Альфабэт Анатоля Сыса

Сёння паэту споўнілася б 59 гадоў.

А – Агонь стаў асноўнай стыхіяй для Анатоля Сыса. З агнём звязаная гісторыя нараджэння паэта, з гэтым вобразам цесна знітаваная і яго творчасць. Калі маці, настаўніца пачатковых класаў, была цяжарная, яна, дапамагаючы суседцы падліць газы ў запаленую лямпу, праз неасцярожнасць зрабіла пажар. Маці абгарэла, а ў тую самую ноч нарадзіўся Анатоль. Магчыма, гэты момант і паўплываў на светаўяўленне паэта, а ён сам пачаў асацыяваць сябе з шаравой маланкай – прыгожай з’явай, якая, аднак, мае дэструктыўны пачатак. Сыс казаў: «Паэзія – гэта інтуіцыя, калі хочаш, імправізацыя па матывах душы. Раптам я кідаю ўсё на свеце. У гэты момант мяне лепш не чапаць. Я сам як шаравая маланка…» Агонь часта з’яўляецца ў яго вершах, а першы зборнік, датаваны 1988 годам, зусім не выпадкова атрымаў назву «Агмень». Дарэчы, яго рэдактарам была Яўгенія Янішчыц.
Б – «Бацькам» называлі Анатоля Сыса калегі-паэты. А ён іх – сваімі сынамі. Паэт меў аўтарытэт сярод сяброў, якія, прымаючы да ўвагі яго творчыя поспехі, прыслухоўваліся да парадаў таварыша. Ён часцей за ўсё раіў больш думаць пра паэзію і менш «хадзіць па дзяўчатах». Сыс умеў сябраваць. Але вось сапраўдным бацькам ён, магчыма, так і не стаў. Хоць паэт карыстаўся поспехам сярод дзяўчат і нават хадзілі чуткі, што сын паэтэсы з Веткі Ларысы Раманавай Ціхан – ад Анатоля.
В – Вышыванку Анатоль Сыс любіў надзяваць на паэтычныя вечарыны. Але ён з’яўляўся на публіцы не проста ў кашулі. Сябар і аднагрупнік Сыса, паэт Эдуард Акулін неяк прыгадаў: «На трэцім курсе мы з Анатолем пашылі супермодныя тады вельветавыя тройкі (Толя – ярка-ультрамарынавую, я – пранізліва-чорную). Мы любілі надзяваць гэтыя касцюмы не толькі на танцы, але і на паэтычныя вечарыны, надзявалі пад іх кашулі-вышыванкі. І калі мы выходзілі на сцэну, на студэнтак філфака гэта рабіла гіпнатычна-шокавае ўздзеянне».
Г – Гарадзішча ў роднай вёсцы Гарошкаў, што ў Рэчыцкім раёне, Анатоль Сыс фактычна выратаваў ад знішчэння. Гэта здарылася яшчэ калі паэт вучыўся на гісторыка-філалагічным факультэце Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны. Неяк Анатоль заўважыў, што з гарадзішча пачалі браць пясок на будоўлю, таму звярнуўся ў музей і да мясцовых уладаў з просьбай спыніць знішчэнне гістарычнага помніка. Нечакана да меркавання студэнта прыслухаліся і паставілі каля гарадзішча ахоўны знак.
Д – Дняпро стаў для Анатоля Сыса не проста рэчкай, на беразе якой ён вырас, але і любімым месцам, дзе ён, прыязджаючы ў Гарошкаў, часта бавіў час, крыніцай натхнення, яркім вобразам у паэзіі. Ён «дзе-небудзь на Дняпры», — казалі гасцям сваякі паэта, калі першыя не заспявалі Анатоля ў хаце. Дняпро як сімвал радзімы з’яўляецца ў «Маналогу Сяргея Палуяна», сілу прыроды ўвасабляе ў вершы «Чорная быль», згадваецца і ў творах-прысвячэннях паэту, да прыкладу, земляка, паэта Сержука Сыса: «Дагадзіў жа ты мне, Анатоль, / дагадзіў, / як аднойчы вадою / з Дняпра напаіў».
Е – Есці Анатоль Сыс вельмі любіў сырыя вясковыя яйкі. Казалі нават, што ён мог і паляваць за курамі: у якое кубло палезе, каб узяць яйка яшчэ цёплым і хутка «спажыць». Анатоль лічыў, што сырыя яйкі вельмі карысныя для страўніка, таму еў іх досыць многа. А яшчэ ён любіў частаваць гасцей ці проста мінакоў свежым малаком. Нярэдка проста на лаўцы перад хатай стаяў літровы слоік малака: раптам камусьці захочацца? Калі маці хварэла, Сыс з задавальненнем даіў карову сам.
