Сацыёлаг: Крызіс у Беларусі выйшаў за рамкі палітычнага і ўпіраецца ў базавыя этычныя нормы

Грамадства 14.12.2020

Ці можаш ты апраўдаць гвалт і беззаконне добрымі мэтамі, імкненнем да стабільнасці, амерыканскай пагрозай? Ці, нават не падзяляючы памкненняў тых, хто сёння выступае за перамены, не гатовы жыць у краіне, дзе за выказванне свайго пункту гледжання чалавека можна пазбавіць усіх правоў і нават беспакарана забіць? Крызіс, які разгортваецца, даўно выйшаў за рамкі палітычнага ці ідэалагічнага і ўпіраецца ў базавыя этычныя нормы. І чым далей, тым менш шанцаў застацца ў баку, перакананая сацыёлаг Аксана Шэлест.

У Беларусі разгортваецца маштабнае супрацьстаянне, якое змушае нас адмаўляцца ад звыклых намінацый у галіне, звязанай з дзяржавай (мы не можам больш называць рэжым «уладай», паколькі маем сітуацыю двоеўладдзя; мы не можам больш называць «праваахоўнымі» некаторыя дзяржорганы, мы наогул не можам больш карыстацца абагульненым тэрмінам «дзяржава» ў адносінах да ўсё яшчэ дзеючых інстытутаў кіравання), і ад звыклых уяўленняў аб беларускім грамадстве.
Палітычная мабілізацыя лета-восені 2020 года звязана ў тым ліку з магічным пераходам маркера «большасці». Многія гады да гэтага прыхільнікі рэжыму ўсведамлялі сябе большасцю (і, паклаўшы руку на сэрца, усе разумныя яго праціўнікі з гэтым не асабліва спрачаліся), але цяпер усё змянілася. Спачатку тыя, хто пайшоў за альтэрнатыўнымі кандыдатамі, а потым тыя, хто выйшаў на вуліцы пасля цынічна накручаных «афіцыйных вынікаў» выбараў, першай хвалі пратэстаў і іх жорсткага падаўлення, раптам адчулі, што большасць — гэта яны. Што адыграла ў гэтым вырашальную ролю — мем «Саша 3%», некалькі сотняў тысяч людзей на вуліцах 16 жніўня, ці проста назапашанае адчуванне, што мала хто ў гэтай краіне рады гэтай уладзе — наўрад ці калі-небудзь будзе аб'ектыўна ўстаноўлена. Але факт застаецца фактам — да восені 2020 года ўяўленні аб тым, хто ў большасці, а хто ў меншасці ў гэтай краіне, перавярнуліся.
Гэта не пра працэнтнае размеркаванне і рэальную большасць-меншасць, лічачы па галовах. Гэта аб калектыўных уяўленнях. Мы востра адчулі гэта, праводзячы апытанні на вуліцах у жніўні-верасні. І не толькі па тым, што казалі нам удзельнікі нядзельных маршаў, якія пратэстуюць супраць фальсіфікацыі выбараў і існуючага рэжыму, але і па тым, як спалохана або агрэсіўна сыходзілі ад размоў удзельнікі акцый прарэжымных.
Аднак адчуванні, мем пра 3%, гэтак жа як і тытул «прэзідэнт АМАПу», які з'явіўся пасля вядомых падзей, могуць натхняць, але наўрад ці разумна не прызнаваць, што беларусы, якія жадаюць захавання рэжыму, існуюць. І гэта не толькі прадстаўнікі верхніх паверхаў кіраўніцкай вертыкалі, сілавых структур і іншыя прамыя бенефіцыяры, якія са зменай iснуючага парадку губляюць калі не ўсё, то амаль усё.
Ацаніць колькасць жыхароў краіны, якія шчыра, па перакананнях, не хочуць змены існуючага рэжыму, складана, паколькі нават звычайныя спосабы такой ацэнкі сёння недаступныя. Шмат дзідаў зламана з нагоды таго, колькі ж людзей прагаласавалі «за» і «супраць» на выбарах, аднак для ацэнкі актуальнай сітуацыі гэта ўжо амаль не мае значэння, занадта шмат адбылося «пасля». Розныя крыніцы дазваляюць меркаваць, што падтрымку існуючага рэжыму сёння вельмі груба можна ацаніць у калідоры 15-30%. Так, па выніках анлайн-апытання Chatham House, група, названая даследнікамі «аплот Лукашэнкі», складае 23,1% ад выбаркі. Як і ва ўсіх інтэрнэт-апытаннях такога тыпу, мы не можам быць упэўненыя ў яго рэпрэзентатыўнасці, паколькі немагчыма забяспечыць выпадковасць выбаркі. Аднак больш надзейных адкрытых крыніц на сёння ў нас няма.
Не так проста зразумець, і хто гэтыя людзі, гэта «новая меншасць», і не ў сэнсе сацыяльна-дэмаграфічнага партрэта ( «параўнальна больш пенсіянераў і людзей з сярэдняй адукацыяй», па дадзеных таго ж Chatham House), а ў сэнсе ўстановак і светапогляду . У адсутнасць даследчых даных, паспрабуем паразважаць пра гэта.
Відавочна, найбольш устойлівая апора рэжыму — гэта людзі, чые этычныя (і эстэтычныя) нормы супадаюць з нормамі рэжыму. Гэта калі «б'е — значыць кахае», «рука руку мые», «закон, што дышла», «хто мацнейшы, той і мае рацыю», а праўда — «гэта тое, што сёння лічыцца праўдай». Гэта людзі, для якіх грубасць і хамства асацыююцца з сілай (а сіла з праўдай), працуе прынцып «ты начальнік, я дурань, і наадварот», і якія абсалютна камфортна адчуваюць сябе менавіта ў свеце, які быў наладжаны па такіх правілах. Хочацца верыць, што такіх людзей у Беларусі не так шмат, хоць, безумоўна, яны існуюць.
Аднак ёсць і іншая частка людзей, якія сёння актыўна або пасіўна падтрымліваюць рэжым і выступаюць за яго захаванне, хоць маюць іншыя этычныя і светапоглядныя ўстаноўкі, у большай ці меншай ступені не супадаюць з этасам дзеючага рэжыму. Можна вылучыць некалькі ўстановак рознага парадку, якія прымушаюць такіх людзей працягваць падтрымліваць сённяшні рэжым.

