«Я гадала, колькі я вытрымаю ўдараў, перш чым зламаюся». Расійская праваабаронца — пра Акрэсціна

Расійская журналістка Кацярына Яньшына прыляцела ў Мінск на суд над нобелеўскім лаўрэатам, праваабаронцам Алесем Бяляцкім. А аказалася на Акрэсціна. Сваё першае і вельмі вялікае інтэрв'ю пасля вызвалення Яньшына дала выданню «Адвакацкая вуліца», з якім яна супрацоўнічае.

«Я не шкадую, што туды паехала»

— Калі ты прыехала ў Мінск і для чаго?

— Я прыляцела ў Беларусь увечары 4 студзеня — прысутнічаць на першым пасяджэнні па «справе «Вясны» як незалежны назіральнік.

— У многіх, хто даведаўся пра тваё затрыманне, узнікла пытанне: навошта ўвогуле ехаць у такую небяспечную краіну ды яшчэ і асвятляць «палітычны» працэс? Многія лічаць, што гэтая задума скончылася так, як і павінна была. Дык навошта ты паехала?

— Фразы «Ты павінна была разумець, куды ты едзеш» і «Ты што, не чытаеш навіны?» я сапраўды чула — у тым ліку і ад супрацоўнікаў беларускай міліцыі. Многія гавораць, што калі нешта небяспечна, трэба не высоўвацца. Але я такі падыход не падзяляю.

У Беларусь я паехала, таму што лічу працэс «Вясны» вельмі паказальным. І нават аднаго дня мне хапіла, каб зразумець, наколькі абсурдна тое, у чым абвінавачваюць супрацоўнікаў «Вясны». Іх абвінавачваюць — абсалютна непрыхавана — у праваабарончай дзейнасці. У справе напісана, сярод іншага, што «Вясна» абвінавачваецца ў аказанні прававой дапамогі, у аплаце штрафаў, у аплаце харчавання тым, хто адбываў адміністрацыйнае пакаранне. Вось гэта і называюць злачыннай дзейнасцю.

Я не магла ўявіць, што будуць менавіта такія фармулёўкі. І паехала, каб на свае вочы пабачыць «палітычны» працэс над нобелеўскім лаўрэатам. Мне хацелася расказаць пра тое, што там адбываецца. І хай так атрымалася, што мяне з працэсу выдалілі, але нават аднаго дня мне аказалася дастаткова, каб зразумець, што гэта за працэс.

Адразу кажу: я не шкадую, што туды паехала. І, напэўна, калі б я ведала, чым гэта скончыцца, то ўсё роўна паехала б. Можа, апранулася б трохі зручней, каб не ў пінжаку быць у камеры.

— Але ты дапускала, што ўсё можа так скончыцца?

— Я разумела, што нейкія праблемы з праваахоўнымі органамі верагодныя. Што мяне, магчыма, затрымаюць у аэрапорце яшчэ ў Расіі. Ці не пусцяць у Беларусь пасля прылёту. Ці не дапусцяць у суд. Я меркавала, што мяне могуць проста дэпартаваць. Але не чакала, што мяне пасадзяць на 15 сутак.

— Раскажы, што адбылося ў судзе. Ты вяла трансляцыю, рабіла фота, відэа?

— Калі я выйшла з Акрэсціна, то трохі нават абурылася: чаму ўсе пішуць, быццам я вяла фота- і відэатрансляцыю? Гэта нават у Расіі забаронена без дазволу суддзі — і ў мяне хапіла кемлівасці гэтага не рабіць у Беларусі. Пасяджэнне ішло доўга, з раніцы да другой паловы дня. Па логіцы міліцыі атрымліваецца, што я ўвесь гэты час «паводзіла сябе задзірліва», рабіла фота і здымала відэа — і пры гэтым мне дазволілі прасядзець да канца пасяджэння. Ну, гэта проста неверагодна.

Там былі прыставы, нада мной вісела відэакамера. Калі б я праўда вяла нейкую відэатрансляцыю, то вылецела б нашмат раней. На самай справе я вяла тэкставую трансляцыю для ЦЗПЧ «Мемарыял».

— У Беларусі гэта забаронена?

— Не, закон гэтага не забараняе. Але я думаю, што прычына затрымання была наогул не ў гэтым. Калі мяне пасля пасяджэння адвялі ў кабінет, то там не было гаворкі ні пра фота, ні пра відэа, ні пра тое, што я пішу ў тэлефоне нататкі. Яны проста не разумелі, хто я, ад якой арганізацыі і чаму прыйшла ў суд.

— Тады чаму, на твой погляд, цябе затрымалі?

— На пасяджэнне прыйшлі два чалавекі з расійскімі пашпартамі: я і Алег Пятровіч Арлоў [сустаршыня ЦЗПЧ «Мемарыял»]. Калі супрацоўнікі суда ўбачылі нашы пашпарты, то падышлі да нейкіх мужчын у цывільным і нешта ім шапнулі. Тыя нешта шапнулі ў адказ. Пасля гэтага нас спакойна ўпусцілі ў суд і зарэгістравалі. Таму я мяркую, што з'яўленне двух грамадзян Расійскай Федэрацыі на працэсе само па сабе выклікала цікавасць [у спецслужбаў].

Магчыма, праверыць, хто такі Алег Пятровіч Арлоў, ім было проста. А даведацца, хто я такая, аказалася складаней. Пры гэтым я сяджу на пасяджэнні, нешта пішу ў тэлефоне… значыць, трэба высветліць, хто я і што тут раблю.

«Эх, Кацька, Кацька…»

— Як адбывалася затрыманне?

— Калі працэс скончыўся, да мяне падышоў прыстаў і сказаў: «Дзяўчына, пройдзем, трэба пагаварыць». Далей мяне заводзяць у пакой проста насупраць. Там стаіць малады чалавек у сіняй камізэльцы — як я потым даведалася, гэта быў супрацоўнік АМАПа, які ўсё пасяджэнне спецыяльна чакаў мяне. Яго паставілі за мной наглядаць.

