70 гадоў таму ў Пінску была знішчаная найстарэйшая сінагога былой Рэчы Паспалітай

На 1952 год гэты культавы будынак юдаізму з'яўляўся самым старым сярод тых, што захаваліся на тэрыторыях былога Вялікага Княства і Каралеўства Польскага. Пяцьсот гадоў гісторыі пінскіх габрэяў — у нашым матэрыяле.

zmicer_badzevicz__data_1960_x.jpg

З архіўных дакумэнтаў вядомы нават год зьяўленьня першых габрэяў у Пінску — 1495. Некалькі гадоў пасьля таго, як Калюмб даплыў да Новага Сьвету, габрэі дасягнулі Пінска. Іх было прыблізна 12-15 сем’яў. Ужо праз адзінаццаць гадоў, у 1506-м, пінскі князь Фёдар Іванавіч Яраславіч разам з жонкай Аленай з Алелькавічаў падпісаў грамату пінскім габрэям. У ёй быў дазвол на надзелы зямлі, якія просілі габрэі, для будаўніцтва сінагогі і ўладкаваньня могілак. Гэтая грамата зьявілася першай пісьмовай згадкай пра габрэйскую супольнасьць у Пінску.

Заснаваная ў 1506 годзе пінская драўляная сінагога знаходзілася побач з галоўнай гандлёвай плошчай. У 1616-м на яе месцы была пабудавана каменная Вялікая сінагога, якую мясцовыя па прыналежнасьці да цэху краўцоў называлі таксама «Šnajder-šul». Вялікую сінагогу ўзводзілі ў эпоху, калі сакральнае і абароннае дойлідзтва шчыльна перапляталіся паміж сабой. Гэта быў абарончы будынак, амаль квадратны ў пляне.

Сінагога складалася з мужчынскага малітоўнага пакоя (галоўная заля 21 на 18 мэтраў). Ён быў на некалькі прыступак ніжэй за навакольныя часткі будынка і меў вышыню 10,5 м у самым высокім месцы. Заходні фасад зь левага боку вылучаўся круглай убудаванай паўколавай абарончай вежай зь вінтавой лесьвіцай, якая вяла на мансарду. Да трох бакоў прылягалі меншыя часткі будынка: з захаду — вэстыбюль, з поўначы і поўдня — жаночыя малітоўныя пакоі, якія мелі наўпроставыя ўваходы звонку. З паўднёвага захаду прыбудаваны двухпавярховы павільён. Акрамя гэтага, будынак рабіў аднастайнае агульнае ўражаньне, таму можна меркаваць, што яго часткі былі пабудаваныя адначасова, за выключэньнем кутавога павільёна.

Галоўны будынак меў два высокія арачныя вокны на ўсходзе і акулус (авальнае вакно) паміж імі і па тры высокія арачныя вокны з кожнага зь іншых бакоў. З жаночага пакоя ішоў шэраг меншых вокнаў у залю.


Дзьверы з прытвора ў малельны пакой знаходзіліся пасярэдзіне заходняй сьцяны, а звонку ўваходзілі праз двое дзьвярэй. Такое разьмяшчэньне дзьвярэй было распаўсюджана ў сінагогах у гэтым рэгіёне і служыла дзеля таго, каб староньнія асобы не маглі зазірнуць у малельны пакой.

Скляпеньне пасярэдзіне падтрымлівалася падпорнай бімай (месца, зь якога ў сінагозе чытаюць Тору), што дазваляла перакрываць такую ​​вялікую прастору. Уся канструкцыя бімы стварала ўражаньне невялікай капліцы.

Біма

Біма

Габрэі Пінска займаліся арэндай маёнткаў, ліхвярствам, бралі на сябе збор падаткаў і пошлінаў, вялі буйны аптовы гандаль лесам, хлебам, паташам, выкарыстоўваючы выгаднае рачное паведамленьне, займаліся рознымі рамёствамі.

Але ўжо вельмі хутка пінскія габрэі апынуліся ў ролі крэдытораў уладальнікаў Пінска. Браты Пэйсах і Айзэк Язэфовічы былі крэдыторамі князя Фёдара Яраславіча. Браты Песаховічы ў 1537 годзе скардзіліся ў каралеўскі суд на менскага войта, які застаўся вінаватым ім і не рабіў выплаты.

