Віктар Жыбуль — паэт, які працуе над памяццю і загойвае раны

На мінулым тыдні свой 46-ты дзень народзінаў адзначыў паэт, майстар перфарматыўнага чытання, літаратуразнаўца і даследчык Віктар Жыбуль. Імя гэтае вядомае у сувязі са знакамітым літаратурным аб'яднаннем «Бум-Бам-Літ», якое ў свой час дало нашай культуры з тузін выбітных літаратараў. Эпатажныя выступы «бум-бам-літаўцаў» трывала ўпісаную ў гісторыю мінскіх дзевяностых. З таго часу ўцякло шмат вады, змянілася і культурная сітуацыя, і самі творцы. Змяніўся і Жыбуль.

Я памятаю студэнцкія гады, калі яшчэ зялёным і саплівым з захапленнем глядзеў на выступы Віктара Жыбуля і смяяўся там, дзе патрэбна было смяяцца, маўчаў там, дзе было не да смеху. Не сказаць, што мне падабаліся яго вершы, але такая паэзія — авангардная, эксперыментальная, часам наўмысна крыклівая — таксама мае права быць. Зрэшты, яна запамінаецца. Не ўсё ў ёй было бессэнсоўнай гульнёй слоў, часам напрыканцы вясёлай чытанкі Жыбуль нечакана «прыбіваў цвіком». Магло быць нешта «лёгкае» — напрыклад:

***

Выйшаў чалавек глухі 

На трамвайныя шляхі. 

— Дзінь-дзінь-дзінь! — сказаў трамвай.

І адвёз глухога ў рай.

А магло быць і такое:

Біёлагам-практыкам

Не рэжце жабак, не катуйце мышак!

Яны не вінаватыя ні ў чым.

Зматайце лепш вантробіны з пакрышак

Машыны часу, на якой ймчым.

Ці вось яшчэ:

***

Пакуль ніхто з нас не здох — 

не спыніцца наша хада. 

І нам ісці па глуздох, 

пакуль у саміх не паедзе дах.

Такога Жыбуля любілі запрашаць на выступы ў школы і ва ўніверсітэты. Школьнікам і студэнтам падабалася — і, без сумневаў, падабаецца дагэтуль. Але паэт Віктар Жыбуль ёсць і іншы, як быццам бы і іншы чалавек — у самыя цяжкія свае часіны, інтравертны, меланхалічны, задуменны; паэт глыбокай філасофіі, на якога паўплывалі лёсы папярэднікаў — страчаных і пераадкрытых у архівах.

Гэта вельмі «чалавечая» паэзія, калі можна так сказаць, вельмі блізкая цяперашнім беларусам, якія перажываюць крызіс гуманізму і вымушаныя чапляцца за рэшткі старых сэнсаў, каб перачакаць ліхое і дажыць да таго часу, калі з'явяцца новыя сэнсы.

Куча

Я адшукаў маленькую крупінку золата

ў вялізнай кучы смецця

і падумаў:

«Няўжо гэта і ёсць тое,

на што я паклаў

сілы жыцця свайго?

Няўжо ж плён дзейнасці чалавечай

абарочваецца несувымернасцю

з затрачанымі намаганнямі?»

І, заціснуўшы ў кулаку крупінку золата,

я ў маркоце пайшоў куды вочы глядзяць.

Так ішоў я, ішоў, пакуль не пабачыў

вялізную кучу…

золата,

вакол якой нейкія людзі

вадзілі карагоды.

Мяне ахапіла здзіўленне.

«Адкуль тут цэлая куча золата?» — спытаў я.

І людзі мне адказалі:

«Яна атрымалася, калі ўсе мы склалі разам

па крупінцы золата,

якую кожны з нас адкапаў

у сваёй кучы смецця».

Я пасміхнуўся,

дадаў да кучы сваю залацінку

і далучыўся да карагоду.

І з гэтага часу

ўладарства смецця

мяне болей не палохае.