Прыстаў кажа: «Сядайце сюды, не дакранайцеся да тэлефона, не даставайце нічога з сумкі. Сядзіце, чакайце». — «Чаго мне чакаць?» — «Супрацоўніка КДБ». Праз пяць хвілін заходзяць некалькі мужчын у цывільным. Не ўпэўнена, ці сапраўды гэта былі супрацоўнікі КДБ — магчыма, мяне проста хацелі запалохаць.

Адзін з іх сеў насупраць і пачаў патрабаваць назваць сябе, даць яму пашпарт. На што я, вядома, сказала: «Толькі пасля вас. І растлумачце, што тут адбываецца, затрымана я ці не?»

Такі адказ яго адразу абурыў. Ён досыць груба сказаў, што пытанні тут задае ён, што гуляць у «пытанне-адказ» мы не будзем. На што я адказала, што ў гульні з ім у прынцыпе гуляць не збіраюся. Растлумачце, што тут адбываецца, і калі я не затрымана — устаю і сыходжу.

Ён стаў пытацца, якое ў мяне грамадзянства, хоць гэта і так было вядома. Ці ведаю я законы Беларусі, ці вывучала іх, перш чым сюды прыехаць. Я адказала, што экзамен па правазнаўстве ўжо здала ва ўніверсітэце, таму размаўляць пра законы не збіраюся. А далей ён пачаў размову аб тым, што ў Беларусі ёсць забароненыя, экстрэмісцкія тэлеграм-каналы. І запатрабаваў сказаць яму пароль ад тэлефона, каб ён паглядзеў змесціва.

Спачатку я падумала: можа, яны вырашылі, што я вяду трансляцыю ў такі забаронены канал. Але пазней я зразумела, што капацца ў тэлефоне — гэта стандартная практыка пры затрыманні ў Беларусі.

Я адмовілася разблакіраваць тэлефон. Ён паглядзеў на мяне такім позіркам, як быццам перад ім нейкая вар'ятка. І паўтарыў больш настойліва: «Тэлефон дай». «Не, не дам». Ён замёр, глядзеў на мяне некалькі секунд збянтэжана. Потым павярнуўся да астатніх і сказаў: «Адвядзіце».

— І што было далей?..

— Далей мяне вядуць у гардэроб, я бяру вопратку, мяне саджаюць у паліцэйскую машыну. Злева і справа ад мяне сядзяць паліцыянты, наперадзе яшчэ двое. Куды вязуць — не кажуць: толькі на ўваходзе ў будынак удалося прачытаць, што гэта Маскоўскае РУУС.

Мяне заводзяць на чацвёрты паверх у кабінет, дзе сядзяць два чалавекі. Я чакала, калі яны пачнуць складаць нейкія дакументы альбо дапытваць мяне. Але нічога не адбывалася, яны ніякіх пытанняў не задавалі. Ну, былі нейкія размовы жартаўлівыя, вельмі мірна ўсё — нават прапаноўвалі мне торт. Скардзіліся, што мяне несвоечасова прывезлі: у іх свая праца, яны размяркоўваюць патрулі, якія будуць на Каляды хадзіць па Мінску.

Заходзілі нейкія іншыя людзі — «пазнаёміцца» са мной. Проста пыталіся: «Дзе ты працуеш?» Я адказвала: «Гэта што — допыт?» — «Не, проста цікава».

Потым мяне адвялі ў іншы кабінет. Там дзве супрацоўніцы сказалі здымаць шнуркі, пярсцёнкі, завушніцы і гэтак далей. Агледзелі мяне, апісалі мае рэчы. І я зразумела, што нейкае рашэнне адносна мяне ўжо прынята — проста я пра яго не ведаю. Відавочна, што калі здымаюць шнуркі, то мяне кудысьці адвязуць.

Затым мяне прывялі назад у першы кабінет. Я ўвесь час пыталася міліцыянтаў: «А што цяпер будзе?» Тыя жартавалі: «Усё нармальна, усё будзе добра».

Я мяркую, што супрацоўнік складаў рапарт, пакуль мяне аглядалі. Хвілін праз 20 яны патэлефанавалі ўчастковым — неўзабаве тыя прыехалі, надзелі на мяне кайданкі і кудысьці павезлі мяне.

«Мы б з табой пайшлі ў кіно»

— Што адбывалася далей?

— Па дарозе ўчастковыя спыталіся: «А за што цябе?» Я аджартавалася, што расказала нясмешны анекдот пра Лукашэнку. Ужыла слова «паліцыя» — і толькі так яны зразумелі, што я расіянка. Аказалася, што і яны не ведалі, за што мяне затрымалі, не чыталі папер.

Мяне прывезлі ў апорны пункт. Міліцыянты запаўнялі нейкія паперы, перыядычна паўтаралі пытанні накшталт «Дзе працуеш?». Я не хацела нічога ім тлумачыць і адказвала, што беспрацоўная. Яны пастаянна гаварылі па тэлефоне проста пры мне — верагодна, ім тэлефанавала начальства, таму што я пачула іх словы: «Кажа, што беспрацоўная».

Падкрэслю: і ў РУУС, і з участковымі ўсё было ветліва і на дзіва прыязна. Ніводнага грубага слова ў свой адрас я не чула. Таму мяне так уразіла тое, што я потым прачытала ў пратаколе.

Нарэшце адзін з участковых кажа: «Ну, расказвай». А я ўсё гэтак жа не разумею, што адбываецца. Не разумею, у чым менавіта яны збіраюцца мяне вінаваціць і пра што мне распавядаць. Я адказваю: «Вы ведаеце, у нас у Расіі ёсць 51-ы артыкул Канстытуцыі, у вас, напэўна, ёсць яго аналаг. Вось напішыце ў сваім пратаколе, што я хачу скарыстацца артыкулам вашай Канстытуцыі, які дазваляе мне не сведчыць супраць сябе».

Ён паглядзеў на мяне здзіўлена. Я зразумела, што, магчыма, ён не ведае такога артыкула. І кажу: «Запісвайце пад дыктоўку — «адмаўляецца даваць паказанні, таму што лічыць гэта сваім законным правам». Ён сапраўды запісаў гэта пад дыктоўку.

