Што агульнага паміж ідэолагамі нацызму і цяперашнімі дыктатарамі?

Зло заўсёды караюць. Міжнародная сістэма правасуддзя рана ці позна нанясе ўдар. І да гэтага чалавецтва прыйшло дзякуючы Нюрнбергскаму працэсу. Інтэрв'ю DW c юрыстам-міжнароднікам.

20 лістапада спаўняецца 75 гадоў з дня пачатку Нюрнбергскага працэсу — першага і ключавога з серыі судовых разглядаў, якія праходзілі ў Палацы правасуддзя ў Нюрнбергу ў 1945-1949 гадах. Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны саюзнікі па антыгітлераўскай кааліцыі судзілі галоўных нацысцкіх злачынцаў: палітыкаў, ідэолагаў, вайскоўцаў.
Па выніках 12 абвінавачаных, уключаючы Марціна Бормана (Martin Bormann), які знаходзіўся ў бягах, былі прысуджаныя да смяротнага пакарання, яшчэ сямёра — да розных тэрмінаў зняволення, трое былі апраўданыя. 10 злачынцаў былі павешаны. Пакарання атрымалася пазбегнуць толькі Герману Герынгу (Hermann Göring), які скончыў жыццё самагубствам.
Пра значэнне Нюрнбергскага працэсу ў гісторыі і для развіцця міжнароднага права ў інтэрв'ю DW разважае Крыстаф Заферлінг (Christoph Safferling) — юрыст-міжнароднік, прафесар Універсітэта Эрланген-Нюрнберга.
DW: Прафесар Заферлінг, чаму Нюрнбергскаму працэсу адводзіцца ў гісторыі такая істотная роля?
Крыстаф Заферлінг: Пасля Другой сусветнай вайны склалася сітуацыя, у якой усім было ясна, што за тыя жудасныя злачынствы, якія здзяйсняліся Германіяй, хтосьці павінен быў панесці пакаранне. Упершыню ў гісторыі чалавецтва міжнародная супольнасць вырашыла не маўчаць аб злачынствах, надаўшы іх забыццю пасля вайны, а прапрацаваць іх c крымінальна-прававога пункту гледжання. На той момант у міжнародным праве ўявіць сабе нешта падобнае было немагчыма. Але гэта атрымалася ўпершыню рэалізаваць у Нюрнбергу. Вось чаму гэты працэс гістарычная падзея.
— Ці можна сказаць, што Нюрнбергскі працэс стаў момантам зараджэння міжнароднага крымінальнага права?
— Так, упершыню ў гісторыі чалавецтва фактычна былі вызначаны склады злачынства. Паняцце "ваеннае злачынства" было вядома з часоў Жэнеўскай канвенцыі 1864 года. Але такіх паняццяў, як "злачынства супраць чалавечнасці" ці "злачынства супраць свету" раней не існавала. Гэтыя паняцці з'явіліся ў Нюрнбергу.
— Нюрнбергскі працэс крытыкавалі за тое, што фактычна пераможцы судзілі пераможаных. І суд, арганізаваны дзяржавамі-пераможцамі, сапраўды абмежаваўся злачынствамі, здзейсненымі Германіяй. Як Вы ацэньваеце гэтую крытыку?
— Калі цвяроза ацэньваць дадзены працэс з фармальна юрыдычнага пункту гледжання, то гэта, вядома, быў яго недахоп. Відавочна, што злачынствы аднаго боку разглядаліся, а другога — не. І, вядома, саюзнікі здзяйснялі злачынствы. Прычым гаворка не толькі пра бамбаванні мірнага насельніцтва Дрэздэна і іншых населеных пунктаў.
Аднак гэты недахоп не робіць крымінальны пераслед за злачынствы, учыненыя немцамі, незаконным. Нашмат пазней, ужо пасля 1990 года, стала відавочным, што Арганізацыя Аб'яднаных Нацый і міжнародная грамадзянская супольнасць павінны дамагацца разгляду ўсіх злачынстваў. Менавіта таму і быў створаны Міжнародны крымінальны суд, чыя місія — паказаць, што незалежна ад таго, якім бокам здзяйсняюцца злачынствы, яны каральныя і павінны пераследвацца па законе.
— Як сёння расследуюцца злачынствы супраць чалавечнасці?
— Як і пасля Другой сусветнай вайны, ёсць два розных ўзроўні. Адзін з іх — міжнародны ўзровень з Міжнародным крымінальным судом як галоўнай інстытуцыяй. Гэта азначае, што злачынствы такога роду разглядаюцца на міжнародным узроўні, у міжнародным судзе і ў адпаведнасці з міжнародным правам. Ёсць і іншыя варыянты — напрыклад, суды ad hoc, якія склікаюцца для спецыяльных выпадкаў, як гэта было ў сітуацыі з Югаславіяй і Руандай. Магчымыя і гібрыдныя мадэлі, што робяцца на аснове дагавора паміж канфліктуючымі бакамі і ААН.
Існуе таксама магчымасць пераследу за міжнародныя злачынствы на нацыянальным узроўні. Так, генпракуратура ФРГ у Карлсруэ займаецца пераследам за здзяйсненне міжнародных злачынстваў. Напрыклад, калі грамадзяне Германіі, якія здзейснілі ваенныя злачынствы ў Сірыі, вяртаюцца на радзіму. Тое ж тычыцца ваенных злачынцаў, якія прыехалі ў Германію пад выглядам бежанцаў.
— Краіны, якія ў свой час ініцыявалі судовыя працэсы ў Нюрнбергу, усё часцей выходзяць з-пад юрысдыкцыі ААН. Чаму гэта адбываецца і якія наступствы такіх паводзін?
— Гэта вельмі сумна. І гэта ў цэлым тычыцца клімату міжнародных адносін, які змяніўся. Мы назіраем ізаляцыянізм, які ўзмацняецца, "лебядзіную песню" мульцілатэралізма — ідэі, што мы рэгулюем рэчы сумесна і разам над чымсьці працуем. І ў апошнія пяць ці шэсць гадоў можна прасачыць выразную ўзаемасувязь паміж гэтым працэсам і прэзідэнцтва Дональда Трампа ў ЗША.
У цяперашні час мы бачым відавочныя недахопы ў арганізацыі судовага пераследу за злачынствы на міжнародным узроўні. Сістэма не працуе, часткова для гэтага адсутнічае палітычная воля. Пры гэтым неабходна адзначыць, што міжнароднае крымінальнае права адыграла важную ролю ў міжнароднай палітыцы, асабліва з моманту стварэння Міжнароднага крымінальнага суда. Сёння ўжо нельга весці перамовы ў канфліктных сітуацыях без уліку нормаў міжнароднага крымінальнага права.А фігура галоўнага абвінаваўцы Міжнароднага крымінальнага суда ўвесь час прысутнічае, хай нават і ў якасці нейкай сімвалічнай віртуальнай пагрозы.
Можа быць, часам міжнародныя расследаванні займаюць занадта шмат часу. Але сёння ні адзін з сусветных дыктатараў не можа быць упэўнены ў тым, што міжнародная сістэма правасуддзя рана ці позна не нанясе ўдар, дзякуючы таму, якое развіццё атрымала гэтая сістэма ў 1990-х — аж да стварэння Міжнароднага крымінальнага суда. І ўвесь гэты працэс у сваю чаргу быў бы немагчымы без Нюрнбергскага працэсу 1945 года.