнія рукапісы:
«...дала пану Івану грошы й даручэнне зайсці па дарозе да кумы, каб забраць замоўленую з вёскі саланіну. Доўга пан Іван не вяртаўся, а калі прыйшоў, то ня мог нахваліцца, які цікавы рукапіс здабыў замест саланіны. На вячэру мусілі затое есці сухі хлеб. Ён гатовы ўсе грошы траціць у свой музэй!»

8. На яго і брата жаліўся рэдактар «Нашай долі»

З артыкула Францішка Ўмястоўскага (Дзядзькі Пранука) «Аб «Нашай долі» (Беларускія ведамасці, № 3 1921 г.): «...я атрымаў ад Тукеркеса [Ян Тукеркес, рэдактар «Нашай долі» — В. Дэ Эм] ліст, у якім ён мне пісаў, каб я хутчэй прыяжджаў да Вільні, бо сам ён ня можа паладзіць з Луцкевічамі. Сягоння ня памятаю, з чаго ў іх пайшла сварка: досьць таго, што прыехаўшы, я ўсіх згадзіў, і праз некі тыдзень выйшаў першы нумар «Нашае долі».

9. Не любіў пісаць артыкулаў

Па ўспамінах Максіма Гарэцкага: «Гутарка Івана Луцкевіча была зазвычай цікаўная і цэнная, бо ён меў багатае навуковае знаццё і аж да смерці йшоў разам з сусветным прогрэсам. Хацелася іногды схапіць карандаш і запісываць за ім, каб ды ня згубілася, бо сам Іван Луцкевіч работу свайго пяра ўсё адкладваў на пазьнейшы, вальнейшы ад чорнае працы час, — усё адкладаў і забраў ад нас сваё знаццё з сабою ў труну».
Юліяна Вітан-Дубейкаўская дапаўняе: «...трэба сказаць, што Іван Луцкевіч не любіў пяра, ягоныя думкі плылі гэтак хутка, што пяро не паспявала за імі, але ён меў дар слова і ўмеў захапіць слухачоў».

10. Разам з Вацлавам Ластоўскім быў фундатарам кнігі Максіма Багдановіча «Вянок»

Ластоўскі ў артыкуле «Мае ўспаміны аб М. Багдановічу» («Крывіч» № 1, 1926 г.) піша: «...М. Багдановіч надаслаў у рэдакцыю „Нашай нівы“ рукапіс (...). Рукапіс гэты пралежаў у рэдакцыі больш паўгода, бо не было грошай, каб надрукаваць яго. I толькі ў 1913 годзе былі дабыты грошы (...). Мая швагерка, літоўская пісьменніца Пеледа, прывезла мне з Кейдан старое антыпэдзіюм [завеса ці пліта з упрыгожаннямі на пярэднім баку алтара — В. Дэ Эм] з гербам „Равіч“. Гэтае антыпэдзіюм прадаў Іван Луцкевіч нейкаму памешчыку, каторы пячатаўся гербам „Равіч“ (дзева едзе на мядзьведзю), за трыста рублёў. 150 руб. з гэтых грошай пайшло на аплату друкарні за друкаваньне „Нашай нівы“, а другіх 150 руб. прызначаны на выданне вершаў М. Багдановіча».