Я ў чарговы раз спытала, за што мяне ўзялі. «Даведацца». «Ну вось адваката, напрыклад, я ж магу запатрабаваць?» Маўчаць. «Скажыце проста, вы мне адмаўляеце ў выкліку адваката?» Ківаюць. І крыху пазней клічуць: «Ну, усё, падыходзь, азнаямляйся». Адкрываю пратакол і са здзіўленнем чытаю: аказваецца, я сябе кепска паводзіла ў тым Маскоўскім РУУС, дзе мы з супрацоўнікамі міла размаўлялі і мяне нават спрабавалі пачаставаць тортам. Аказваецца, я там мацюкала міліцыянтаў, крычала на іх, паводзіла сябе задзірліва, на заўвагі не рэагавала. Ды так, што яны ўсім аддзелам не маглі мяне супакоіць!

Я кажу: «Тым не менш вы зараз фабрыкуеце ў дачыненні да мяне справу».

— Што ты зрабіла?

— Ну, я напісала ў пратаколе, што не згодная [з гэтымі сцвярджэннямі]. Напісала, што ні з якімі правамі мяне не азнаёмілі, адмовілі ў паслугах адваката. Што я толькі пасля азнаямлення з пратаколам у прынцыпе даведалася, што мне закідаецца. Заўважыла, што там былі памылкі ў датах, плюс яны напісалі, што я грамадзянка Беларусі, але гэта я зберагла для суда.

Яшчэ аформілі арышт маіх мабільных тэлефонаў. Я тады не ведала, што гэта за працэдура. А ўсе астатнія рэчы трымалі пры сабе. Потым мне сказалі: «Ну, усё, зараз паедзем у гарадскі аддзел міліцыі». Зноў надзелі кайданкі і пасадзілі ў машыну. Павезлі і запхнулі ў камеру.

— Якія там былі ўмовы?

— Камеры ў аддзяленнях што ў Расіі, што ў Беларусі аднолькавыя: бетонная скрынка тры на чатыры крокі, прапахлая мачой і вельмі халодная. Мне з сабой далі толькі паліто. Усё астатняе — сумачка, шалік — засталося ў супрацоўнікаў аддзялення.

Спаць там было немагчыма — я паўночы «гуляла» па гэтай камеры, сагравалася. Потым папрасілася ў туалет. І ад супрацоўніка я даведалася, што а пятай раніцы мяне збіраюцца везці ў ІЧУ на Акрэсціна. Так і адбылося.

На Акрэсціна былі і іншыя затрыманыя, чалавек з 10, якія нешта скралі ці дзесьці «распівалі». Я аказалася адзінай «палітычнай». Усіх па чарзе афармлялі, а на гэты час запхнулі ў «стаканы». Гэта такое памяшканне метр на метр, дзе ты можаш толькі стаяць або сядзець на кукішках. Але сесці і выцягнуць ногі — ужо не.

«Ты тут, каб пакутаваць»

— Раскажы пра парадкі.

— Насупраць «стакана» быў стол дзяжурнага. І памяшканне, дзе цябе аглядае медсястра, забіраюць вопратку, выдаюць тапачкі. Я пачула, як мужчынскі голас груба пытаецца: «Ты навошта вены рэзаў?» Толькі матам. Аказалася, што зняволены — не палітычны — знайшоў жалязяку ў камеры і спрабаваў парэзаць сабе вены. Ён супрацоўніку адказаў: «Таму што бесчалавечна да нас ставяцца». А супрацоўнік яму матам: «Ты тут не для таго, каб твае правы выконвалі. Ты тут, каб пакутаваць. Яшчэ адзін такі выкрутас — і ты тут у позе ластаўкі будзеш тыдзень ляжаць. Патрап ты сюды ў 2020 годзе, ты б пра правы нават не заікаўся. Ты ведаеш, колькі людзей мы тут закапалі тады пад плотам?»

І той жа супрацоўнік пазней вельмі лагодна запрашаў калег пачаставацца торцікам.

— Зноў торцік.

— Так, таму што тады быў апошні дзень яго трыццацігадовай службы, і ён сыходзіў на пенсію. Распавядаў, як будзе адпачываць, паралельна пакрыкваючы на іншых затрыманых.

Я тым часам вывучала гэты «стакан». Там на сцяне надпісы надрапаны, і мне запомнілася, што ў адным месцы было напісана «Міру — мір» і сэрцайка выдрапана. А крыху ніжэй было напісана «Госпадзе, памілуй». Увогуле, атмасферна!

Я думала: «У нейкае цікавае месца я трапіла, колькі ўсяго тут мяне чакае цікавага».

На ўваходзе ў ІЧУ звычайна праходзяць поўнае дагляданне, калі ты павінен распрануцца. Але са мной такога не было, магчыма, таму што не было жанчын-супрацоўніц, і дзеля адной мяне не сталі нікога выклікаць. Проста забралі абутак і рэчы, выдалі нейкія велізарныя тапачкі 43 памеру. Медсястра спыталася пра хваробы — і ўсё, павялі ў камеру.

— Ты як быццам параўноўваеш свой беларускі досвед з расійскім. Цябе ў Расіі затрымлівалі?

— Мяне ў Расіі затрымлівалі на мітынгу ў 2018 годзе, але прызначылі двое сутак — столькі я ўжо правяла ў аддзеле паліцыі. Таму асабіста я не была ў расійскіх спецразмеркавальніках. Але ў мяне шмат сяброў і знаёмых, якія там былі і распавядалі пра ўмовы.

На ўваходзе ў камеру той жа супрацоўнік — «пенсіянер» — пацікавіўся: «А цябе-та за што?» А мне ўжо надакучыла кожны раз тлумачыць, таму я адказала: «За прыгожыя вочы».Ён пасмяяўся.

— Каго ты там убачыла?

— Гэта была не «палітычная» камера, там былі самыя звычайныя жанчыны, якіх затрымалі, напрыклад, за распіццё алкаголю. Я тады падумала: «Чатыры месцы, а нас тут шасцёра. Як жа я буду спаць — гэта мне матрац на падлогу рассцілаць, ці што?» А потым я даведалася, што ў ІЧУ я ненадоўга — сёння ж будзе суд, пасля якога адпраўляюць у ЦІП — Цэнтр ізаляцыі правапарушальнікаў. Тут жа, на Акрэсціна.