Мінулае на месцы будучага або «назад у СССР»

«Савецкага» ў Беларусі і на сённяшні дзень даволі шмат на розных узроўнях, у тым ліку і ў сэнсе самаідэнтыфікацыі і каштоўнасцяў. У адным з нядаўніх даследаванняў высветлілася, што траціна беларускіх гараджан адчувае настальгію па часах СССР і беражліва ставіцца да савецкай спадчыны. Але мы будзем тут казаць не аб старэйшым пакаленні, якое адчувае цалкам натуральную настальгію па часах сваёй маладосці, і нават не пра тых, для каго гісторыя Беларусі вычэрпваецца савецкім перыядам, паколькі такія погляды і ўстаноўкі не пазбаўляюць людзей крытычнасці мыслення. Мы будзем казаць пра людзей, якія арыентаваны нават не на ідэалогію, а на стандарты і ўяўленні савецкіх часоў, у якіх занятасць павінна быць гарантаванай, развіццё прамысловым, а выхаванне патрыятычным. Крушэнне СССР для іх да гэтага часу застаецца вялікай гістарычнай (і асабістай) трагедыяй, 90-я гг. — самым страшным часам у гісторыі краіны і інстанцыяй для параўнання, а цяперашні рэжым — выратавальнікам, які вярнуў шчаслівае мінулае, ну, ці хаця б вельмі імкнецца да гэтага. Для іх рэжым — апошні аплот, паколькі яны добра разумеюць, што любы новы парадак будзе пабудаваны на іншых падставах, на іншых уяўленнях аб развіцці.

Паталагічная боязь змяненняў

На самай справе, імкненне да ўстойлівасці — нармальная характарыстыка любой сістэмы, грамадскай ў тым ліку. Большасць людзей зусім не імкнуцца да пераменаў самім па сабе, і нават асцерагаюцца іх. Доля тых, хто па натуры скіраваны да зменаў, любіць іх і адчувае сябе камфортна ў пастаянна зменлівых умовах (сёння мы называем іх «інаватарамі») невысокая ў любым грамадстве, любой культуры, любой цывілізацыі. Развіццё немагчыма без іх, аднак устойлівасць і захаванне чалавечага агульнажыхарства была б немагчымая без тых, хто не спяшаецца змяняцца і любіць уклад жыцця, які склаўся, захоўвае вернасць засвоеным каштоўнасцям, традыцыям, прайгравае ўстояныя сацыяльныя практыкі. Аднак у некаторых выпадках здаровы «кансерватызм» трансфармуецца ў паталагічны страх таго, што любыя змены прывядуць толькі да горшага. Ніякія рацыянальныя довады не могуць перамагчы гэтага страху — страху страціць свой, магчыма, не вельмі шчаслівы, але звыклы свет.