Ж – Жанчыны, здаецца, заўсёды звярталі ўвагу на Анатоля Сыса. Многія ў маладосці былі ў яго закаханыя. Як не пакахаць паэта, які так пачуццёва і шчыра чытае свае вершы? Але жанчыны ў большасці выпадкаў проста сябравалі. Ірына Вабішчэвіч, сяброўка Сыса, якая з ім разам вучылася ва ўніверсітэце, ва ўспамінах піша: «Часта ўсплывае верш Уладзіміра Караткевіча «Зноўку блукаю па вуліцах сумных…», дзе ўпамінаецца «Клуб адрынутых», таленавітых людзей, што так і не знайшлі сваё каханне. На маю думку, добрая жанчына побач можа кардынальна змяніць жыццё любога мужчыны. А мая сяброўка спытала аднойчы: «А ты б змагла пакахаць Сыса?» Я падумала і адказала: «Не… Але такая жанчына ёсць, толькі яны пакуль яму не сустрэліся…» Але ці хацеў яе сустрэць сам Сыс? У яго паэзіі вобраз жанчыны часцей за ўсё суадносіцца з радзімай, маці, сімвалічным жаночым стваральным пачаткам, у лірычных творах часта гучыць матыў самоты. Ды і ў вершы «У нябёсах маіх дагараюць вагні…» ён вось як адказвае на гэтае пытанне: «Ці любіў я? Любіў! / Сяброў, маці, віно…»
З – Землякі для Анатоля мелі не менш важнае значэнне, чым сваякі, тым больш што многія з іх маюць такое ж прозвішча – Сыс. Зямляк паэта Сяржук Сыс прыгадвае знакамітую фразу Анатоля «Я – Сыс. Тут можаш нікога не баяцца». Гэтыя словы забяспечвалі абарону і дапамогу. Дарэчы, простую назву апошняй прыжыццёвай кнігі паэта – «Сыс» – землякі не ўхвалялі. Яна падавалася ім недарэчнай. Анатоль жа апраўдваўся тым, што такую назву прапанавалі знаёмыя мастакі.
І – Ікар – персанаж са старажытнагрэчаскай міфалогіі, які дазволіў Анатолю Сысу, аб’яднаўшы матывы неба, крылаў, сонца, агню і ахвяры, стварыць вобраз дзеяча беларускай культуры, несправядліва асуджанага на смерць. Верш «Беларускія Ікары» ўвайшоў у кнігу паэта «Сыс» і стаў звяном у паэтычным ланцужку твораў, прысвечаных ахвярам Курапат.
К – Курапаты, месца на ўскрайку Мінска, дзе пахаваныя больш як 100 тысяч ахвяр, расстраляныя НКУС у 1937 – 1941 гадах. Яго хацеў знайсці і пабачыць на свае вочы Анатоль Сыс. З просьбай дапамагчы ў гэтым паэт звяртаўся да Анатоля Вярцінскага, які ў той час працаваў у «ЛіМе». Ахвярам Курапат прысвечана некалькі вершаў Сыса. Гэта, у прыватнасці, творы «Беларуская Ікары», «Замова ад Курапат» і «Адпусціце мяне, Курапаты». Адметна, што лірычным героем другога з’яўляецца сама ахвяра. Паэт нібыта пераўвасабляецца ў несправядліва абвінавачанага, расстралянага мужчыну і просіць даць яму магчымасць вярнуцца дадому, да дзяцей і жонкі. Значна таксама тое, што ў вершы згадваецца вёска Журавы. Але паэт не ўдакладняе асобу ахвяры, а наадварот, абагульняе вобраз, бо вёскі з такой назвай ёсць у Крупскім, Сенненскім і Ашмянскім раёнах.
Л – «Лён» стаў нечаканасцю для многіх скептыкаў. Крытыкі, у тым ліку Аксана Бязлепкіна, прагназавалі: «У Анатоля ніколі не будзе збору твораў ці нават томіка ў цвёрдай вокладцы. Ён напісаў занадта мала, меней за Максіма Багдановіча ці нават Сяргея Палуяна». Але кніга «Лён» пабачыла свет у 2006-м, меней чым праз два гады пасля смерці паэта. Цвёрдая вокладка, фотаархіў, інтэрв’ю, артыкулы, больш як чатыры дзясяткі невядомых раней вершаў… Гэты томік амаль адразу стаў бэстсэлерам і, па словах Леаніда Галубовіча, «дадаў класічнай саліднасці самому паэту».