«Колькі табе сутак даць?»

— Як прайшоў суд?

— Прыйшоў супрацоўнік Акрэсціна і выклікаў мяне на пасяджэнне. Я ўжо ведала, што мяне нікуды не павязуць — суд будзе па відэасувязі.

Мяне прывялі ў маленькі пакой, там быў стол і ноўтбук са скайпам. За ім сядзеў хлопец-канваір, тут жа стаялі двое мужчын-зняволеных. На Акрэсціна стаяць можна толькі тварам да сцяны з рукамі за спінай; вось нас траіх так і паставілі.

Зараз я вам раскажу, як адбываецца суд. Садзяць першага мужчыну перад маніторам. Суддзя пытаецца ў яго звесткі, а затым кажа: «Такога і такога чысла ты скраў каўбасу і нутэлу, прызнаеш віну?» Ён адказвае: «Прызнаю». Яна кажа: «Трынаццаць сутак, наступны». Вось і ўвесь суд.

Другога мужчыну судзілі за тое, што ён своечасова не адзначаўся — па судзімасці або ўмоўным тэрміне. Суддзя, зноў жа, высвятляе яго асобу, потым пытаецца: «Чаму [не адзначаўся]?» Ён кажа: «Было вельмі дрэнна, хварэў». Яна пытае тады: «А чаго хуткую не выклікаў?» — «Ну, вось так вось». Суддзя: «Добра, колькі табе сутак даць?» Ён у адказ: «А можна штраф?» Яна: «Суткі, або я сама [выберу, колькі]». Чалавек: «Добра, можна трое сутак?» Суддзя кажа: «Можна». Усё.

Далей я чую, што мой суд будзе пасля перапынку. І мне здалося, што я пачула слова «абаронца». Я думаю: «Божа, няўжо Беларусь вырашыла замежнай грамадзянцы даць абаронцу? Ці гэта мае калегі яго знайшлі?»

Пасля перапынку за мной зноў прыйшлі, адвялі на іншы паверх — і я бачу велізарную чаргу. Людзі стаяць па двух баках, усе тварам да сцяны, рукі за спіну. Дзяўчаты, жанчыны — зусім не выглядаюць як асацыяльныя асобы.

У калідоры ёсць паглыбленне: там стаіць стол, на ім ноўтбук і за ім на крэсле сядзіць мой канваір. Я пытаюся: «Проста ў калідоры будзем?» Ён адказвае: «Так, усе кабінеты занятыя». І вось мы сядзім у калідоры за сталом, чакаем пачатку суда. Шумна, ходзіць супрацоўнік Акрэсціна, крычыць на тых, хто няправільна стаіць.

— Ты прасіла дазволіць табе канфідэнцыяльна пагутарыць з адвакатам?

— У пачатку пасяджэння суддзя сказала пра хадайніцтва абаронцы. Я ўдакладніла, ад дзяржавы ён ці па дамове — ад дзяржаўнага збіралася адмовіцца. І калі высветліла, што гэта мае калегі мне знайшлі абаронцу, то дала сваю згоду.

Я знаходзілася ў калідоры на Акрэсціна, мая адвакатка — у судзе. Пасля пачатку пасяджэння яна папрасіла са мной канфідэнцыяльна пагаварыць [па скайпе]. Суддзя выйшла, але сакратара пакінула. Я ж разумела, што мяне не пакінуць сам-насам ні з кім: гэта Акрэсціна. Калі да мяне прыставілі канваіра-міліцыянта, то ён не можа нікуды сысці.

— Гэта значыць, у выніку ты размаўляла з адвакатам па скайпе пры сакратары, канваіры?

— Так.

— Але вы ўсё роўна нешта абмеркавалі для суда?

— Так. У цэлым нічога канфідэнцыяльнага не закраналі, хоць я разумею, што ў любым выпадку такая размова павінна быць канфідэнцыяльнай.

Напрыклад, адвакат спыталася мяне пра самаадчуванне. Мне пашанцавала, што мяне ніхто не чапаў. Але выкажам здагадку, што мяне збілі. Магла б я без наступстваў сказаць пры канваіры, што мяне збівалі? Напэўна, не. Я ж не ведаю, куды ён потым перадасць інфармацыю. Ты знаходзішся на Акрэсціна; ты ведаеш, што з людзьмі там робяць усё, што заўгодна, і да цябе ніхто не можа патрапіць.

— Раскажы пра свае адчуванні ад пасяджэння.

— Мой суд, у адрозненне ад тых, што я бачыла раней, хоць быў падобны на суд. Суддзя зачытала ўсё, што належыць, патлумачыла мне правы… Але ў ходзе пасяджэння прагучала шмат рэчаў, якія павінны былі б выклікаць у суддзі пытанні.

Галоўным сведкам па маёй справе быў міліцыянт Парфяновіч, які падпісаў рапарт. Адвакат яго пытаецца: «Гэта Вы складалі рапарт?» Ён муляецца. Адвакат кажа: «У рапарце напісана, што гэта Вы складалі. Чаму ў вас у трох розных выпадках у вашым прозвішчы тры розныя памылкі? Вы памыліліся ва ўласным прозвішчы?» Ён адказвае, што дзень быў цяжкі.

Далей ён тлумачыць, як я трапіла ў РУУС. Аказваецца, «весці сябе з выклікам» я пачала яшчэ ў зале суда [па «справе «Вясны»]. Таму мяне вырашылі акуратна вывесці для прафілактычнай гутаркі. Але я адмовілася назвацца, хаміла — і мяне даставілі ў міліцыю, дзе я брудна мацюкалася на супрацоўнікаў. За што на мяне і склалі пратакол.

Я папрасіла суддзю запытаць відэазапісы з РУУС. Суддзя пайшла хвілін на 20, вярнулася і сказала: менавіта на чацвёртым паверсе менавіта ў тым кабінеце камер няма! Добра, камер у міліцыі няма — давайце запытаем камеры з суда. Я ж сядзела проста пад камерай! І калі я ўсё пасяджэнне нешта здымала, гэта ж павінна быць бачна. На што суддзя сказала: «Прадметам разгляду з'яўляюцца не вашы паводзіны ў судзе, а вашы паводзіны ў РУУС — таму хадайніцтва я адхіляю».

