Вільня як разменная манета

Бальшавіцкая Расія заключыла з Літоўскай Рэспублікай мірную дамову, паводле якой старажытная сталіца Вялікага княства Літоўскага з часткай тэрыторыі былі перададзены літоўцам. Было гэта 97 гадоў таму, 12 ліпеня 1920 года.

Геапалітычныя гульні

Пасля распаду імперыі Раманавых шматлікія краіны Усходняй Еўропы заявілі пра сваю незалежнасць. Не выключэннем стала і Беларусь. Аднак адстаяць сваю самастойнасць Беларускай Народнай Рэспубліцы не ўдалося. 5 студзеня 1919 года ў Вільні стаялі часткі Чырвонай Арміі, праз некалькі месяцаў старажытны горад быў ужо ў руках палякаў. Тут у красавіку 1919 года «начальнік польскай дзяржавы» Юзаф Пілсудскі звярнуўся да жыхароў былога Вялікага Княства Літоўскага.

За месяц да гэтага Другая Рэч Паспалітая і Літва заявілі аб сваіх правах на Віленшчыну на Парыжскай мірнай канферэнцыі. Аднак у Коўна шансаў на падтрымку з боку Францыі было мала. Парыж разглядаў літоўскія землі як частку Расіі, а з Польшчай ён размаўляў як з роўнай. Лондан схіляўся да падтрымкі літоўскай незалежнасці. Больш за тое, у аналітычнай запісцы МЗС Вялікабрытаніі таго часу ўсходняя мяжа Польшчы пазначалася ля Сувалак, Горадні і праходзіла праз раку Заходні Буг да Галіцыі. Аднак французы лічылі незалежнасць Літвы «германскай інтрыгай» і не да канца давяралі Коўна.

Летам 1920 года сітуацыя змянілася. Чырвоная Армія выбіла польскія войскі з Беларусі і імкліва наступала на Захад. Пры гэтым бальшавікі імкнуліся заручыцца падтрымкай Літвы ў вайне з Польшчай і афішавалі ідэю аб прызнанні літоўскіх правоў на Віленшчыну.

10 ліпеня 1920 года была заключана дамова паміж Другой Рэччу Паспалітай і саюзнымі дзяржавамі, паводле якой палякі павінны былі перадаць Віленшчыну пад часовае кіраванне Літве. Аднак гэтае пагадненне так і не было выканана.

Спробы дамовіцца

Увесну 1920 года Коўна накіравала ўраду РСФСР прапанову пра заключэнне мірнай дамовы, галоўнай умовай якой было б прызнанне бальшавікамі незалежнасці Літвы і ўваход у яе склад не толькі літоўскіх, але і часткі беларускіх тэрыторый. У адказ бальшавіцкі наркам Рыгор Чычэрын прапанаваў вызначыць «нацыянальную прыналежнасць таго ці іншага горада» на адмысловай канферэнцыі.

Адзін з чальцоў літоўскай дэлегацыі ў Маскве пісаў міністру замежных спраў Літвы:

«Рускія прынцыпова не могуць задаволіць нашых патрабаванняў, бо ў Лідскім, Ашмянскім і асабліва ў Гарадзенскім паветах, без усялякага сумнення, пражывае значная колькасць беларусаў і рускіх. Трываласць бальшавіцкай пазіцыі заключаецца яшчэ і ў тым, што ў адносінах да Лідскага, Гарадзенскага і Ашмянскага паветаў у нас, сапраўды, няма ніякіх этнаграфічных доказаў». Бальшавікі разумелі, што літоўцам як паветра трэба міжнароднае прызнанне іх незалежнасці, і спрабавалі прымусіць Коўна заключыць з імі ваеннае пагадненне. Літоўскі бок адказваў, што можа разгледзець перспектыву вайсковага саюзу, але толькі пасля заключэння мірнага пагаднення.

