Шэнгенскае пагадненне: свабода альбо небяспека?

Шэнгенскае пагадненне, якое ўвайшло ў сілу 29 гадоў таму, садзейнічала беспрэцэдэнтнаму ўзроўню мабільнасці і эканамічнай інтэграцыі ў Еўропе. У той жа час яно стварае праблемы ў галіне бяспекі, міграцыі і нацыянальнага суверэнітэту.

Шэнгенскае пагадненне было падпісана пяццю краінамі — Францыяй, Германіяй, Бельгіяй, Нідэрландамі і Люксембургам — у чэрвені 1985 года. Падпісанне адбылося на караблі «Прынцэса Марыя-Астрыд» на рацэ Мозель, недалёка ад месца, дзе сутыкаюцца межы Люксембурга, Францыі і Германіі. .

Дамова атрымала назву па бліжэйшым населеным пункце — Шэнген.

Шэнгенскае пагадненне ўвайшло ў сілу 26 сакавіка 1995.

Шэнгенская зона ў лічбах

27: колькасць краін Шэнгенскай зоны

4: колькасць краін, якія не ўваходзяць у ЕС, але ўваходзяць у Шэнген (Ісландыя, Ліхтэнштэйн, Нарвегія і Швейцарыя)

4: Краіны ЕС, якія не ўваходзяць у Шэнгенскую зону (Балгарыя, Кіпр, Ірландыя, Румынія). У ліпені 2023 года Еўрапарламент заклікаў Савет Еўропы зацвердзіць уступленне Румыніі і Балгарыі ў Шэнгенскую зону да канца 2023 года. У рэзалюцыі падкрэслівалася, што абедзве краіны ўжо выканалі неабходныя патрабаванні для прыёму. 30 снежня 2023 года краіны ЕС аднагалосна вырашылі даць зялёнае святло адмене памежнага кантролю з Балгарыяй і Румыніяй на ўнутраных паветраных і марскіх межах ЕС з 31 сакавіка 2024 года. Чакаецца, што перамовы аб адмене праверак на сухапутных межах працягнуцца ў 2024 годзе.

50 000: даўжыня знешніх межаў Шэнгенскай зоны ў кіламетрах.

Безумоўныя перавагі Шэнгенскага пагаднення

Свабоднае перамяшчэнне — права жыць, вучыцца, працаваць і выходзіць на пенсію ў любой краіне ЕС —  з'яўляецца самым адчувальным дасягненнем еўрапейскай інтэграцыі. Са стварэннем Шэнгенскай зоны ў 1995 годзе праверкі на ўнутраных межах ЕС былі адменены.

У сувязі з гэтымі відавочныя і эканамічныя выгады. З адменай мытных праверак і памежнага кантролю паток тавараў паміж краінамі Шэнгенскай зоны стаў нашмат больш эфектыўным. Гэта прывяло да павелічэння аб'ёмаў гандлю і зніжэння выдаткаў, звязаных з мытным афармленнем і затрымкамі на граніцах.

Прадпрыемствам у Шэнгенскай зоне лягчэй стварыць інтэграваныя ланцугі паставак у некалькіх краінах. Вытворцы могуць закупляць кампаненты і сыравіну з розных краін Шэнгенскай зоны, не сутыкаючыся з лагістычнымі праблемамі.

Да таго ж устараненне бар'ераў для трансгранічнага руху капіталу садзейнічала павелічэнню інвестыцый у Шэнгенскай зоне, а прынцып свабоднага перасоўвання людзей у межах Шэнгенскай зоны спрыяў развіццю індустрыі турызму.

А работнікі Шэнгенскай зоны могуць лёгка шукаць магчымасці працаўладкавання ў розных краінах-сябрах, не сутыкаючыся з іміграцыйнымі бар'ерамі ці візавымі патрабаваннямі, такім чынам ствараецца больш дынамічны і эфектыўны рынак працы.

Нельга абыйсці ўвагай тое, што эканамічная інтэграцыя ў Шэнгенскай зоне садзейнічала збалансаванаму рэгіянальнаму развіццю, спрыяла скарачэнню няроўнасці паміж дзяржавамі-членамі. Доступ да буйнейшых рынкаў, інвестыцыйных магчымасцяў і кваліфікаванай працоўнай сіле з суседніх краін можа стымулююць росквіт праблемных рэгіёнаў.

Шэнгенская дамова моцна спрасціла культурны абмен між краінамі-сябрамі. Лёгкасць падарожжаў заахвоціла людзей даследаваць розныя краіны, знаёміцца з разнастайнымі культурамі і ўзаемадзейнічаць з людзьмі рознага паходжання.

А ўніверсітэтам і навукова-даследчым установам лягчэй усталёўваць партнёрскія адносіны, што спрыяе міжкультурнаму навучанню і абмену ведамі.