Адвакатка знайшла яшчэ шмат дробных парушэнняў. Нават мой канваір глядзеў на тое, што адбываецца, з цікавасцю.

Калі суддзя пайшла для прыняцця рашэння, ён сказаў мне: «Зараз цябе адпусцяць, паедзем тэлефоны забіраць, тут відавочна няма ніякага складу наогул». Яшчэ ён парадаваўся, што нарэшце хоць на нейкі цікавы суд паглядзеў.

Суддзя пайшла на паўтары гадзіны. Спачатку я была ўпэўнена, што мне дадуць па максімуме, але потым зарадзіўся сумнеў. Каб вынесці 15 сутак, зусім не абавязкова так доўга думаць, гэта ж вельмі проста. Відавочна было, што там нешта адбываецца, што не так і проста ім даецца гэта рашэнне. Але ў выніку яна выйшла і агучыла гэтыя 15 сутак.

— Ты супакойвала канваіра з Акрэсціна з-за 15 сутак, якія далі табе?..

— Гэты канваір не працуе ў Акрэсціна, ён працуе ў міліцыі і адвозіць цябе з Акрэсціна ў суд. А паколькі суды цяпер па скайпе, ён даводзіць цябе да ноўтбука. Ён мне крыху расказаў пра сябе: займаецца тымі, хто ўмоўна асуджаны, ужо адбыў пакаранне і каму трэба адзначацца. З «палітычнымі» справамі ён звычайна не сутыкаецца. Проста часам у яго бываюць дзяжурствы, калі ён канваіруе з Акрэсціна ў суды людзей ад свайго РУУС.

— Але ён жа ўсё адно частка сістэмы. Яго калегі сфабрыкавалі справу супраць цябе. І ты адчуваеш нейкае спачуванне ў адносінах да яго.

— Ён частка сістэмы, так. Гэта было хутчэй не спачуванне — проста я ў такіх сітуацыях пачынаю звычайна жартаваць. Мне было смешна, што побач сядзіць супрацоўнік міліцыі — і па ім відаць, што ён рэальна здзіўлены. І я жартам сказала яму: «Не хвалюйцеся! Пасяджу і выйду».

Аказалася, ён нават не ведае, хто такі Алесь Бяляцкі. На маё пытанне «Але як? Гэта ж нобелеўскі лаўрэат з вашай краіны, гэта вядомы чалавек у Беларусі!» ён адказаў, што ў яго так шмат працы, што ён наогул ні за чым не сочыць. Ну, што тут сказаць.

«Ведаеш, што адсюль можна не выйсці?»

— Што было пасля суда?

— Мы пайшлі ў Цэнтр ізаляцыі правапарушальнікаў, ён знаходзіцца тут жа на Акрэсціна. Я пытаюся ў свайго канваіра: «А тут кнігі даюць?» Побач стаяў чалавек у цывільным, ён ухмыльнуўся і сказаў: «Вядома, і кнігі, і настольныя гульні, і ў більярд пагуляеш!»

Магчыма, гэта праблема ўсіх, хто глядзіць на Беларусь збоку, але мы сапраўды не разумеем да канца, што там адбываецца і што там пераносяць людзі. Я са сваім расійскім вопытам меркавала, што, напэўна, раз у некалькі дзён змагу тэлефанаваць, што ў ЦІП мне прынясуць перадачу. Хоць бы вопратку — таму што была ў штанах і пінжаку, якія відавочна не падыходзілі пад тыя ўмовы, у якіх я апынулася…

Пакуль мы чакалі даглядання, да мяне падышоў супрацоўнік ЦІПа з паперкай і ручкай, сказаў «Давай паролі». Нагадаю, у ЦІП тэлефонаў маіх не было — іх раней арыштавалі. Я адказала, што не дам пароляў. І зноў сустрэлася з выразам поўнага недаўмення на твары, якое бачыла кожны раз, калі адмаўлялася выконваць патрабаванні.

Некалькі секунд ступару, потым пытанне «Чаму?». Я кажу: «Таму што я маю на гэта права». Ён глядзіць на мяне, як на вар'ятку, разварочваецца, моўчкі сыходзіць. Праз хвіліну вяртаецца. Мабыць, яму сказалі: «Ды яна з Расіі, не разумее, куды трапіла, ідзі растлумач». Ён кажа: «А ты наогул разумееш, дзе ты знаходзішся, што гэта за месца?» Я кажу, што так, вядома, я чула. «Ты ведаеш, што тут робяць з людзьмі? Ведаеш, што адсюль можна не выйсці? Потым не пашкадуеш?»

Прычым гэта не было сказана пагрозліва. Такая размова дарослага мужчыны, які дае парады неспрактыкаванай дзяўчынцы. Я кажу: «Хто ведае, можа, і пашкадую, пажывём — пабачым». Ён глядзіць на мяне, зноў разварочваецца і моўчкі сыходзіць.

Спачатку па камерах раскідалі мужчын. Мяне і яшчэ адну дзяўчыну падвялі да дзвярэй камеры, і ўжо іншы супрацоўнік сказаў з нагоды маёй адмовы даваць паролі: «Я табе дам рэкамендацыю прыслухоўвацца да парад разумных людзей. Часу тут будзе шмат».

Адчыняюцца дзверы, і я бачу, што ў маленькай камеры, дзе ўсяго адзін двух'ярусны ложак, знаходзіцца больш за 10 чалавек. Я адразу зразумела, што гэта «палітычная» камера. На ложку няма ніякіх матрацаў-падушак. Проста ў камеры знаходзіцца туалет — дзякуй богу, абгароджаны. Дзве відэакамеры ў куце. Вузкі стол, лаўка — упрытык сядуць максімум тры чалавекі. Умывальнік. І ўсё.

У камеры было бітком, але аказалася, што гэта яшчэ не мяжа: ноччу нас поўнасцю ўкамплектавалі. Звычайна ў нашу камеру яны стараліся набіваць да 15 затрыманых. Казалі, што было калісьці і 17. Калі 15 — ужо зусім няма месца, ужо дрэнна, але прытомнасці вы яшчэ не губляеце.