М – Маналогі былі для Анатоля Сыса адным са спосабаў выяўлення акцёрскіх рысаў і здольнасцяў. Пасля заканчэння школы паэт паступаў на акцёрскае аддзяленне тэатральна-мастацкага інстытута, аднак не быў залічаны ў шэраг студэнтаў. У паэзіі Анатоля Сыса лірычны герой часта пераўвасабляецца ў вядомых асобаў беларускай гісторыі, літаратуры. Такім чынам, паэт імкнецца нібыта прамаўляць іх голасам. Творы так і называюцца: «Маналог…» Найбольшая колькасць маналогаў – у кнізе вершаў «Пан Лес». Адметна, што паэт выбірае сумныя, нават трагічныя постаці беларусаў, якія да канца так і не здолелі рэалізавацца. Сыс выказваецца ад асобаў Сяргея Палуяна, Уладзіміра Жылкі, Язэпа Драздовіча, Рамуальда Жакоўскага, Алеся Гаруна, Апанаса Філіповіча і некаторых іншых. Думаецца, традыцыю Сыса прамаўляць голасам памерлых творцаў сёння ў сваіх баладах працягвае Віктар Шніп.
Н – Нябожчыкі, вобразы магілы, пахавання, матыў скончанага жыцця часта з’яўляюцца ў паэзіі Анатоля Сыса. Асабліва часта ён звяртаецца да тэмы смерці ў апошнія гады. Падаецца, што лірычны герой не баіцца памерці, ён са смерцю нібыта гуляе, а сам паэт лёгка пераўвасабляецца ў нябожчыкаў. Кажуць, са смерцю гуляць нельга… Аднак ва ўсіх гэтых творах чуюцца ноткі горычы, расчаравання, смутку праз нерэалізаванасць. Рамантычнае бунтарства, змаганне паступова змяняюцца стомленым радком: «Беларусь мая, мая магіла…»
О – «О сівая мая, о боская» – звяртаецца Анатоль Сыс да Радзімы ў вершы «Беларусі». Яшчэ ў пачатку творчай дзейнасці паэт выбраў для сябе крэда «Маці – Радзіма – Мова». Але менавіта Радзіма – паняцце цэнтральнае, яно, як вір, убірае ў сябе астатнія вобразы, на гэтае верацяно намотваюцца усе памкненні і пачуцці. Малітва, змаганне, любоў, адданасць… Можа, таму так шчыра, пранікнёна і горка гучаць знакамітыя радкі:
 Паэт сказаў: п’ем за Айчыну!
І кожны выпіў: за сябе…
П – «Пан Лес» – метафарычная назва другой кнігі вершаў Анатоля Сыса, якая выйшла ў 1989 годзе. Пан Лес – метафара радзімы, магчыма, яшчэ больш глыбокая і духоўная, чым «Агмень». Тут ён апавядае гісторыю свайго нараджэння, піша пра маці, бацьку, бабуліны бурштынавыя каралі, распрацоўвае і сваё паэтычнае крэда. Выхад гэтай кнігі стаў для паэта пэўнага кшталту жыццёвай мяжой. Менавіта пасля яе выдання ён праз хваробу страўніка звольніўся з працы на кінастудыі і пачаў жыць толькі на пенсію.
Р – Радаўніца, дзень памінання памерлых продкаў, якая ў год смерці паэта выпала на дату 10 мая, сімвалічна стала днём пахавання Анатоля Сыса. Яго сястра Валянціна тады сказала: «Хаваць будзем на Радаўніцу, бо на Радаўніцу брама ў рай адчыненая, і наш Цішка адразу пойдзе ў рай. Цішка… У нашым Гарошкаве Сысаў многа, таму нас клікалі Цішкамі. Бацька наш – Цішка, і мы ўсе ягоныя Цішкі, а не Ціханавічы».