11. Быў у канфлікце з Вацлавам Ластоўскім

Вітан-Дубейкаўская пісала пра Ластоўскага: «...у яго была хвараблівая амбіцыя, ён ня мог прымірыцца, чаму ня ён, а браты Луцкевічы, асабліва Іван, іграюць першую скрыпку сярод беларусаў. Спачатку ён стараўся капіяваць Івана (...) А потым стараўся вылазіць наперад са сваімі, другі раз, недарэчнымі прапазыцыямі, ён хацеў стаяць на чале беларускага вучыцельскага саюзу і разбіваў дружную працу, а ў апошнія гады нямецкай акупацыі (...) падпаў пад уплыў нямецкага палітычнага агента Зузэміля і стаў рабіць праз гэта проста шкодную працу. (...) Іван усё ня мог прымірыцца з гэтым, як можна ставіць свае асабістыя амбіцыі вышэй справы грамадскай. (...) ведаю, што (...) В.Ластоўскі (...) псаваў ня раз Івану нэрвы».
Ластоўскі ж (апісваючы быт «Нашай нівы») таксама выказваў сваю крыўду: «...склад рэдакцыі (...) рэзка распадаўся на дзьве групы (...) Да „верхняй“ палаты належалі: А. Уласаў, браты Луцкевічы (...). „Ніжняя“ палата складалася з Ядвігіна Ш., Купалы, Ластоўскага і Палуяна (...) Рэдакцыя ў цэлым ніколі ня сходзілася. (...) Паміж сабою працаўнікі гэтых дзвюх „палат“ рэдка сустракаліся; у тэхнічных справах рэдакцыі зносіліся праз замкнутыя на ключ дзверы па шчэлцы над парогам. Праз гэту шчэлку перасылаліся туды і назад рэдакцыйныя матэрыялы і карэспандэнцыя. (...) Ясна, што пры такім падзеле „верхняя“ і „ніжняя“ палаты думалі па-рознаму, жылі рознымі ідэаламі, насілі ў сабе зародкі розных кірункаў нацыянальнай мыслі».

12. Частаваў параненага Максіма Гарэцкага вінаградам:

«...у лістападзе 1914-га году сустрэліся мы ў віленскім гошпіталі „Мішмерас Хойлем“, дзе я ляжаў цяжка паранены, з аскялёпкам нямецкае гранаты ў назе. Ня блізкі свет і мокрае надворʼе, а Іван Луцкевіч даведаўся мяне пры першай магчымасці, прынёс вінаграду, разгаманіў мяне, быццам дыхнуў свежай струёй няўмірушчага жыцця. (...) посьле-ж таго, як мяне даведаўся Іван Луцкевіч, я ляжаў там як у сваёй хаце пад апекай маткі і добра лепшаў».

13. Разам з братам Антонам быў адным з заснавальнікаў першай у Вільні масонскай ложы «Лучнасьць»

Гісторык Аляксандр Смалянчук у артыкуле «Беларускі рух пачатку XX ст. і ідэя палітычнай нацыі» адзначае: «...ў 1910 г., (...) у Вільні ўзнікла масонская ложа „Лучнасьць“, сярод заснавальнікаў якой былі браты Луцкевічы. Гэта ложа абʼядноўвала прадстаўнікоў дэмакратычных плыняў польскага, беларускага, літоўскага, яўрэйскага і рускага этнасаў».

ПІван Луцкевіч і Аляксандар Уласаў

14. Ніколі не пазычаў грошай у палітычных партнёраў
Вітан-Дубейкаўская ўспамінае, як Іван Луцкевіч вучыў яе: «Памятайце, што калі б, паміж іншага, палкоўнік Р. (Oberst R.) прапанаваў грошы на падарожжа, то зрабеце гэтак, быццам пані не зразумела, у чым справа. Каб застацца незалежным, ніколі нельга браць грошай у палітычнага партнёра».

15. Выдаваў разам з братам Антонам газэты на расейскай і польскай мовах

Паралельна з выданнем «Нашай нівы» браты Луцкевічы выдавалі «Kurier Krajowy» і «Вечернюю газету». Аляксандр Смалянчук піша: «I рускамоўнае, і польскамоўнае выданні імкнуліся выклікаць сымпатыі да беларускага руху. „Вечерняя газета“ асцярожна згадвала пра мясцовыя беларускія карані большасці рускай грамадскасці краю. „Kurier Krajowy“ заклікаў шукаць згоду і паразуменне з беларусамі».