Потым нас раптам рабілася 12 — і здавалася, што стала вельмі вольна.

У такую камеру абавязкова [падсаджваюць] мінімум двух чалавек не «палітычных», а «асацыяльных». Гэта затрыманыя за распіццё ці людзі без пэўнага месца жыхарства: ад іх непрыемна пахне, у іх могуць быць вошы. Гэта спецыяльна зроблена.

Пры гэтым для іх знаходжанне з намі — таксама катаванне. Таму што ў іншых, не «палітычных» камерах, ёсць і матрацы, і падушкі, і коўдры. І рэжым значна чалавечней.

Калі я прыйшла, такіх людзей было двое. Аднойчы іх стала пяць. Адразу скажу, што спроба гэтым неяк нас зламаць правалілася: аказалася, гэта звычайныя жанчыны з няшчасным лёсам. Адна сказала, што яна інвалід: трохі адставала ў развіцці і паводзіла сябе як дарослае дзіця. І яе ўсё роўна пасадзілі ў камеру з такімі цяжкімі ўмовамі.

З усімі гэтымі людзьмі ўдавалася знайсці агульную мову. Можна было навучыць іх мыць рукі пасля туалета, апрацоўваць іх ад вошай. Мне здаецца, гэта злавала супрацоўнікаў.

— Чым яшчэ «палітычная» камера адрозніваецца ад звычайнай?

— Усім. Па-першае, святло гарыць кругласутачна. Па-другое, у камеру нічога нельга браць з сабой, акрамя таго, што надзета на табе. Калі нават удалося падчас затрымання прыхапіць зубную шчотку, туалетную паперу, ручнік, нічога з гэтага «палітычным» не дазваляюць узяць з сабой. Нават зменныя трусы — калі яны не на табе, то табе не дазволяць іх узяць.

А другой гадзіне ночы і а чацвёртай раніцы абавязкова пад'ёмы. Стукаюць у дзверы: «Устаём!» Вы ўстаяце і па чарзе называеце прозвішча, імя і імя па бацьку. Пасля гэтага адбой. Ты дзве гадзіны спіш, потым цябе зноў будзяць — і ўсё зноў паўтараецца. А ў шэсць раніцы ўжо пад'ём.

Раскажу, як мы спалі. Калі ў камеры поўны камплект у14-15 чалавек, то чацвёра самых смелых і здольных спяць па двое на двух'ярусным ложку. Гэта балюча, увесь пакрываешся сінякамі — спіш на жалезных перакладзінах, няма чаго падаслаць пад сябе. Галаву кладзеш на чаравікі або на якую-небудзь кофту.

Я пад канец тэрміну ўжо спакойна спала на ложку, удалося прыстасавацца. Мне здавалася, што сінякі мае ператварыліся ў мазалі і дазваляюць нармальна спаць.

А ўсе астатнія спяць на падлозе, упрытык. Каб перавярнуцца, трэба паглядзець, каб ты нікога не закрануў нагамі. Па падлозе поўзаюць блашчыцы, запаўзаюць на вас — ад гэтага прачынаешся. У некаторых людзей была алергія на гэтыя ўкусы, і яны пакрываліся чырвонымі плямамі. У першыя дні было страшна, а потым нават да блашчыц прывыкаеш.

Вельмі-вельмі душна. Камера разлічана на двух чалавек, а вас там 15. Калі зачынена «кармушка» на дзвярах, праз якую перадаюць ежу, становіцца проста невыносна. І вы пачынаеце нават менш гаварыць — эканоміце паветра.

Звычайна ўдавалася ўгаварыць супрацоўнікаў хаця б прыадчыніць гэтую кармушку — тады жыць рабілася лягчэй. Пры гэтым існуе вентыляцыя, якую цалкам можна было б уключаць, і якая, магчыма, прадухіліла б развіццё хвароб — а мы ўсе ў выніку ў гэтым памяшканні захварэлі. Я да гэтага часу не ачуняла.

Сёння я стэлефанавалася з былой сукамерніцай, і яна сказала, што ў яе кавід. Думаю, на яго мы ўсе і захварэлі, буду рабіць тэст.

Кожную раніцу ў нас, «палітычных», адбываўся шмон. Шчыра кажучы, не ведаю, як гэта называецца — напэўна, агляд камеры. Пасля сняданку — або проста падчас яго — адчыняюцца дзверы, там стаіць куча супрацоўнікаў, некаторыя з іх у балаклавах. Вы выходзіце, выстройваецеся ў шэраг у калідоры — рукі на сцяну, на чырвоную лінію. Супрацоўніца вас аглядае, адначасова дзяжурны называе ваша прозвішча, а вы называеце імя і імя па бацьку.

Паралельна супрацоўнікі пераварочваюць уверх дном камеру, вытрасаюць усё, што бачаць, шкарпэткі з батарэі раскідаюць. Заходзяць з кувалдамі туды, пачынаюць па нечым стукаць, раскідаюць усе рэчы. Пасля гэтага вы вяртаецеся назад і наводзіце парадак. Мыеце чаравікі, у якіх выйшлі, таму што па камеры ходзяць басанож.

І вось калі заканчваецца шмон ва ўсіх «палітычных» камерах, вентыляцыю выключаюць. Супрацоўнікі Акрэсціна самі там хварэюць — мы чулі, як яны кашлялі. Немагчыма ўтрымаць такі рассаднік вірусаў толькі ў адной камеры.

Калі ўдаецца кагосьці папрасіць уключыць вентыляцыю на нейкі час, то гэта адзін з найлепшых дзён твайго знаходжання на Акрэсціна.

Зразумела, што ніякай сувязі з навакольным светам. Адзінае, што вы можаце рабіць — гэта размаўляць паміж сабой. Можа, падрамаць пад размовы. Седзячы, таму што ляжаць нельга наогул нікому днём з «палітычных». «Непалітычныя» ў той жа камеры спакойна ляжаць, спяць. Але кожныя 15 хвілін у камеру зазіраюць супрацоўнікі. Калі бачаць, што нехта з «палітычных» прылёг, то падымаюць і пагражаюць, што цяпер усе пойдуць у калідоры стаяць.