Садзейнічаючы падарожжам, узаемадзеянню і абмену паміж людзьмі з розных краін, Шэнгенскае пагадненне садзейнічае ўзаемаразуменню, талерантнасці і салідарнасці. Яно спрыяе разбурэнню стэрэатыпаў, дазваляючы людзям на свае вочы адчуць разнастайнасць і багацце еўрапейскіх культур.

Пашырэнне супрацоўніцтва ў галіне бяспекі паміж краінамі Шэнгенскай зоны з'яўляецца жыццёва важным аспектам Шэнгенскага пагаднення, накіраваным на забеспячэнне бяспекі Шэнгенскай зоны, адначасова

Краіны Шэнгенскай зоны праводзяць сумесныя аперацыі і вучэнні для павышэння бяспекі межаў, магчымасцей рэагавання, барацьбы з тэрарызмам.

Краіны Шэнгенскай зоны абменьваюцца разведдадзенымі і інфармацыяй аб пагрозах бяспецы, тэрарыстычнай дзейнасці, арганізаванай злачыннасці і іншых адпаведных пытаннях. Такі абмен інфармацыяй дае магчымасць на раннім этапе выяўляць і прадухіляць пагрозы бяспецы, а таксама садзейнічае скаардынаванаму рэагаванню на надзвычайныя сітуацыі і крызісы.Краіны Шэнгенскай зоны працуюць разам над узмацненнем кантролю на знешніх межах, прадухіляючы несанкцыянаваны ўезд і забяспечваючы цэласнасць Шэнгенскай зоны.

Слабыя месцы. Свабода VS бяспека

Адкрытыя межы ў Шэнгенскай зоне, пры ўсіх іх плюсах, спрыяюць магчымасці свабоднага перасоўвання тэрарыстаў паміж краінамі-сябрамі, адкрывае магчымасці для распаўсюду радыкальных ідэалогій і вярбоўкі тэрарыстаў. У некалькіх гучных тэрарыстычных атаках у Еўропе ўдзельнічалі злачынцы, якія скарысталіся Шэнгенскім пагадненнем для перасоўвання здзяйснення тэрактаў. Да таго ж злачынныя арганізацыі могуць карыстацца адсутнасцю ўнутранага памежнага кантролю для незаконнага абароту наркотыкаў, гандлю людзьмі і гандлю зброяй.

З 2015 года, у сувязі з ростам трансмежавых тэрарыстычных пагроз, а таксама міграцыйным крызісам шэраг краін Шэнгенскай зоны зноў увялі памежны кантроль і нават некалькі разоў працягвалі яго. Члены Еўрапарламента неаднаразова выступалі супраць частага паўторнага ўвядзення кантролю, які перашкаджае свабоднаму перасоўванню людзей па тэрыторыі ЕС.

У лютым 2024 года было прынята пагадненне аб пераглядзе Шэнгенскага памежнага кодэкса.

Згодна з новымі правіламі, калі пагрозы дзяржаўнай палітыцы або бяспецы з'яўляюцца непрадбачанымі, кантроль можа быць уведзены неадкладна з адначасовым апавяшчэннем Камісіі, іншых дзяржаў-членаў і Еўрапейскага парламента. Такі кантроль абмежаваны тэрмінам да аднаго месяца і можа быць прадоўжаны не больш як на тры месяцы.

Унутраны памежны кантроль у выпадку прагназуемых пагроз можа заставацца ў сіле на працягу перыяду да шасці месяцаў.  У сур'ёзных выключных сітуацыях унутраны пагранічны кантроль можа быць прадоўжаны звыш двух гадоў, максімум на 6 дадатковых месяцаў.

Акрамя іншага, памежны кантроль – гэта дорага. Кошт такога кантролю за два гады ацэньваецца ў 25-50 мільярдаў еўра аднаразовых затрат і 2 мільярды еўра ў гадавых эксплуатацыйных расходах.

Шэнген і нелегальная міграцыя

Нелегальная міграцыя з'яўляецца сур'ёзнай праблемай, з якой сутыкаюцца краіны Шэнгенскай дамовы. У 2023 годзе каля 355 300 чалавек уехалі ў ЕС нелегальна, гэта самы высокі паказчык з 2016 года.

Сеткі гандлю людзьмі эксплуатуюць уразлівых мігрантаў, у тым ліку асоб, якія шукаюць прыстанішча, і бежанцаў, спрашчаючы іх незаконны ўезд у краіны Шэнгенскай зоны праз кантрабандныя маршруты. Гэтыя злачынныя арганізацыі атрымліваюць прыбытак ад незаконнай перавозкі мігрантаў, падвяргаючы іх эксплуатацыі, жорсткаму абыходжанню і ствараючы небяспечныя ўмовы падчас перасоўвання.