C – Сыс – досыць распаўсюджанае прозвішча ў той мясцовасці, дзе нарадзіўся паэт. Анатоль заўсёды цікавіўся сваімі «сваякамі», вывучаў розныя версіі паходжання слова «сысм. Ён прытрымліваўся меркавання, што яно ўтварылася ад мянушкі «сыса» – так у ранейшыя часы называлі дзяцей, якія доўга смакталі цыцку ці пальцы. Аднак кажуць, што, каб пусціць пылу ў вочы, паэт мог заявіць, што ў прозвішча скандынаўскія карані, а на Беларусь яно трапіла падчас наладжвання шляху «з варагаў у грэкі». Дарэчы, пісьменнік з прозвішчам Сыс ёсць і ў Чэхіі. Карал Сыс – досыць знаны аўтар, з чыёй творчасцю быў знаёмы і Анатоль. Сяржук Сыс успамінае, што неяк Анатоль даў яму сваю кнігу «Сыс» са словамі: «Гэта, Сяржук, трэба перадаць у Чэхію, Каралу. Няхай ведае, што на Беларусі таксама вумныя Сысы ёсцьм. У кнізе было напісана: «Сыс, кроў мая, ты, у параўнаньні са мною – карлік! Я перакладаў твае вершы на беларускую мову! Чарнобыльскі мутант, Сыс».
У – Успаміны пра Анатоля Сыса напісалі, здаецца, усе ці амаль усе, хто хоць аднойчы з ім сутыкаўся. Як кажуць, «адмемуарыліся». Але Паліна Сцепаненка неяк адзначыла, што большасць успамінаў – гэта найперш рэфлексіі, аповеды пра «сябе на фоне Сыса, ці Сыса на іх фоне». А пра чалавека ніхто не піша. Можа, таму, што насамрэч Анатоля добра ніхто не ведаў. Надта таленавіта ён хаваўся за рознымі маскамі – паэта-пасіянарыя, тонкага лірыка, п’янага правінцыяла. Можа, чытаючы гэтыя ўспаміны, усё ж варта глядзець глыбей, а не абмяжоўвацца тонамі бруднай бялізны, што ляжыць на паверхні?
Ф – Фальклорна скіраванай паэзію Анатоля Сыса не назавеш. Аднак нельга сцвярджаць і таго, што ён цалкам адмаўляўся ад народнай творчасці. Даследчыкі адзначаюць, што ў сваёй паэзіі Сыс не проста пераймаў мастацкія асаблівасці фальклору, але трансфармаваў іх і нават ствараў. Ён часцей за ўсё выкарыстоўвае алюзіі на ўсім вядомыя народныя творы, тым самым нібыта ведучы гутарку з чытачом-беларусам. Варта прыгадаць хаця б верш «Чорная гадзюка, белая змяя», дзе застаецца толькі народная рытміка, твор «У чароце птушка начавала», што на песеннасці акцэнтуецца рэфрэнам «ой-лю», а «Замова ад Курапатаў» толькі назвай суадносіць верш з народным жанрам і тым самым абазначае асноўную ідэю твора.
Х – Хата, дзе нарадзіўся і вырас Анатоль Сыс, заўсёды гасцінна прымала сяброў, гасцей. Прымае і цяпер, пасля смерці паэта. Штогод у дзень нараджэння Анатоля ў Гарошкаве, на падворку яго роднай хаты, ужо традыцыйна праходзяць паэтычныя чытанні, бардаўскія канцэрты – адмысловыя святы паэзіі у гонар Сыса. Каб ушанаваць яго памяць, збіраюцца землякі, старыя і новыя сябры з розных куткоў краіны.
Ц – Цырульнікам па адукацыі Анатоль Сыс не быў, аднак любіў падстрыгчы сяброў. Натуральна, з жартамі. Ларыса Раманава ўспамінае: «Прыехала я аднойчы да Сыса ў госці. Ён кажа: «Хочаш, я буду тваім візажыстам?» Я адказала, што хачу. Тады Анатоль узяў нажніцы і ўрачыста прамовіў: «Ты будзеш як Джулія з «Альпійскай балады»!» Нажніцы былі не вельмі вострыя, але хвілін праз 10 на маёй галаве зусім нічога не засталося. Раптам зайшлі да Сыса аднавяскоўцы. «Ты так добра ўмееш стрыгчы! Толькі няроўна», – пажартавалі яны». 