Грамадзянскі інфантылізм

Хоць мы ўсе маем беларускае грамадзянства, Беларусь на самай справе сёння складаецца з людзей у розных «агрэгатных станах»: з «грамадзян» і з «падданых». Людзям, якія жывуць у стане падданых, вельмі цяжка зразумець людзей, якія дзейнічаюць як грамадзяне. Немагчыма паверыць у тое, што хтосьці самастойна можа ставіць мэты — не ў прасторы свайго прыватнай жыцця, а ў прасторы жыцця грамадскага — і без вонкавага кіраўніцтва рухацца да іх. Менавіта гэта «немагчыма ўявіць» прыводзіць да таго, што ўсе, хто выступае супраць парадку, які склаўся, успрымаюцца альбо як «найміты», альбо як ахвяры падману, то-бок людзі не дарослыя і не самастойныя. З пункту гледжання «падданых» мець і рэалізоўваць уяўленні пра агульнае дабро могуць толькі людзі, надзеленыя ўладай, але ніяк не яны самі і такія ж як яны суседзі, калегі па працы, сябры дзяцінства.

Побытавы этатызм

Абсалютызацыя ролі дзяржавы (для апошняй чвэрці стагоддзя нашага жыцця вельмі характэрная) прыводзіць да таго, што людзі пачынаюць ставіцца да яе не як да сацыяльнага ўтварэння, а як да чагосьці тагасветнага, што не падлягае ўплыву і змене з боку простых людзей, таму, хто жыве па сваіх законах. Часцей за ўсё такое здараецца з людзьмі, якія альбо ніколі не задумваліся, альбо не ў стане задумацца пра тое, як, уласна, функцыянуе дзяржава, і «адкуль яна бярэцца». Чаму гэта прыводзіць да падтрымкі дзеючага рэжыму? Таму што барацьба з парадкам, які склаўся, для такіх людзей ёсць альбо зло, альбо глупства.
Яшчэ горш, калі побытавы этатызм ускладняецца гіпертрафаваным геапалітызмам, гэта значыць, калі акрамя ўласнага Левіяфана галоўнай рэальнасцю становіцца свет як шахматная дошка, на якой невядомыя сілы гуляюць ужо не людзьмі, а дзяржавамі. І ўжо не важна, якая менавіта сусветная змова стаіць за гэтым усім, сіяністы, янкі або ўсходнія браты.
Напэўна, гэты шэраг можна было б працягнуць. Усе гэтыя асаблівасці поглядаў, установак, светапоглядаў, існавалі раней, і будуць існаваць потым, у новай Беларусі. Але сёння да розніцы нашых палітычных, ідэалагічных, эстэтычных уяўленняў, а таксама стэрэатыпаў і памылак, дадаецца яшчэ адзін, вельмі важны план, які моцна мяняе акцэнты.
Беларускі філосаф, метадолаг Уладзімір Мацкевіч узводзіць адрозненні паміж людзьмі, якія сёння апынуліся па розныя бакі барыкады, да дзвюх этычных сістэм (паводле Уладзіміра Лефеўра). Адным з базавых прынцыпаў, якія падзяляюць гэтыя сістэмы, з'яўляецца падзел прынцыпу «мэта апраўдвае сродкі». Сапраўды, у сённяшняй Беларусі гэта пытанне можна зрабіць, мабыць, «праверачным» (прыкладна такім жа, якім калісьці было пытанне «Чый Крым?», але значна больш прынцыповым). Ці можаш ты апраўдаць гвалт і беззаконне добрымі мэтамі, імкненнем да стабільнасці, амерыканскай пагрозай? Ці, нават не падзяляючы памкненняў тых, хто сёння выступае за перамены, не гатовы жыць у краіне, дзе за выказванне свайго пункту гледжання чалавека можна пазбавіць усіх правоў і нават беспакарана забіць? Крызіс, які разгортваецца, даўно выйшаў за рамкі палітычнага ці ідэалагічнага і ўпіраецца ў базавыя этычныя нормы. І чым далей, тым менш шанцаў застацца ў баку. Кожнаму прыходзіцца займаць бок. Той ці іншы.