Прыток нелегальных мігрантаў ускладае сур’ёзную нагрузку на праваахоўныя органы, механізмы памежнага кантролю і прыёмныя пункты ў краінах Шэнгенскага пагаднення. З-за вялікай колькасці мігрантаў уладам можа быць складана апрацоўваць заявы аб прадастаўленні прытулку, праводзіць дбайныя праверкі бяспекі і прадастаўляць адэкватную падтрымку мігрантам.

Да таго ж Нелегальная міграцыя стварае сацыяльныя і эканамічныя праблемы для краін Шэнгенскай зоны, у тым ліку ціск на дзяржаўныя паслугі, рынкі жылля, рынкі працы. Нелегальныя мігранты могуць сутыкнуцца з перашкодамі ў доступе да аховы здароўя, адукацыі, працаўладкавання і прававой абароны, што садзейнічае маргіналізацыі і эксплуатацыі мігрантаў.

Чаму палестынскія бежанцы існуюць з 1946 года? І чаму арабскія краіны адмаўляюцца іх легалізоўваць?

Рашэнне праблемы нелегальнай міграцыі ў краінах Шэнгенскай зоны патрабуе комплексных падыходаў, якія ўраўнаважваюць бяспеку межаў з павагай правоў чалавека, падтрымліваюць міжнародныя абавязацельствы па абароне бежанцаў і асоб, якія шукаюць прыстанішча, і спрыяюць ліквідацыі карэнныя прычыны міграцыі.

У лютым 2024 года Парламент і Савет Еўропы дасягнулі пагаднення аб новай памежнай працэдуры, якая будзе ажыццяўляцца непасрэдна пасля праверкі тых, хто просіць прытулку на знешніх межах, затрыманы ў сувязі з незаконным перасячэннем мяжы або пасля выратавання на моры. Мэта працэдуры састаіць у тым, каб хутка ацаніць на знешніх межах ЕС, ці з'яўляюцца заявы аб прадстаўленні прытулку неабгрунтаванымі ці непрымальнымі.

Працэдура павінна быць завершана на працягу 12 тыдняў, улічваючы апеляцыі. У выпадку адхілення іску заяўнік павінен быць вернуты на працягу 12 тыдняў. Пакуль тыя, хто просіць прытулку, праходзяць памежную працэдуру, іх не пусцяць у краіну ЕС.

Пры гэтым заяўнікам дасяжныя бясплатныя юрыдычныя кансультацыі па ўсіх адміністрацыйных працэдурах; непаўналетнія без суправаджэння не будуць падлягаць памежным працэдурам, калі толькі яны не ўяўляюць пагрозы бяспецы; сем'ям з дзецьмі прапануюцца адпаведныя ўмовы прыёму.

Год таму Мэлоні кляймілі «ультраправай», «фашысткай» і чакалі на канцлягеры ў Італіі. Што маем на сёньня?

Пагроза страты нацыянальнага суверэнітэту

Пагроза страты нацыянальнага суверэнітэту з'яўляецца праблемай, якая часта ўзнімаецца ў дыскусіях наконт Шэнгенскага пагаднення. Крытыкі сцвярджаюць, што пагадненне падрывае здольнасць асобных краін кантраляваць свае межы і іміграцыйную палітыку.

Адсутнасць памежнага кантролю азначае ў тым ліку тое, што асобныя краіны адмаўляюцца ад прамога кантролю над сваімі межамі.

Агульная візавая палітыка спрашчае працэдуры паездак, але рашэнні аб выдачы віз павінны падпараткоўвацца агульным правілам і стандартам, узгодненым калектыўна, што патэнцыйна абмяжоўвае аўтаномію асобных краін ва ўсталяванні сваёй візавай палітыкі.

Дзяржавы-члены Шэнгенскага пагаднення захоўваюць адказнасць за бяспеку сваіх знешніх межаў. Аднак існуюць механізмы для каардынацыі намаганняў па кіраванні межамі (такія як Frontex – агенцтва памежнай і берагавой аховы ЕС).

Акрамя гэтага краіны Шэнгенскай павінны ўдзельнічаюць у каардынацыі палітыкі і прыняцці рашэнняў праз розныя інстытуты і механізмы ЕС. Хоць гэта спрыяе супрацоўніцтву і салідарнасці паміж дзяржавамі-сябрамі, гэта таксама азначае, што нацыянальныя рашэнні, звязаныя з памежным кантролем, іміграцыяй і бяспекай, могуць падвяргацца кантролю і каардынацыі на ўзроўні ЕС.

Пошук балансу паміж выгадамі ад інтэграцыі і захаваннем нацыянальнага суверэнітэту застаецца складанай задачай для краін Шэнгенскай зоны.