16. Ставіўся да рэлігіі вельмі спакойна

Вітан-Дубейкаўская адзначае: «Асабіста Іван над рэлігійнымі і мэтафізычнымі пытаннямі не задумваўся. Яго жывая, дзейная натура ня мела містычнага нахілу, і ён, як разумовы прыхільнік сацыялістычных тэорый, адышоў ад касцёла (...). Я бачыла, што ён развучыўся маліцца і калі я пачынала гутаркі на рэлігійныя тэмы, якія заўсёды былі блізкія майму сэрцу, ён ухіляўся ад гэтых пытанняў (...). Ксяндзоў-палякаў — у бальшыні з нацыянальным шавінізмам — Іван не прызнаваў, ну, а пара ксяндзоў беларусаў... Былі добрымі супрацоўнікамі на беларускай ніве, але якраз таму яны, як калегі па працы, не надаваліся, як аўтарытэтныя спаведнікі».

Ліст Івана Луцкевіча да сваёй маці. 1915 г. (сфатаграфаваны Л. Дранько-Майсюком. LCVA (Вільня).
17. Адмаўляўся жаніцца, каб не ісці да жонкі ў прымы
Па ўспамінах Вітан-Дубейкаўскай: «...Яська казаў, што пакуль вайна, ён ня можа жаніцца. (...) ну і ягоныя матарʼяльныя варункі на гэта не дазваляюць. Дарма я старалася яго пераканаць, што ў доме маіх бацькоў мы маглі б мець сваю кватэрку. Я ж зарабляю, гэтак нам хопіць на нашыя скромныя выдаткі. Гэтая прапанова абурыла Івана: як я сабе гэта ўяўляю! Ён войдзе ў чужую сямʼю й жонка на яго працаваць будзе! Не, для яго гэткая сытуацыя немагчымая, гэта супраць ягонага гонару. Калі ён здолее столькі зарабляць, што зможа ўтрымаць сваю сямʼю, тады мы абвянчаемся. Цяпер, у часы акупацыі, ён нідзе працаваць ня можа, бо ўтраціў бы сваё незалежнае становішча й ня мог бы праводзіць сваю лінію ў палітычнай працы. Трэба чакаць канца вайны!»

18. Не хацеў лячыцца ад сухотаў

Гневаўся на сваю каханую, калі яна прасіла заняцца здароўем: «Іван так разышоўся, што было чуваць і на кухні. Тут на падмогу прыйшла й добрая Пятруся, і мы разам пачалі даказваць Івану, што ён да рэшты змарнуе здароўе, калі ня будзе лячыцца. Нашы доказы яшчэ больш разгневалі Івана і нарэшце ён злосна кінуў: «Добра, што я яшчэ не жанаты, а то мусі і ўдзень, і ўначы ня меў-бы спакою, усё-б мяне пілавалі сваім лячэньнем і пані, і слуга!»

19. Як безнадзейна хворага на сухоты — Івана Луцкевіча ледзь ня выкінулі з санаторыю ў Закапаным

За дзевяць дзён да смерці Івана Юліяна Вітан-Дубейкаўская пісала Антону Луцкевічу: «...К сожалению, я ничего ўтешительного насчет Ивана сообщить не могу, доктора признали его окончательно безнадёжным и считают, что через несколько месяцев он покинет нас, его даже хотели неприметно удалить из санатория. Ляля там, пока, что уладила, но не знает как быть, и я еду к ним на помощь... (...) если Иван выскажет горячее желание вернуться домой, то думаю его взять, посмотрю, может ли он перенести дорогу...»

Магіла братоў Луцкевічаў на могілках Росы


20. Перад смерцю шкадаваў, што не ажаніўся з каханай Юліянай
«Юлінька, — пачаў Іван, — гэтыя апошнія месяцы, лежачы самотны й хворы, я меў шмат часу быць із сваімі думкамі. І я думаў аб табе, я ізноў перажыў, як мы пазнаёміліся й пакахаліся, якая ты для мяне была заўсёды добрая, а я часта быў „немагчымы“. А галоўнае, што я не парупіўся даць табе сваё імя. І вось гэта мяне асабліва мучыць, што за ўсімі справамі я забыўся аб нашай асабістай справе. Чаму ты мяне ў той час ня лаяла й не дамаглася свайго права?»
Радыё Свабода