Віктар Шэндэровіч: «Без паветра свабоды ў краіне спачатку не стане Бродскага, а потым ежы»
Гэтае інтэрв’ю было для выдання «Собеседник», аднак яно так і не было апублікаванае — гендырэктар не даў дазволу. У выніку пісьменнік выклаў гутарку на сваёй старонцы ў Фэйсбук. Шэндэровіч разважае пра тое, ці магчымы «раскол эліт», пра тое, ці варта верыць сацыялагічным апытанням у таталітарнай краіне і ці варта атаясамліваць дзяржаву і краіну.
— Пасля размовы Прыгожына і Ахмедава загаварылі пра раскол элітаў. А як наогул змяніліся эліты за год?
— Калі мы кажам «палітычная эліта», трэба разумець, што стаіць за гэтым азначэннем. У праклятай Амерыцы гэта — законна (на сумленных, роўных, свабодных выбарах) абраны прэзідэнт, двухпалатны (законна ж абраны) кангрэс, незалежны суд, свабодныя СМІ, мясцовая ўлада. Так, за элітамі стаяць карпарацыі і бізнес-інтарэсы, але гэта мільёны працоўных месцаў і, у канчатковым рахунку, тыя ж падаткаплацельшчыкі, яны ж выбаршчыкі. Ці ёсць пытанні да якасці гэтай палітычнай эліты? Так, зразумела. Але электарат можа рэгуляваць сітуацыю з дапамогай выбараў і грамадскіх інструментаў ціску на ўладу.
А што такое палітычная эліта ў нашым выпадку? Аб легітымнай уладзе Пуціна смешна казаць ужо з трэцяга, высмактанага з пальца, тэрміну, а з 2020-га, пасля галасавання на пяньках і «абнулення», нашая палітычная сістэма апісваецца словам «рэжым», па прыкладзе Лацінскай Амерыкі сярэдзіны мінулага стагоддзя. Проста група, так бы мовіць, «патрыётаў» прыйшла да ўлады і забылася сысці.
— Рыгор Юдзін, сацыёлаг і філосаф, у сэрцах неяк сказаў, што наша эліта — гэта тыя, хто выйграў у адмоўным адборы.
— Усё дакладна. Ведаеце, калісьці Дзмітрый Барысавіч Зімін, вялікі рускі філантроп і асветнік, дзяліўся са мной сваімі думкамі аб падонках у прыродзе і ў чалавека. У прыродзе, у сабак і малпаў, напрыклад, падонкі займаюць найніжэйшую, прыдонную прыступку ў іерархіі зграі. Таму і «падонкі».
А ў чалавечай супольнасці «падонкі» рэгулярна становяцца важакамі зграі — ну і лёс у зграі пасля гэтага бывае адпаведны.
Таму ў нас не раскол элітаў, а бітва жаб і гадзюк, прабачце. Барацьба за бюджэты і ўнутрыкарпаратыўны ўплыў паміж Следчым камітэтам і пракуратурай, Прыгожыным і Беглавым. У нас у краіне яшчэ шмат чаго можна папілаваць, не Албанія — вось і ўвесь вам раскол элітаў.
— Але народ гэтую эліту ўпэўнена падтрымлівае, мяркуючы з апытанняў.
— Якіх апытанняў? У таталітарных краінах няма сацыялогіі: тамтэйшыя апытанні паказваюць толькі ўзровень страху і Стакгольмскага сіндрому. Ідзіце і спытаеце на вуліцах Пхеньяна: ці няма каго супраць Працоўнай партыі Карэі?
Што насамрэч крыецца за «аднадушнай падтрымкай» Пуціна, мы даведаемся ў той момант, калі пясочны гадзіннік гісторыі перавернецца. Пасля запрашэння ў адзін галандскі горад ён таксічны для свайго ж атачэння ўжо цяпер. І як толькі ён досыць саслабне, яны навыперадкі пабягуць яго здаваць.
— Нічога суцяшальнага вы пра эліту не сказалі. І ў Расіі ўсё па-ранейшаму, як у Чэхава — «нахабства моцных» і «скотападобнасць і невуцтва слабых». А з народам што адбываецца? Раз-пораз даводзіцца чуць, што мы тут рэальна выраджаемся.
— Давайце вернемся да дэкартавай формулы, што перш за ўсё трэба дамаўляцца пра значэнне тэрмінаў. «Народ» — слова цалкам дэмагагічнае і правакатыўнае. Калі мы кажам «народ», то заганяем пад адзін агульны назоўнік Прыгожына і Уладзіміра Кара-Мурзу, прафесара Праабражэнскага і Шарыкава. Гэта ж усё адзін народ! А які агульны назоўнік у гэтага народа? Расійскі пашпарт? Але ён ёсць у Стывена Сігала, у Жэрара Дэпардзье, у мяне і ў Рамзана Кадырава.
Давайце пашукаем слова дакладней, чым размытае «народ». Давайце назавем гэта «насельніцтва Расіі». Пуцінская палітычная сістэма дзесяцігоддзі напралёт мэтанакіравана і паспяхова займаецца вырошчваннем гэтага насельніцтва. Тыя, хто вырашаецца супрацьстаяць гэтаму працэсу — садзяцца ў турму, з'язджаюць або маргіналізуюцца, не ў сілах змяніць сітуацыю.
Дык вось, калі пад словам «народ» разумець сярэдняе арыфметычнае, то гэта сённяшняе сярэднеарыфметычнае — вынік дваццацігадовага апраменьвання з тэлевізара.
Казьма Пруткоў казаў: «Многія людзі падобныя да каўбас: чым іх начыняць, тое яны ў сабе і носяць».