Што было ў дакуменце

Сітуацыя ў рэгіёне непакоіла Захад, які баяўся бальшавіцкай экспансіі ў Еўропу. Літва ўзяла тайм-аўт у перамовах да чэрвеня. Урэшце, 12 ліпеня 1920 года ў Маскве была заключана мірная дамова паміж Расіяй і Літвой.
У маёй калекцыі ёсць унікальнае выданне: «Зборнік дзеючых дамоў, пагадненняў і канвенцый, заключаных РСФСР з замежнымі дзяржавамі», выдадзены ў 1922 годзе. У гэтай кнізе змешчана і бальшавіцка-літоўская дамова.
Прывядзем вытрымкі з гэтага дакумента:
«Зыходзячы з абвешчанага РСФСР права ўсіх народаў на вольнае самавызначэнне аж да поўнага аддзялення ад дзяржаў, у якіх яны ўваходзяць, Расія безумоўна прызнае самастойнасць і незалежнасць Літоўскай дзяржавы з усімі вынікаючымі з гэтага наступствамі. [...] Дзяржаўная мяжа паміж Расіяй і Літвой праходзіць: пачынаючы ад месца ўпадзення ракі Гараднянкі ў раку Бобр у 2 вёрстах на ўсход ад вёскі Чарныляс па рацэ Гараднянцы паміж вёскамі Хмельнікі і Хмелеўка і вёскамі Ляўкі і Вольша; адтуль у накірунку да паўднёвага боку вёскі Весялова; адтуль па безыменнаму прытоку ракі Каменнай. Далей у верх па цячэнні ракі Каменнай. [...] Далей па рацэ Індурка, міма вёскі Лужкі, міма мястэчка Індура, міма вёскі Пракаповічы, міма вёскі Белява, далей па рацэ Лашанцы, міма вёскі Баброўнікі і далей да ўпадзення гэтай ракі ў Свіслач. Далей па рацэ Свіслач да ўпадзення яе ў раку Нёман; адтуль па рацэ Нёман да вусця ракі Бярэзіна, па рэках Бярэзіна, Іслач і Валожынка, па заходнім баку мястэчка Валожын. [...] Мяжа перасякае чыгуначны вузел так, што чыгуначная лінія Вільня—Маладзечна—Ліда застаецца на літоўскай тэрыторыі, а чыгуначная лінія Вілейка—Маладзечна—Мінск — на расійскай тэрыторыі».

То бок, бальшавікі пагадзіліся аддаць Літве значную частку этнічна беларускіх тэрыторый з Гродна, Шчучынам, Ашмянамі, Смаргонню, Браславам, Лідай, Паставамі. Аднак бальшавікі не адмовіліся і ад ідэі беларускай рэспублікі.

16 ліпеня ў Маскве прынялі рашэнне аб фармаванні Беларускага рэўкома, а 31 ліпеня ў Мінску адбылося паўторнае абвяшчэнне ССРБ (Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі), якая на той момант складалася з 6 паветаў Мінскай губерні.

Паводле бальшавіцка-літоўскай дамовы, канчатковую мяжу паміж краінамі павінна была правесці змяшаная камісія. Саветы і літоўцы планавалі заключыць асобнае пагадненне наконт арганізацыі памежнай аховы. Бакі дамаўляліся не арганізоўваць на сваіх тэрыторыях атрадаў, якія б вялі ўзброеную барацьбу супраць аднаго з бакоў — падпісантаў дамовы. Расія прызнавала літоўскае грамадзянства, а таксама абавязалася вярнуць Літве ўсе бібліятэкі, архівы, музеі, мастацкія творы і іншую маёмасць, якая была вывезена з літоўскай тэрыторыі падчас Першай сусветнай вайны.

Цікавы момант: у дакуменце падрабязна прапісвалася лінія дзяржаўнай мяжы паміж Літоўскай Рэспублікай і РСФСР, аднак нідзе не згадваецца права Літвы на Вільню.

Вырашэнне лёсу Вільні

Кіраўніцтва БНР 22 ліпеня 1920 года накіравала ў Маскву, Коўна, а таксама заходнім саюзнікам ноту пратэсту, у якой падкрэслівалася, што «ўмовы літоўска-бальшавіцкага міра парушаюць самым грубым чынам нацыянальныя, культурна-эканамічныя і суверэнныя правы беларускага народа, бо гэты мір заключаны за кошт гістарычных і этнаграфічных беларускіх земляў».

У гэты ж час урад Другой Рэчы Паспалітай накіраваў у Коўна ліст, у якім прызнаваў літоўскі ўрад. Аднак літоўцаў цікавіла толькі «Віленскае пытанне», наконт якога Варшава маўчала.

У гэты ж час у Вільню ўвайшоў… 3-ці кавалерыйскі корпус Чырвонай Арміі пад камандаваннем Гаі Гая. (6 жніўня 1920 года ў Коўна была падпісана бальшавіцка-літоўская канвенцыя аб вывадзе рускіх войскаў з тэрыторыі Літвы. 27 жніўня 1920 года літоўскія часткі ўвайшлі ў старажытную сталіцу ВКЛ.