Ч – Чарка стала ці не найлепшай сяброўкай Анатоля Сыса. Яна ж яго, па сутнасці, і загубіла. Дарэчы, у студэнцкія гады Анатоль не надта любіў выпіць і зазвычай абыходзіў увагай застоллі ў Гарошкаве. Паэт прызвычаіўся да гарэлкі ўжо калі жыў у Мінску і цягнуўся не столькі да самой чаркі, колькі да непрадказальнай застольнай размовы. Спачатку яму хутчэй падабалася атмасфера нязмушанасці, што ўзнікала падчас сумеснай выпіўкі творцаў. А потым… Паэт Зміцер Вішнёў успамінае: «Сутыкаюся з Валянцінам Акудовічам, які хутка бяжыць, яўна з рэдакцыі часопіса «Крыніца». Філосаф збянтэжана паведамляе: «П’яны Сыс прыйшоў у рэдакцыю – усе разбягаюцца!.. Не ведаю, як там Галубовіч!..» Кажуць, Сяржук Сокалаў-Воюш папярэджваў сяброў, што не падасць рукі таму, хто будзе піць з Сысам. Ды потым Анатолю ўжо і не надта патрэбная была кампанія…
Ш – «Шлях да музы» – самаробны мемуарны «блакбастарм Лідзіі Восізавай, што распаўсюджваецца ў Гомелі. Натуральна, кніга прысвечаная Анатолю Сысу. Сам паэт скардзіўся, што яго зборнікаў няма ў мясцовых бібліятэках, аднак, думаецца, цяпер гэтая хіба выпраўленая. Больш за тое, у Рэчыцы і нават шырэй – на Гомельшчыне – пра паэта памятаюць. Выказвалася некалькі мясцовых ініцыятыў па выданні кніг Сыса, а прафесар ГДУ імя Ф. Скарыны, раней сябар Анатоля Іван Штэйнер выдаў эсэ-манаграфію «Свае руны мне не вышыць: спадчына Анатоля Сыса». Дарэчы, на сайце Рэчыцкай раённай ЦБС змешчаная неблагая бібліяграфія, што дапаможа пры знаёмстве з творчасцю паэта.
Э – Эпатажнасць як рыса заўсёды прысутнічала ў характары Анатоля Сыса. Ён умеў не проста здзіўляць, але нават шакаваць. Блізкі сябар паэта, пісьменнік Адам Глобус ва ўспамінах піша: «Аднаго разу Сыс у рэдакцыі літаратурнага тыднёвіка чэлес паказаў, дастаў з портак і «вось вам пятак, засранцы!» Эпатажны жэст». Сыс мог у запале парваць кашулю на грудзях, голасна крычаць на усю станцыю метро, каб трапіць у пад’езд – выламаць дамафон, а неяк нават узняўся на сцэну «Басовішча» і прачытаў верш. Словам, па ўзроўні эпатажнасці з ім складана было б камусьці супернічаць.
Ю – Юнацкія вершы Анатоля Сыса не захаваліся. Прынамсі, такую легенду распаўсюджваў сам паэт. Жывучы ў Мінску, ён часта казаў, што спаліў сваой архіў, ніводнага з рукапісаў ранніх твораў не засталося. Аднак у 2011 годзе сястра паэта Тамара расказала Алесю Бяляцкаму і Сержуку Сысу, што неразабраны архіў Анатоля ў Гарошкаве ўсё ж існуе. Перабіраючы рукапісы і друкапісы, сябры паэта сапраўды знайшлі шмат цікавостак. Сярод вершаў, пародый і перакладаў, якія гучалі з вуснаў паэта яшчэ ў студэнцкія гады, знайшоўся і машынапіс зборніка «Берагі майго юнацтва» (ці іншая верагодная назва – «Манускрыпт майго юнацтва»), складзенага з вершаў, напісаных у канцы 1970-х — пачатку 1980-х. Адметна, што Анатоль адсылаў гэтую кніжачку на рэцэнзію ў Саюз пісьменнікаў Беларусі, аднак атрымаў адмоўны водгук (адказ рэцэнзента таксама захаваўся). Імаверна, менавіта з гэтай прычыны толькі два вершы са зборніка былі пазней апублікаваныя. Некаторыя з невядомых раней тэкстаў былі надрукаваныя ў часопісе «Дзеяслоў». Спадзяюся, што ў поўным аб’ёме яны выйдуць асобнай кнігай.
Я – «Ягамосць» – так хацеў назваць сваю кнігу вершаў Анатоль Сыс. Аднак не здолеў. Сябры паэта часткова выканалі яго задуму і пад гэтай назвай падрыхтавалі кнігу прысвячэнняў Анатолю Сысу. Яна выйшла ў серыі «Бібліятэчка часопісу «Дзяслоў» да 50-годдзя паэта. Пад яе вокладкай сабраныя творы аўтараў, асабіста знаёмых з Анатолем, а таксама творцаў, якія ведаюць яго толькі па вершах. Ветлівым словам «Ягамосць» беларусы даўней звярталіся да незнаёмых людзей, мінакоў. Дык, можа, Анатоль Сыс усё яшчэ застаецца для нас незнаёмцам?
Марына Весялуха, budzma.by