У 1548 годзе браты Песаховічы і Майсеевіч дабіліся атрыманьня ў арэнду пінскай мытні, карчмы і часткі збораў. Характэрнай рысай той эпохі была канкурэнтная барацьба за прыбытковыя сферы між прадстаўнікамі габрэйскай і хрысьціянскай супольнасьцяў.

На 1560 год габрэйская супольнасьць налічвала каля 275 чалавек (7% насельніцтва).

Пінскі кагал быў адным з найбагацейшых у Вялікім Княстве Літоўскім. Але ў 1574-м габрэі Пінска ў сувязі з шэрагам пажараў, эпідэмій і, як сьледства, спусташэньнем, зьвярнуліся да вялікага князя літоўскага Генрыха Валуа з просьбай вызваліць іх ад усіх падаткаў і збораў. Гэта было зроблена дзеля таго, каб здолець зноўку адбудаваць дамы і аднавіць маёмасьць. Просьба была задаволеная: габрэі былі вызваленыя ад падаткаў тэрмінам на 6 гадоў.

З пачатку XVII ст. габрэйская супольнасьць Пінска — адна з трох асноўных супольнасьцяў Літоўскага Ваада (орган мясцовага габрэйскага самакіраваньня ў ВКЛ) разам з Берасьцем і Гародняй.

У 1632 годзе, з адкрыцьцём Ешывы, Пінск стаў цэнтрам вывучэньня Торы і Талмуда.

zmicer_badzevicz_6.jpg

Падчас войнаў сярэдзіны XVII — пачатку XVIII ст. Пінск неаднаразова быў у самым эпіцэнтры трагічных падзеяў. Жорсткую расправу над пінскімі габрэямі ўчынілі казацкія фармаваньні Багдана Хмяльніцкага. Украінскага гетмана падтрымалі праваслаўныя жыхары горада. Вялікая сінагога гарэла і апаганьвалася падчас паўстаньня гараджанаў, якія аб'ядналіся з казакамі ў 1648. Антысэмітызм у дзеяньні. На гэты год у Пінску налічвалася каля 1000 габрэяў (20% насельніцтва).

Пінская габрэйская супольнасьць значна пацярпела і падчас «Крывавага патопу» — вайны з Масквой 1654-1667. Ужо ў самым пачатку — у 1654 годзе Пінск быў спалены расейскімі войскамі пад кіраўніцтвам ваяводы Валконскага, якія захапілі наш горад. У тым ліку згарэла і вялікая сінагога. У 1660-м зноў быў заняты і разрабаваны расейцамі і казакамі, шматлікія габрэі былі забітыя. Стан Пінска быў такім цяжкім, што двойчы — у 1655 і ў 1660 — горад быў вызвалены на 4 гады ад усялякіх падаткаў і павіннасьцяў.

За грашыма пінскі кагал зьвяртаўся да каталіцкіх манахаў-дамініканаў. У 1693 годзе ўзялі у іх пазыку 1 тысячу злотых, у 1737 — 16 630 злотых. Крэдыторамі былі таксама каталіцкія касьцёлы.

Вядома таксама, што Літоўскі Трыбунал (найвышэйшы суд у нашай дзяржаве) у канцы XVII — пачатку XVIII ст. выносіў прысуды аб выгнаньні з ВКЛ або пакараньня старэйшынаў пінскай габрэйскай супольнасьці праз нявыплату пазыкаў перад казной і прыватнымі асобамі.

У судовых кнігах XVII ст. захаваліся зьвесткі аб судовых справах габрэяў Пінска з праваслаўнымі жыхарамі горада. Нярэдка габрэі скардзіліся на братоў з праваслаўных кляштараў, якія нападалі на іх, білі, рабавалі, урываліся ўначы ў габрэйскія дамы.

pinsk__vialikaja_synagoga._pinsk__vjalikaja_synahoha__1915_.jpg

У 1690 годзе пінскі староста Ян Караль Дольскі на месцы Загор'я заклаў гарадзкое прадмесьце і даў яму сваё імя Каралін. Пінск і Карлін (так яго называюць габрэі) падзяляла толькі адна вуліца Равецкая. У Карлін па запрашэньні Дольскага перасяліліся шматлікія заможныя габрэі, карлінская габрэйская супольнасьць хутка расла. Рэчышча Прыпяці выпрасталі каналам (існуе легенда, што габрэі за адну ноч выкапалі гэты канал), і Карлін атрымаў перавагу над Пінскам. Грузы і тавары, якія ішлі з боку Дняпра, спачатку траплялі на Карлінскае ўзьбярэжжа. Па тавараабароце і прыбытках насельніцтва Карлін стаў пераўзыходзіць Пінск у той час.