— Вам дазвалялі мыць адзенне?

— Што на табе ёсць, у тым ты і ходзіш два тыдні. Вядома, гэта жудасна. У нас была ракавіна. І гаспадарчае, і звычайнае мыла ўдавалася выпрасіць — іх трэба было прасіць па некалькі дзён. Але вялікія рэчы ты проста не можаш памыць. Калі некалькі чалавек памыюць свае рэчы і павесяць іх сушыцца, то камера ператвараецца ў сапраўдную лазню. Там і без гэтага горача і душна. Таму спрабавалі злавіць момант, калі працуе вентыляцыя ці калі камусьці выходзіць, стараліся мыць па чарзе. Рэгулярна кожны дзень мыць — гэта проста невыносна. Таму стараліся паменей гэта рабіць: толькі ніжнюю бялізну, шкарпэткі…

— Раскажы пра сваіх сукамерніц.

— Так супала, што са мной у адзін дзень прывялі ў камеру жанчын — удзельніц адной справы. Вось як «шыюцца» такія справы. Бярэцца звычайны раённы чат: «Парайце майстра для манікюру», «У мяне засталося дзіцячае харчаванне, каму аддаць» і гэтак далей. Паступова чат пусцее, многія жанчыны даўно выйшлі з яго.

Але ў 2020 годзе там, верагодна, абмяркоўвалі пратэсты. І знаходзіцца старое «палітычнае» паведамленне, пасля чаго да ўдзельнікаў чата прыходзяць з ператрусам. Адразу забіраюць мабільны тэлефон — гэта ключавое. Знаходзяць у перапісках «бел-чырвона-белую» сімволіку, падпіску на які-небудзь канал, прызнаны экстрэмісцкім у Беларусі — а такіх куча, і кожны дзень спіс абнаўляецца. Складаюць пратакол.

Калі знайшлі асабістае паведамленне сябру з перасылкай з такога канала — складаюць пратакол за рэпост экстрэмісцкага матэрыялу. А калі нічога не знайшлі, то афармляюць непадпарадкаванне міліцыі. І таксама прызначаюць «суткі». Раз ужо прыйшлі, проста так не адпусцяць.

Вось у маёй камеры было некалькі такіх жанчын з аднаго чата. Ужо ў Маскве я даведалася, што ў дачыненні да адной з іх распачалі крымінальную справу — з-за фатаграфіі з пратэсту, дзе яна стаіць на тратуары. Цяпер чакае, калі яе адправяць у СІЗА. А гэта бяскрыўдная пенсіянерка, ёй 69 гадоў.

Іншы яскравы прыклад: дзяўчына ішла па горадзе, і да яе дакалупалася міліцыя з бяскрыўднай нагоды. Забралі тэлефон, даведаліся паролі, зайшлі ў тэлеграм паглядзець на падпіскі — а там «экстрэмісцкі» канал. Усё, на цябе пратакол за непадпарадкаванне. Вось з такімі людзьмі я сядзела.

«Дафіга беларусам спачуваеш?»

— А цябе выклікалі на якія-небудзь допыты?

— Так, адзін раз. На Акрэсціна прынята, што да «палітычных» прыязджаюць оперы з крымінальнага вышуку. Калі ты сядзіш свае адміністрацыйныя «суткі», для цябе яшчэ нічога не скончылася. Таму што твае тэлефоны застаюцца ў іх — з паролямі. І пакуль ты сядзіш, супрацоўнікі працягваюць калупацца, нешта знаходзіць. І ад таго, што яны знаходзяць або што яны збіраюцца з табой зрабіць, будзе залежаць, якой будзе размова з гэтым операм.

З аднымі ён проста пачынае палітінфармацыю: «Ты што, дрэнна жывеш? У краіне дрэнна? У цябе кепскі заробак? Ты што, думаеш, вось гэтыя твае, якія паехалі, яны што, краіну сваю любяць? Яны яе толькі абсіраюць збоку». Звычайныя палітычныя размовы, стандартныя, у якія не варта нават уступаць: паслухаў, паківаў галавой.

А вось як было ў мяне. Праз дзень ці два пасля майго арышту прыехаў оперупаўнаважаны. Завялі ў кабінет — гэта такі маленькі пакойчык, дзе ёсць абгароджаны кратамі маленькі закутак з крэслам. Ты заходзіш туды, гэтыя краты закрываюць. Насупраць за сталом сядзіць опер — і пачынае гутарку. У мяне ён высвятляў, навошта я прыехала, «хто даў інструкцыі, якія былі інструкцыі». Якія былі мэты, што рабіла.

Ён распытваў: «Можа быць, [ты працуеш на] «Дождж»?» Я не хацела казаць, што супрацоўнічаю з «Мемарыялам», бо не ведала, ці працягвае Алег Пятровіч тут знаходзіцца. Не хацела яго падстаўляць. Таму я адказвала несур'ёзна: «Проста так прыехала. У нас у Расіі ўсе крамы зачыніліся, а ў вас працуюць. Думаю, схаджу на суд, заадно адзення прыкуплю». Ён, вядома, мне не верыў.

Я не ведала, што, аказваецца, усе разумеюць, хто я. Опер мне казаў: «Што ты хлусіш мне! Не хлусь! Калі хлусіць, у цябе ўсё будзе па-іншаму». Казаў, што 15 сутак — гэта яшчэ мала і што яны могуць ператварацца яшчэ ў 15 і яшчэ ў 15.

— Было нейкае фізічнае ўздзеянне?

— Не, не было.

— У дачыненні да тваіх сукамерніц таксама?

— Па аповедах, было фізічнае ўздзеянне ў дачыненні да іх маладых людзей. Калі да цябе з раніцы ўрываюцца мужыкі ў масках, а некаторыя яшчэ і з аўтаматамі, то ты, напэўна, не зусім гатовы супраціўляцца. Але калі малады чалавек адказваў нешта, што ім не падабалася, яны яго білі.