Праца ў архівах — сфера дзейнасці Віктара Жыбуля, якая за паэзіяй адыходзіць на другі план, — займае важную частку ў жыцці творцы, дзякуючы якому сталі вядомыя імёны і лёсы многіх «нерасстраляных» аўтараў. Менавіта Жыбуль паспрыяў таму, каб цяперашнія пакаленні даведаліся шмат пра каго з тых, чые імёны, паводле задумы савецкіх чэкістаў, мусілі быць назаўсёды забытымі. Сяргей Астрэйка, Юрка Лявонны, Зяма Півавараў, Сяргей Фамін, Сяргей Мурзо — гэта толькі тыя імёны, якія гучаць сярод «канону» «нерасстраляных паэтаў». А ёсць яшчэ шмат тых, хто яшчэ чакае свайго часу, каб стаць вядомым для сваіх нашчадкаў, тых, чые прозвішчы вядомыя толькі архівістам, а тэксты засталіся на пыльных зжаўцелых старонках чарнавікоў, якія — добра калі — захаваліся да нашых дзён. 

Варта таксама згадаць і анталогію «Бліскавіцы», якую наш сённяшні герой укладаў разам з літаратуразнаўцай, паэткай, даследчыцай Аксанай Данільчык. Гэта важкая ва ўсіх сэнсах кніга, у якой сабраныя вершы беларускіх паэтак — вядомых і невядомых — якія хоць-кольвек пісалі ці спрабавалі нешта ствараць, па-мастацку асэнсоўваючы сваю рэальнасць. Многія з тых, хто ёсць у кнізе, апублікаваныя ўпершыню.

Віктар Жыбуль: Незалежных выданняў у часы БССР не было

У авангардзе ўсёй гэтай працы стаіць якраз Віктар Жыбуль, і для мяне ён перш за ўсё пра гэта — пра тое важнае, што мы забываем, а забываць нельга. Пра памяць. Пра тытанічную працу над «уваскрашэннем» імёнаў. Пра аднаўленне гісторыі. Пра справядлівасць. 

Вядома, такая праца пакідае свой след і робіць легкадумнае важкім, крыклівае — ціхім. Гэтак стала і з паэзіяй Жыбуля, якая па-ранейшаму далёкая ад звыклай, «унармаванай», але ўжо нашмат больш блізкая да метафізікі.

Ідэалізм

Шпацыруючы па былых старых могілках,

дзе самыя апошнія надмагіллі

зрылі бульдозерамі колькі гадоў таму,

я заўважыў старую кабету

ў доўгім чорным плашчы,

якая настойліва нешта шукала,

зазіраючы за кусты.

Напэўна, тут калісьці

быў пахаваны нехта з яе сваякоў

і яна прыйшла сюды

з кволым спадзяваннем:

а раптам магілка,

незаўважаная бульдазерыстамі,

выпадкова захавалася?

Але можа быць і так,

што шукае яна не магілку,

а ўсяго толькі пустыя бутэлькі,

пакінутыя ў кустах

рабочымі пасля змены?

Мне, аднак, сімпатычней

першая версія ўбачанага:

хоць нехта яшчэ памятае,

што гэта могілкі,

а не нейкі там звычайны сквер.

Магчыма, я ідэаліст,

але быць ідэалістам у гэтай краіне —

адна радасць і ўцеха —

калі за кожным кустом

мроіцца месца спаткання з вечнасцю,

а кожны бомж,

які калупаецца ў сметніку,

натхняе на думкі

пра адраджэнне гістарычнай свядомасці.

Што яшчэ важна сказаць, дык гэта тое, што паэт, як і многія іншыя творцы і проста неабыякавыя людзі, вымушаны быў з'ехаць з Беларусі. Сёння гэтай сумнай гісторыяй ужо нікога не здзівіш, сотні тысяч беларусаў трапілі ў складаныя жыццёвыя абставіны і спрабуюць неяк працягваць жыць там, куды іх закінуў лёс.