За 10 дзён да гэтага Чырвоная Армія атрымала цяжкую паразу пад Варшавай. «Цуд над Віслай» паставіў крыж на рэалізацыі бальшавіцкіх планаў сусветнай рэвалюцыі ў Еўропе.

Літва накіравала ў Варшаву ноту, у якой падкрэслівала свой нейтралітэт у польска-бальшавіцкай вайне. 26–31 жніўня у Коўна адбыліся польска-літоўскія перамовы, на якіх палякі ціснулі на літоўцаў у справе заключэння саюза супраць Расіі. Аднак Літва на гэта не пагадзілася. Тады палякі абвінавацілі літоўцаў у тым, што праз літоўскую тэрыторыю адступаюць бальшавіцкія часткі, інтэрнаваныя ва Усходняй Прусіі.

У жніўні-верасні 1920 года ўзброеныя сілы Літвы спрабавалі выцесніць часткі Войска Польскага з Сувалак. Гэта прывяло да кровапралітных баёў паміж палякамі і літоўцамі. 7 кастрычніка 1920 года ў Сувалках было падпісана польска-літоўскае пагадненне аб перамір’і.

А ўжо ў ноч з 8 на 9 кастрычніка 1920 года адбылася падзея, якая цалкам перакрэсліла сэнс бальшавіцка-літоўскай мірнай дамовы. Паводле тайнага распараджэння «начальніка польскай дзяржавы» Юзафа Пілсудскага, са складу 1-й літоўска-беларускай дывізіі Войска Польскага была сфармавана вайсковая групоўка (15 393 чалавек) пад камандаваннем генерала Люцыяна Жалігоўскага, якая з’імітавала бунт і заняла Вільню. Была ўтворана так званая «Сярэдняя Літва» (частка тэрыторый Ашмянскага, Віленскага і Свянцянскага паветаў). 17 снежня 1920 года кантрольная камісія Лігі Нацый зацвердзіла 10-кіламетровую нейтральную паласу паміж Літвой і Віленскім краем.

Польскія жаўнеры ў Беларусі, 1920 г.

Спрэчная тэрыторыя

Што ж у гэтай сітуацыі рабілі беларусы? 11 лістапада 1920 года Урад БНР на чале з Вацлавам Ластоўскім заключыў пагадненне з Літвой аб вайсковым і палітычным супрацоўніцтве супраць Польшчы. У канцы лістапада 1920 года сітуацыю вакол Віленскага краю разгледзеў Савет Лігі Нацый і прапанаваў правесці плебісцыт пад кантролем наглядальнікаў і вайсковых кантынгентаў трэціх краін, аднак гэтая прапанова так і засталася на паперы.

У лютым 1921 года МЗС Літвы абяцала, што «ў будучым можа быць створана беларуская палітычная адзінка ў федэратыўнай сувязі з Літвой». А вось прыхільнікі Найвышэйшай Рады БНР падтрымалі польскую аперацыю Жалігоўскага. І нават занялі месцы ва ўрадзе «Сярэдняй Літвы».

18 сакавіка 1921 года ў Рызе была заключана мірная дамова паміж РСФСР, УССР з аднаго боку і Польскай рэспублікай. Гэты дакумент завяршыў кровапралітную польска-бальшавіцкую вайну, у выніку якой Заходняя Беларусь засталася ў складзе Другой Рэчы Паспалітай. А 20 лютага 1922 года Віленскі сейм адзінагалосна прагаласаваў за ўваход «Сярэдняй Літвы» ў склад Другой Рэчы Паспалітай, што і адбылося ў красавіку таго ж года. У 1926 годзе ў складзе Польшчы з’явілася новае ваяводства — Віленскае.

У 1923 годзе ўрад БНР пераехаў з Коўна ў Прагу. Амаль да пачатку Другой сусветнай вайны паміж Варшавай і Коўна не было дыпламатычных стасункаў. Яны былі адноўлены толькі ў 1938 годзе. У верасні 1939 года гэта выратавала значную колькасць жаўнераў і афіцэраў Войска Польскага, якія адступілі на літоўскую тэрыторыю і былі інтэрнаваныя. Ну і, нарэшце, у кастрычніку 1939 года Іосіф Сталін «перадаў» Віленскі край Літве.

Фота з уласнага архіву Ігара Мельнікава