Новыя бедствы напаткалі габряў Пінска ў 1706 годзе, калі горад быў узяты войскамі швэдзкага караля Карла XII.

У 1750-х гадах супольнасьць Пінска, як і іншыя габрэйскія супольнасьці Вялікага Княства, была абвешчана неплацежаздольнай.

У інвентары Пінска за 1764 былі зарэгістраваныя кавальскі, гарбарны, шавецкі, разьніцкі, кравецкі, рыбацкі, цэх кушняроў і іншыя рамесныя цэхі.

У 1863 у Пінску дзейнічала 27 сінагогаў, у 1910 — 35 сінагогаў, у 1940 — 43 сінагогі.

Паводле перапісу насельніцтва, на 1896  год у Пінску было 21 819 габрэяў (77,3% насельніцтва).

У Першую сусьветную вайну 15 верасьня 1915 года горад быў акупаваны нямецкімі войскамі. Фінансавую і матэрыяльную дапамогу пінскім габрэям аказваў амерыканскі «Камітэт па разьмеркаваньні фондаў дапамогі габрэям, якія пацярпелі ад вайны». Гэта дазволіла арганізаваць 3 дзіцячыя дамы, у якіх утрымлівалася больш за 300 габрэйскіх дзяцей-сіротаў, забясьпечыць харчаваньнем дзяцей у навучальных установах горада.

Сінагога на пляне горада

Сінагога на пляне горада

У 1920-я аднаўлялася прамысловасьць Пінска. У 1936-м, нягледзячы на ​​сусьветны эканамічны крызіс, у Пінску пасьпяхова дзейнічалі 13 прамысловых прадпрыемстваў, большасьць зь іх адносілася да дрэваапрацоўчай галіны. Габрэі складалі абсалютную большасьць сярод рамесьнікаў і значную частку сярод лекараў, юрыстаў, настаўнікаў.

У 1920-х — 1930-х гадах у Пінску выходзілі 19 перыядычных выданьняў на іўрыце і ідышы, напрыклад: «Pinsker Vox» («Пінскі тыдзень»).

У выніку рэканструкцыі 1920-х гадоў пасьля пажару ў Пінску 1921 года, калі выгарэла ўся цэнтральная частка горада, у Вялікай сінагозе зьмянілася канструкцыя даху.

pinsk__skolnaja__vialikaja_synagoga._pinsk__szkolnaja__vjalikaja_synahoha__1915__1916_.jpg

Пасьля захопу СССР Заходняй Беларусі і прыходам савецкай улады сітуацыя кардынальна зьмянілася — былі зачыненыя ўсе габрэйскія ўстановы. У школах адмянілі іўрыт, пакінулі толькі ідыш. У ходзе дэпартацый 1940 — 1941 гадоў з Пінска былі вывезеныя 385 габрэйскія сям’і (883 чалавекі). Сярод дэпартаваных былі сем'і сябраў габрэйскіх партый і арганізацый, а таксама прадпрымальнікаў.

Па даных на 25 студзеня 1942 года ў Пінску знаходзілася 18 тысячаў габрэяў. Аб стварэньні гета было абвешчана 30 красавіка 1942-га. Асноўную масу склалі габрэі, якія прыбылі зь вёсак Пінскага раёна. Усяго ў Пінску ў перыяд Другой сусьветнай вайны было зьнішчана каля 25 тысячаў габрэяў.

Пінскія габрэі

Пінскія габрэі

Паводле няпоўных зьвестак, перажыць Халакост удалося 42 пінскім габрэям.

Вялікая сінагога не змагла перажыць пасьляваенную сацыялістычную рэканструкцыю горада, і ў 1952 годзе яе не стала. На яе месцы пабудаваны гарадзкі Дом культуры, пры гэтым зьнеслі яшчэ і сінагогу «Besmedreš klojz», якая стаяла побач. Сьцёртая з твару зямлі, глядзела на іх з супрацьлеглага боку Кітаеўская сінагога або сінагога «Stoliner», якая належала карлін-столінскім хасідам. Кітаеўская сінагога (назва зьвязаная з вопраткай з атласа, які прывозіўся з Кітая, якія апраналі хасіды) была апошняй дзеючай сінагогай Пінска ў савецкі час. Сёньня на надзеле зямлі, які раней акружалі гэтыя сінагогі, знаходзіцца ажыўленае скрыжаваньне вуліц Бялова і Каржа.