З гісторыі «Першацвета», або Калі ўтвараюцца «ўзвышшы»

Віктара Жыбуля лёс закінуў у Германію — і там ён працягвае сваю творчую, літаратуразнаўчую і даследчыцкую дзейнасць, па-ранейшаму звязаную з роднай краінай і яе культурай. І гэты важны і складаны этап у жыцці творцы таксама знайшоў адбітак у яго вершах. Яны «ўжо не тыя» — у тым сэнсе, што чытаеш іх і не ўяўляеш, як вечна вясёлы, артыстычны Жыбуль, які прывык не дэкламаваць, а паказваць, будзе рабіць гэта ў сваёй новай рэальнасці. Як паказаць чытачам эміграцыю, самоту, няпростасць жыццёвых варункаў, што ўва многім пераклікаюцца з тымі, якія раней былі проста старонкамі ў архівах.

Сацыяфобная балада

У нашай маленькай вёсцы

тры двары і ніхто нікога не ведае

у нашай маленькай вёсцы

тры двары і ніхто нікога не ведае

тры двары і ўсе адно ад аднаго хаваюцца

тры двары і ўсе адно аднаго пазбягаюць

У скрушны момант

жыхары адной хаты

сказалі што ім так жыць надакучыла

што трэба нешта рашуча мяняць

у адносінах і як бы ўвогуле

і з'ехалі

кудысьці з'ехалі

адсюль дзе было так моташна

У нашай маленькай вёсцы

два двары і ніхто нікога не ведае

у нашай маленькай вёсцы

два двары і ніхто нікога не ведае

два двары і ўсе адно ад аднаго хаваюцца

два двары і ўсе адно аднаго пазбягаюць

Час няўмольны

выгнаў людзей з другой хаты

паклікаў у светлую будучыню далёка вельмі паклікаў

разам з хатай

месца спляжыў пасыпаў попелам

засеяў сумнікам і баршчэўнікам

разараў яшчэ раз пасыпаў яшчэ раз засеяў

У нашай маленькай вёсцы

адзін двор з адным чалавекам

у нашай маленькай вёсцы

адзін двор з адным чалавекам

ён сам ад сябе хаваецца

ён сам сябе пазбягае

ён сам сябе не ведае

А калі ён сябе выпадкова знайшоў

а калі ён з сабой выпадкова сустрэўся

а калі ён сябе выпадкова спазнаў

ён спалохаўся і выпадкова сканаў

У нашай маленькай вёсцы

няма ні двароў ні людзей

у нашай маленькай вёсцы

няма ні двароў ні людзей

затое

няма ад каго хавацца

няма каго пазбягаць

няма каго ведаць

Ёсць такое цікавае слова — «дрындушкі». Часцей за ўсё я яго сустракаў, калі гаворка ішла пра паэтаў мінулага стагоддзя часоў сталінскіх рэпрэсій. Яны вымушаныя былі пісаць нешта абы-якое, відавочна прымусовае, несапраўднае, але «бяспечнае», каб іх не чапалі. «Дрындушкамі» я пра сябе называю тэксты-забаўлянкі, рыфму дзеля рыфмы, выказванне дзеля выказвання. Часам такое сустракалася і ў Жыбуля, і я, студэнт-філолаг, навучаны ўжо «тэатру абсурду», контркультуры і іншым «нефарматам», дараваў яму адсутнасць глыбокіх сэнсаў у імя абсурднасці, за якой, цалкам магчыма, проста не бачыў іншых пластоў.

Прайшоў час. І я ўжо даўно не студэнт, і любімыя паэты «выраслі», «пасталелі». З'явіліся новыя інтанацыі, новыя тэмы, адметныя, глыбокія метафары — і задавальненне ад іншай паэзіі, якая кладзецца пластырам на раны і загойвае тое, што баліць.

* * *

Пад прыціхлыя крокі

мінакоў пад балконам,

пад пустыя папрокі,

пад нямыя праклёны,

пад ахрыплыя тосты,

пад званы новай эры

вечар ціхі, як помста,

уваліўся ў кватэру.