Калі я распавяла, што адмовілася даваць паролі ад тэлефона, то сукамерніцы распавялі гісторыю пра дзяўчыну, якая проста забылася пароль. Яе катавалі электрашокерам, выстаўлялі ў прагулачны дворык на мароз без верхняга адзення.

У размове оперупаўнаважаны таксама згадваў гэтыя паролі. Казаў, што яшчэ ёсць час падумаць — як быццам ён яшчэ раз прыйдзе. Потым зачытаў палітінфармацыю і ў канцы загаварыў пра 2020 год. Казаў: «Ну, у вас у Расіі таксама ёсць тыя, хто супраць сваёй краіны. І ты, я так разумею, таксама лібералістычных поглядаў». Я адказала, што якіх бы поглядаў ні была — гэта ўжо сапраўды мая справа.

Размова, я б сказала, была бескарысная. Я нічога новага не дазналася, ён пра мяне нічога новага не даведаўся. Напрыканцы ён сказаў: «Вы, напэўна, думаеце, што мы забыліся, што тут было ў 2020 годзе. Дык вось, мы не забыліся». Вельмі эфектна загарнуў свой сшытачак, устаў і пайшоў.

— А што ты думаеш пра публічнасць? Тое, што пра тваю гісторыю пісалі ў Расіі — гэта дапамагло ці нашкодзіла?

— Мне было нязручна, што столькі ўвагі было да маёй гісторыі — прытым што ў выніку са мной нічога страшнага не здарылася. З іншага боку, магчыма, нічога страшнага якраз не здарылася менавіта таму.

Але свой канкрэтны выпадак і вопыт я б ніколі не ўжывала да іншых. Я ніколі не была ў сітуацыі, у якой апынуліся беларусы. Таму пытанне пра публічнасць — гэта пытанне асабіста пра мяне. І асабіста пра сябе я адказваю, што публічнасць мне, хутчэй за ўсё, дапамагла. Але што б зрабіла такая ж публічнасць з іншым чалавекам, грамадзянінам Беларусі, я не ведаю.

«Ты павінен аплаціць умовы, у якіх адпачываў»

— 20 студзеня ты павінна была выйсці ў 16:45. Мы паехалі цябе сустракаць, але ты не выйшла. Раскажы, што тады адбылося.

— У цэлым на Акрэсціна ты ніколі не хочаш, каб цябе выпусцілі раней. Калі за табой прыйшлі раней прызначанага часу, гэта дрэнны знак. Гэта азначае паўторны арышт.

За мной прыйшлі ўжо недзе ў гадзіну дня. Я падумала: «Упс, напэўна, выходзіць мне не сёння». Унізе мяне чакаў супрацоўнік міграцыйнай службы. Ён сказаў: «Паедзем у аэрапорт».

Я спыталася пра рэчы, з якімі я прыехала ў Беларусь — яны ж засталіся ў гатэлі. Што з імі здарылася, я так і не даведалася. Яшчэ мне было цікава, што з маімі тэлефонамі. Супрацоўнік адказаў, што тэлефоны на экспертызе, і калі я вырашу чакаць яе вынікаў, то давядзецца чакаць тут, на Акрэсціна. Вядома, я вырашыла, што тэлефоны не такія ўжо дарагія.

Пярсцёнкі, завушніцы, наяўныя грошы і іншыя рэчы, якія былі са мной у судзе, мне вярнулі — але забралі тую суму, на якую яны мяне ласкава кармілі ўсе гэтыя 15 сутак. Таму што ў Беларусі ты павінен аплаціць гэтыя выдатныя ўмовы, у якіх ты «адпачываў».

Вельмі клапатліва зрабілі канверцік з паперы А4, напісалі там ручкай суму: колькі было, колькі вылічылі, колькі павінна застацца. І аж да капеечкі паклалі рэшту.

Каб забраць арыштаваную рэч, ты павінен на выхадзе ўзяць квітанцыю, што аплаціў харчаванне. Узяць пастанову суда, прыйсці ў міліцыю — і толькі тады выдадуць рэчы. Інакш нельга.

Там быў такі супрацоўнік, я запомніла яго прозвішча — Цішачкін. Ён пастаянна стукаў у дзверы: «Жанчынкі, пра аплату памятаем!» Гэта значыць, гэтыя грошы для іх важныя.

А мяне дэпартавалі з яшчэ двума грамадзянамі Расіі. Мяркуючы па словах тых, хто суправаджаў, ім бы прыйшлося чакаць дэпартацыі яшчэ нейкі час, хоць за іх вылет былі гатовы заплаціць сваякі. А раз трэба мяне тэрмінова выганяць, значыць, заадно можна гэтых двух захапіць з сабой.

Дэпартацыя праходзіла вельмі проста. На хлопцаў надзелі кайданкі, на мяне не сталі — сказалі, не хапіла. Пасадзілі ў звычайны легкавы аўтамабіль, заехалі за іх рэчамі — і ў аэрапорт. Там купілі білет за мой кошт — карта была з сабой. Усё было спакойна. Правялі да самай пасадкі — і памахалі рукой.

— Напрыканцы хачу задаць такое пытанне. Ты не думала, што магла разблакіраваць тэлефон і выйсці з сітуацыі з найменшай шкодай?

— Тое, што знаходзіцца ў тэлефоне, тычыцца не толькі мяне, але і іншых людзей. Плюс я разумела, што ўжо проста не магу дзейнічаць інакш. Я вырашыла так: «Ніякіх пароляў добраахвотна даваць не буду, не трэба мяне запалохваць, хай робяць што хочуць».

Тое, як я сябе паводзіла, магло быць няправільна ў дачыненні да тых, хто за мяне перажываў. Але гэта ўсё-такі быў мой выбар, я пра яго не шкадую.

Я абяцала сукамерніцам, што паспрабую максімальна падрабязна расказаць пра тое, што бачыла. Гэтае інтэрв'ю — адзін са спосабаў выканаць абяцанне тым, з кім для мяне гонар аказацца знаёмай.

І да яго не будзе прабівацца адвакат, пра яго не будуць пісаць міжнародныя СМІ. Гэта які-небудзь архітэктар, бармэн, хто заўгодна. І яны адныя сам-насам з жудаснай сістэмай.