І ў галовы амаль паўтары сотні мільёнаў людзей штодзённае запампоўваецца гэтая крывавая атрутная каўбаса. Пра Пуціна як пра адзіны шанец Расіі, пра Захад, які спіць і бачыць, як бы знішчыць Расію, апору міру і духоўнасці, пра ўкраінскі нацызм...
Але велізарная колькасць людзей проста не ў стане думаць, яны не ўмеюць супастаўляць інфармацыю і аналізаваць яе, разумееце? Гэтаму трэба вучыцца.
Нямецкі народ, напрыклад, таксама нічога сабе быў народ. А потым ён тры гады паслухаў гебельсаўскае радыё. І ўсё, Германія звар'яцела. Дык гэта праз тры гады. А тут дваццаць тры.
Вяртаючыся да Дэкарта, дакладней будзе казаць не пра прыроджаны дэфект нейкага «народа», а пра нейкі сумарны вектар пуцінскіх намаганняў, пра цалкам рукатворны сацыяльны ліфт. Вось у Германіі, напрыклад, у 1933 годзе высвятляецца, што для пасады, кар'еры, задавальнення сваіх комплексаў і доступу да казны трэба любіць Гітлера. І гэты сацыяльны ліфт падымае жадаючых наверх, а Брэхта і Томаса Мана адпраўляе ў склеп. І дай Бог яшчэ, каб не ў літаральным сэнсе.
Народ — паддоследная істота, на якім зрабілі гэты вопыт, не больш за тое.
— Віктар Анатольевіч, вы самі вернецеся?
— Як толькі я змагу вярнуцца на Радзіму, а не ў турму (паколькі, па цяперашніх іх блатных паняццях, я нагаварыў прыкладна на пяць пажыццёвых), — я зразумела, вярнуся.
Жыць у Расіі наогул можна і цяпер, калі ты гатовы існаваць па існуючых правілах. Я не кажу, што гэта дрэнна, гэта проста іншая стратэгія. Называць тое, што адбываецца на Украіне «спецыяльнай ваеннай аперацыяй»? Ну добра, давайце называць так. А Савецкі Афган з мільёнам забітых намі афганцаў — інтэрнацыянальнай дапамогай.
Калі ты гатовы гуляць у гэтыя гульні, то можна жыць і ў Расіі. Але, з іншага боку, мы ўжо бачым, як людзі садзяцца ў лагеры, таму што сусед у метро зазірнуў у іх тэлефон, убачыў там украінскі сцяг і выклікаў паліцыю. Гэта ўжо новы этап дэградацыі, звярніце ўвагу. Гэта ўжо не выпадкі Навальны, не Яшын, не Кара-Мурза, якія пасаджаныя як небяспечныя палітычныя праціўнікі — гэта ўжо лавінападобны працэс...
— За мяжой сёння знаходзяцца многія вашы калегі-пісьменнікі, рэжысёры, акцёры, крытыкі, журналісты. Па суседстве з вамі Людміла Уліцкая, Уладзімір Сарокін, Дзмітрый Глухоўскі, Міхаіл Шышкін…
— ...А крыху далей і Быкаў, і Акунін, і Крымаў, і Тумінас, і Сярэбранікаў, і вельмі многія.
Затое ўбачыць іншае... Цяпер, кажуць, у Расіі ў кіно ўсё стала вельмі добра з фінансаваннем — толькі здымай! Улада з усіх сіл хоча зрабіць выгляд, што нічога такога не адбываецца, што нармальнае жыццё працягваецца....
А ўжо калі ты захочаш зняць кіно ў славу спецаперацыі, цябе проста зальюць грашыма! Ну, а далей кожны вырашае для сябе: хтосьці з'язджае і шукае магчымасць працаваць звонку, хтосьці шукае кампраміс унутры, хтосьці проста сыходзіць з прафесіі, хтосьці ссучваецца. Усё як заўсёды.
— Нешта вялікае ў расійскім мастацтве цяпер можа з'явіцца?
— Вялікае ствараюць людзі. Салтыкоў-Шчадрын, Талстой, Дастаеўскі пісалі свае лепшыя тэксты ў самыя гнюсныя часы, пры Аляксандры III. У выпадку з Салтыковым-Шчадрыным гэта прама звязана: чым больш паганы быў час, тым вышэй і чысцей станавілася нота салтыкоўскай лютасці...
Але ці разумееце, якая справа: гэта абвальванне эканомікі прыкметна для вока. А адпампоўка паветра свабоды не адбіваецца адразу лінейным чынам. Але мы памятаем, што краіна, з якой паўстагоддзя таму беглі або былі выгнаныя Аксёнаў, Барышнікаў, Бродскі, Растраповіч з Вішнеўскай — праз нейкі, цалкам кароткі час, загнулася.
— Вельмі многія не вернуцца ўжо ніколі ў Расію?
— Хтосьці вернецца, хтосьці не...
Свабодны чалавек у вольным свеце жыве дзе хоча. Але вось калі яму не даюць жыць, дзе ён хоча... Калі Тумінаса выганяюць з тэатра Вахтангава, а Крымаву закрываюць пастаноўкі, калі Сярэбранікаву закрываюць тэатр... І я не стаўлю сябе ў адзін шэраг, але калі мае кнігі проста не бяруць у крамы, — гэта ўжо зусім іншая справа.
Гэта дзяржава, якая захапіла тваю радзіму, перакрывае кісларод людзям.
І горш у выніку, паверце, будзе нават тым, хто паняцця не мае пра Крымава і Тумінаса.