Сучасная вуліца Леніна (былая Вялікая Францішканская, вул. Тадэвуша Касьцюшкі) вядзе, вядома ж, да плошчы Леніна, на якой стаіць помнік Леніну працы скульптара Альтшулера. Па іроніі лёсу прозьвішча Альтшулер складаецца з двух габрэйскіх словаў «алтэ шул», што значыць «старая сінагога» — менавіта на гэтую плошчу глядзеў галоўны фасад Вялікай сінагогі.

Сінагога. Макет

Сінагога. Макет

Па інфармацыі за 2008 год, у Пінску жыве каля 700 габрэяў.

Знакамітыя габрэі, якія маглі наведваць Вялікую сінагогу

У пачатку XX ст. частка пінскіх габрэяў выехала ў Паўднёвую Амерыку. У Аргентыне нават была створаная супольнасьць пінскіх габрэяў. Сярод іх савецкія дыпляматы сталі весьці актыўную працу, абяцалі прывезьці ў краіну, дзе няма бедных і бяздольных. І дванаццаць сем'яў, якія не змаглі ўладкавацца ў Аргентыне, вярнуліся ў Пінск. Ім было абяцанае права ў любы момант зьехаць назад. Усіх пасялілі ў спецыяльна пабудаваным «аргентынскім» доме. Нехта затрымаўся ў Пінску даўжэй, нехта зьехаў хутка, але адзінаццаць сем'яў разьвіталіся з краінай Саветаў. І толькі адна сям'я пусьціла тут карані. Прадстаўнік гэтай сям'і — вядомы перакладчык, пісьменнік Карлас Шэрман, які доўгія гады жыў у Менску і памёр у 2005 годзе ў Нарвэгіі. Ён быў кіраўніком Беларускага ПЭН-Цэнтра.

Гэты здымак зьнішчанай сінагогі па памылцы доўгі час выдавалі за іншы будынак

Гэты здымак зьнішчанай сінагогі па памылцы доўгі час выдавалі за іншы будынак

Хаім Вейцман (нарадзіўся ў 1874 у Моталі, памёр у 1952 у Ізраілі) — першы прэзідэнт Ізраіля (1948-1952). Навучаўся ў Пінскай рэальнай вучэльні (1885–1892 гг.) «Я, Хаім Вейцман, габрэй з Моталя і ўсяго толькі няпоўны прафэсар у правінцыйным універсітэце, пачаў з нуля, здолеў прыцягнуць да нашай справы эліту сусьветнага габрэйства». Першым месцам працы Хаіма Вейцмана была фабрыка Лур'е. Жыла сям'я Вейцманаў у доме Рыгора Лур'е, чые продкі з Магілёва. Адзін зь іх ажаніўся з дачкой багатага пінскага купца Левіна. Той Лур'е пражыў мала, але даў пачатак пінскай дынастыі. Сям'я валодала вялікім надзелам зямлі. Яго сын Давыд - адчыніў у 1850-м годзе банкаўскую справу ў Пінску, Майсей у 1880-м — заняўся дрэваапрацоўкай. Потым прыйшлі камуністы. Сёньня гэта вядомае ўсёй краіне вытворчае аб'яднаньне «Пінскдрэў».

Голда Мэір (Мэерсан, народжаная Мабовіч (1898 - 1978). Ураджэнка Кіева, дзіцячыя гады правяла ў Пінску. Чацьверты прэм'ер-міністар Ізраіля (1969 - 1974). Бэн-Гурыён сказаў пра яе: «У адзін цудоўны дзень, калі будзе напісана гісторыя, у ёй будзе пазначана, што адна габрэйка дастала грошы, якія забясьпечылі існаваньне нашай дзяржавы».

Сайман Сьміт (Шымен Абрамавіч Кузьнец, нарадзіўся ў 1901 годзе ў Пінску – памёр у 1985 у ЗША) — амерыканскі эканаміст, ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па эканоміцы 1971.

Якаў Шэртак (нарадзіўся ў 1860 у Пінску - 1913) — адзін з заснавальнікаў Тэль-Авіва.

ostanki_sinahohi.jpg